Mens nostra concordet voci nostrae.

Note personali. A partire dal salmo 37.

Mi permetto iniziare con un ricordo personale della mia vita di monaco. Nel pavimento ligneo del coro superiore del mio monastero di Montserrat, tra altre frasi incastonate con dei caratteri grandi e visibili affinché dal primo all’ultimo giorno della sua vita ogni monaco le legga e le faccia sue, troviamo la frase di San Benedetto nella sua Regola 19,7: “Mens nostra concordet voci nostrae”. Rammento i commenti saggi del maestro dei novizi che ci dava e spiegava la chiave celata in questa frase: non siamo noi a scegliere la preghiera a seconda dei nostri momenti e situazioni, ma è la preghiera della Chiesa che sceglie noi e ci mette nella bocca, nella voce, la preghiera adatta.

Seguendo il commento, le note ai salmi del mattutino nella tradizione bizantina, il secondo salmo è il 37. Un salmo in cui quasi la metà dei versetti descrivono con delle immagini molto vive e toccanti la situazione del salmista, di ognuno di noi nella malattia, nel peccato, nella notte di cui il salmo, ed il Signore che prega pure in esso, ci tirerà fuori. Noi cristiani preghiamo i salmi perché Cristo stesso li ha pregati e li prega tuttora in noi, attraverso la preghiera della Chiesa. Nei primi due versetti il salmista si pone sotto lo sguardo severo ed esigente di Dio, nella fiducia però di essere guardato anche da un padre, da un maestro e da un amico: Signore, nel tuo sdegno non accusarmi, e nella tua ira non castigarmi. Perché le tue frecce in me si sono conficcate, hai gra­vato su di me la tua mano. Lo sdegno e l’ira di Dio che annienta e distrugge il peccato ma mai il peccatore. Quali sono le frecce che il Signore scaglia contro di noi, qual è il peso della sua mano su di noi? Non sono sempre la sua Parola, il suo Vangelo, spada a due tagli, giogo e carica soave che grava sempre su di noi? Mi fa impressione sempre come i salmi siano per noi delle frecce acuminate che penetrano fino in fondo del nostro cuore e della nostra vita. Quasi il salmo si adattasse a pennello alla nostra vita, oppure con le parole di San Benedetto citate all’inizio: “mens nostra concordet voci nostrae”, il nostro cuore, la nostra mente, concordi con la nostra voce, quasi che la nostra vita venisse incastonata nelle parole del salmo. La preghiera della Chiesa quasi fosse un orefice che ci incastona tutta la vita nelle sue preghiere. Oserei dire non le parole dei salmi inserite in noi, ma la nostra vita incastonata nei Salmi.

Dopo i primi versetti, il salmista prosegue con una descrizione della propria situazione in cui vive, si potrebbe dire descrive la notte in cui vive e da cui vuole svegliarsi ed uscire -ricordate che siamo al secondo salmo del mattutino quotidiano: Non c’è sanità nella mia carne dinanzi alla tua ira, non c’è pace nelle mie ossa dinanzi ai miei peccati. Poiché le mie iniquità hanno oltrepassato il mio capo; come carico pesante su di me hanno pesato. Fetide e putride sono le mie piaghe a causa della mia stoltezza. Un miserabile mi sono ridotto, sino in fondo sono stato piegato: tutto il giorno me ne andavo cupo. Sì, sono tutti offesi i miei fianchi e non c’è sanità nella mia carne. All’estremo sono stato maltrattato e umiliato, ruggivo per il gemito del mio cuore. Il salmista, col suo corpo e la sua anima, con tutto il suo essere, viene messo alla presenza di Dio, di fronte al suo sguardo. Impressiona sempre nelle cattedrali bizantine, nella cupola lo sguardo di Cristo, il Pantocratore, col Vangelo in mano, che guarda, che sorregge tutto con lo sguardo.

Il salmista, ferito nella carne fino alle ossa, accasciato sotto il proprio peso, quello del peccato, della notte lontano da Dio, e della morte: Non c’è sanità nella mia carne dinanzi alla tua ira…, non c’è pace nelle mie ossa…dinanzi miei peccati… le mie iniquità hanno oltrepassato il mio capo; come carico pesante su di me hanno pesato… Il salmista si presenta davanti a Dio come stolto, miserabile, uomo cupo e dello sguardo basso, nel corpo e nell’anima. Le immagini usate nel salmo sono forti e ci toccano nel nostro più profondo del cuore, e questo accade ogni giorno: Fetide e putride…, la mia stoltezza…, un miserabile mi sono ridotto…, me ne andavo cupo…, non c’è sanità nella mia carne. Il salmista mette in stretto rapporto la malattia del corpo e la malattia dell’anima, la debolezza dell’uno e dell’altra sempre in stretto rapporto.

La reazione, ed il rapporto costante del salmista, di ognuno di noi con il Signore è quello della fiducia nella libertà, nella parresia e nella speranza. Come se la Chiesa, nella liturgia, da buona pedagoga, ci mettesse ogni giorno alla presenza di Dio col cuore e tutta la nostra vita: Signore, davanti a te è tutto il mio desiderio, e non ti è rimasto nascosto il mio gemito. Il mio cuore è sconvolto, la mia forza mi ha abban­donato, e non è più con me neppure la luce dei miei occhi. I miei amici e i miei vicini mi sono venuti incontro e si sono arrestati, e i miei congiunti si sono arrestati lontano. Mi facevano violenza quelli che cercavano l’anima mia, e quelli che cercavano contro di me il male hanno detto parole vane e meditato inganni tutto il giorno. Ma io come un sordo non udivo, ed ero come un muto che non apre la bocca. Sono divenuto come un uomo che non sente e non ha repliche sulla sua bocca. Confessione di fiducia nel Signore da parte del salmista, che ogni giorno inizia la giornata nel desiderio del Signore: …davanti a te è tutto il mio desiderio, e non ti è rimasto nascosto…, Ed anche allo stesso tempo la sua solitudine di fronte agli altri. Il peccato ci allontana sempre dal Signore e dagli altri, dalla comunità, dai fratelli: I miei amici e i miei vicini mi sono venuti incontro e si sono arrestati, e i miei congiunti si sono arrestati lontano… Amici, vicini, congiunti, la comunità, la Chiesa, il Signore stesso che come il padre attende il ritorno del figliol prodigo.

In tutti i salmi percorre possiamo dire un filo rosso di fiducia del salmista nel Signore, quasi fosse la forza che sorregge i momenti più belli e più disperati dell’uomo, del cristiano, di ognuno di noi: Poiché in te, Signore, ho sperato: tu esaudirai, Signore Dio mio. Perché ho detto: Che mai godano di me i miei nemici, essi che quando vacillavano i miei piedi hanno parlato contro di me con arroganza. Ecco, sono pronto ai flagelli, e il mio dolore mi sta sempre davanti. Sì, dichiarerò la mia iniquità, starò in ansia per il mio peccato. Bella sempre nei salmi la parresia con cui il salmista parla al Signore: …in te, Signore, ho sperato…, tu esaudirai…, Ecco, sono pronto ai flagelli…, Sì, dichiarerò la mia iniquità… Lo sguardo del Signore, le sue frecce, la sua mano, il suo giogo, ed anche la sua attesa verso ognuno di noi, ogni mattina.

Ma i miei nemici vivono, si sono fatti forti contro di me, e quelli che ingiustamente mi odiano si sono molti­plicati. Quelli che mi rendono male per bene mi calunnia­vano, perché perseguivo la bontà. I momenti di paura, di prova, di persecuzione, sono momenti di fiducia anche all’inizio di ogni giornata di ognuno di noi cristiani. Gli ultimi versetti del salmo raccolgono questa fiducia del salmista, fiducia che ogni mattina sgorga dal cuore del cristiano, di ognuno di noi: Non abbandonarmi, Signore Dio mio, da me non allontanarti. Volgiti in mio aiuto, Signore della mia salvezza. Sono poi i versetti che alla fine del salmo vengono ripetuti. Tutti i sei salmi del mattutino alla fine di ognuno di essi riprendono e ripetono possiamo dire quei versetti che sono anche la chiave di lettura e di preghiera di ognuno dei salmi.

MENS NOSTRA CONCORDET VOCI NOSTRAE

Ο ΝΟΥΣ ΜΑΣ ΝΑ ΣΥΜΦΩΝΕΙ ΜΕ ΤΗ ΦΩΝΗ ΜΑΣ

 

Επιτρέψτε μου να αρχίσω με μία προσωπική ανάμνηση της μοναστικής μου ζωής. Στο ξύλινο δάπεδο του υψηλότερου πατώματος στο μοναστήρι μου, στο Μονσεράτ μεταξύ διαφόρων φράσεων που έχουν χαραχθεί με μεγάλα και ευδιάκριτα γράμματα, έτσι ώστε από την πρώτη έως την τελευταία μέρα της ζωής του κάθε μοναχός να τα διαβάζει και να τα κάνει δικά του, βρίσκουμε και τη φράση αυτή του Αγίου Βενεδίκτου, από τον Κανονισμό του 19,7: «MENS NOSTRA CONCORDET VOCI NOSTRAE». Ενθυμούμαι τα σοφά σχόλια του διδασκάλου των αρχαρίων, ο οποίος μας έδινε και μας εξηγούσε την κρυφή σημασία αυτής της φράσης: δεν είμαστε εμείς που διαλέγουμε την προσευχή, σύμφωνα με τις στιγμές μας και τις καταστάσεις μας, αλλά είναι η προσευχή της Εκκλησίας, η οποία διαλέγει εμάς και βάζει στο στόμα μας, στη φωνή μας, την κατάλληλη προσευχή.

Ακολουθώντας το σχόλιο, τις σημειώσεις στους ψαλμούς του όρθρου κατά τη βυζαντινή παράδοση, ο δεύτερος ψαλμός είναι ο τριακοστός έβδομος. Είναι ένας ψαλμός στον οποίο σχεδόν οι μισοί του στίχοι περιγράφουν με εικόνες πολύ ζωντανές και συγκινητικές την κατάσταση του ψαλμωδού, του καθενός από εμάς, στην ασθένεια, στην αμαρτία στη νύχτα, από την οποία ο ψαλμός, και ο Κύριος ο οποίος προσεύχεται επίσης με τον ψαλμό, θα μας τραβήξει έξω. Εμείς οι χριστιανοί προσευχόμαστε με τους ψαλμούς, γιατί ο ίδιος ο Χριστός προσευχήθηκε μ΄ αυτούς, και προσεύχεται ακόμα με τους ψαλμούς μαζί μας, διαμέσου της προσευχής της Εκκλησίας. Στους δύο πρώτους στίχους ο ψαλμωδός τίθεται κάτω από την αυστηρή και απαιτητική ματιά του Θεού, αλλά με την εμπιστοσύνη ότι και στον ίδιο τον ψαλμωδό ατενίζει ένα πατέρας, ένας διδάσκαλος, ένας φίλος: «Κύριε, μη τω θυμώ σου ελέγξης με, μηδέ τη οργή σου παιδεύσης με. Ότι τα βέλη σου ενεπάγησάν μοι, και επεστήριξας επ' εμέ την χείρα σου». Η αγανάκτηση και η οργή του Θεού εκμηδενίζει και καταστρέφει την αμαρτία, αλλά ποτέ τον αμαρτωλό. Ποια είναι τα βέλη τα οποία ο Κύριος ρίχνει εναντίον μας, ποιο είναι το βάρος του χεριού του επάνω μας; Μήπως δεν είναι πάντοτε ο Λόγος του, το Ευαγγέλιο του, ένα σπαθί με δύο κόψεις, ένας γλυκός ζυγός, που βαραίνει πάντοτε επάνω μας; Μου κάνει πάντοτε εντύπωση του γεγονός ότι οι ψαλμοί είναι για μας βέλη ακονισμένα, τα οποία βυθίζονται ως τα βάθη της καρδιάς μας και της ζωής μας. Θα έλεγε κανείς ότι ο ψαλμός προσαρμόζεται σε πινέλο στη ζωή μας, ή με τις λέξεις του Αγίου Βενεδίκτου, που ανέφερα στην αρχή: «MENS NOSTRA CONCORDET VOCI NOSTRAE», δηλαδή η καρδιά μας, ο νους μας, να ομοφωνεί με την φωνή μας, σαν να ήταν η ζωή μας δεμένη στις λέξεις του ψαλμού. Σαν να ήταν η προσευχή της Εκκλησίας ένα χρυσοχόος, ο οποίος κολλά όλη τη ζωή μας στις προσευχές της. Τολμώ να πω ότι δεν είναι οι λέξεις των ψαλμών κολλημένες μέσα μας, αλλά η ζωή μας είναι κολλημένη στους Ψαλμούς.

Μετά τους πρώτους στίχους, ο ψαλμωδός συνεχίζει με μία περιγραφή της κατάστασης στην οποία ζει, θα μπορούσαμε να πούμε ότι περιγράφει τη νύχτα στην οποία ζει και από την οποία θέλει να ξυπνήσει και να απαλλαγεί - θυμηθείτε ότι βρισκόμαστε στον δεύτερο ψαλμό του καθημερινού όρθρου: «Ούκ έστιν ίασις εν τη σαρκί μου από προσώπου της οργής σου· ουκ έστιν ειρήνη εν τοις οστέοις μου από προσώπου των αμαρτιών μου. Ότι αι ανομίαι μου υπερήραν την κεφαλήν μου, ωσεί φορτίον βαρύ εβαρύνθησαν επ' εμέ. Προσώζεσαν και εσάπησαν οι μώλωπές μου από προσώπου της αφροσύνης μου. Εταλαιπώρησα και κατεκάμφθην έως τέλους. Όλην την ημέραν σκυθρωπάζων επορευόμην. Ότι αι ψόαι μου επλήσθησαν εμπαιγμάτων, και ουκ έστιν ίασις εν τη σαρκί μου». Ο Ψαλμωδός, με το σώμα του και την ψυχή του, με όλη του την οντότητα, τίθεται στην παρουσία του Θεού, μπροστά στη ματιά του. Στους βυζαντινούς καθεδρικούς ναούς, στον τρούλο τους, μας εντυπωσιάζει πάντοτε η ματιά του Χριστού, του Παντοκράτορα, με το Ευαγγέλιο στο χέρι, ο οποίος μας κοιτάζει και στηρίζει τα πάντα με τη ματιά του.

Ο ψαλμωδός, τραυματισμένος στο σώμα μέχρι τα οστά του, συντετριμμένος κάτω από το βάρος του, το βάρος της αμαρτίας του, απομακρυσμένος μέσα στη νύχτα από τον Θεό και από τον θάνατο: «Ουκ έστιν ίασις εν τη σαρκί μου από προσώπου της οργής σου· ουκ έστιν ειρήνη εν τοις οστέοις μου από προσώπου των αμαρτιών μου. Ότι αι ανομίαι μου υπερήραν την κεφαλήν μου, ωσεί φορτίον βαρύ εβαρύνθησαν επ' εμέ…».

Ο ψαλμωδός παρουσιάζεται μπροστά στον Θεό ως παράφρονας, δυστυχισμένος άνθρωπος σκυθρωπός με χαμηλωμένη τη ματιά, στο σώμα και στην ψυχή. Οι εικόνες που χρησιμοποιούνται στον ψαλμό είναι δυνατές και μας αγγίζουν ως τα βαθύτερα της καρδιάς, και αυτό συμβαίνει κάθε μέρα: «Προσώζεσαν και εσάπησαν οι μώλωπές μου από προσώπου της αφροσύνης μου. Εταλαιπώρησα και κατεκάμφθην έως τέλους. Όλην την ημέραν σκυθρωπάζων επορευόμην……Ούκ έστιν ίασις εν τη σαρκί μου». Ο ψαλμωδός βάζει σε στενή σχέση την ασθένεια του σώματος και την ασθένεια της ψυχής, σε στενή σχέση την αδυναμία του σώματος και την αδυναμία της ψυχής.

Η αντίδραση και η σταθερή σχέση του ψαλμωδού, του καθενός από εμάς, με τον Κύριο, είναι αντίδραση εμπιστοσύνης μέσα στην ελευθερία μέσα στην παρρησία και μέσα στην ελπίδα. Όπως αν η Εκκλησία, στη θεία της λατρεία, ως καλή παιδαγωγός, μας έβαζε κάθε μέρα στην παρουσία του Θεού, με την καρδιά μας και με όλη τη ζωή μας: «Κύριε, ἐναντίον σου πᾶσα ἡ ἐπιθυμία μου, καὶ ὁ στεναγμός μου ἀπὸ σοῦ οὐκ ἀπεκρύβη. ἡ καρδία μου ἐταράχθη, ἐγκατέλιπέ με ἡ ἰσχύς μου, καὶ τὸ φῶς τῶν ὀφθαλμῶν μου, καὶ αὐτὸ οὐκ ἔστι μετ᾿ ἐμοῦ. οἱ φίλοι μου καὶ οἱ πλησίον μου ἐξ ἐναντίας μου ἤγγισαν καὶ ἔστησαν, καὶ οἱ ἔγγιστά μου ἀπὸ μακρόθεν ἔστησαν·
καὶ ἐξεβιάζοντο οἱ ζητοῦντες τὴν ψυχήν μου, καὶ οἱ ζητοῦντες τὰ κακά μοι ἐλάλησαν ματαιότητας, καὶ δολιότητας ὅλην τὴν ἡμέραν ἐμελέτησαν. ἐγὼ δὲ ὡσεὶ κωφὸς οὐκ

ἤκουον καὶ ὡσεὶ ἄλαλος οὐκ ἀνοίγων τὸ στόμα αὐτοῦ·
καὶ ἐγενόμην ὡσεὶ ἄνθρωπος οὐκ ἀκούων καὶ οὐκ ἔχων ἐν τῷ στόματι αὐτοῦ ἐλεγμούς».

Αυτή είναι μία ομολογία εμπιστοσύνης προς τον Κύριο εκ μέρους του ψαλμωδού, ο οποίος κάθε μέρα αρχίζει τη ζωή του με την επιθυμία του Κυρίου: «Κύριε, ἐναντίον σου πᾶσα ἡ ἐπιθυμία μου, καὶ ὁ στεναγμός μου ἀπὸ σοῦ οὐκ ἀπεκρύβη...» , και ταυτόχρονα ομολογεί τη μοναξιά του ενώπιον των άλλων. Το αμάρτημα, μας απομακρύνει πάντοτε από τον Κύριο και από τους συνανθρώπους μας, από την κοινότητα, από τα αδέλφια μας: «οἱ φίλοι μου καὶ οἱ πλησίον μου ἐξ ἐναντίας μου ἤγγισαν καὶ ἔστησαν,…» Οι φίλοι, ο πλησίον, οι συγγενείς, η κοινότητα,  η Εκκλησία, ο ίδιος ο Κύριος, ο οποίος όπως ο Πατέρας, περιμένει την επιστροφή του ασώτου υιού.

Σε όλους τους ψαλμούς, μπορούμε να πούμε, υπάρχει μία κόκκινη κλωστή εμπιστοσύνης του ψαλμωδού προς τον Κύριο, σαν να ήταν η δύναμη που στηρίζει τον άνθρωπο τον χριστιανό, τον καθένα μας, «ὅτι ἐπὶ σοί, Κύριε, ἤλπισα· σὺ εἰσακούσῃ, Κύριε ὁ Θεός μου.ὅτι εἶπα· μήποτε ἐπιχαρῶσί μοι οἱ ἐχθροί μου· καὶ ἐν τῷ σαλευθῆναι πόδας μου ἐπ᾿ ἐμὲ ἐμεγαλορρημόνησαν. ὅτι ἐγὼ εἰς μάστιγας ἕτοιμος, καί

ἡ ἀλγηδών μου  ἐνώπιόν μού ἐστι διαπαντός. ὅτι τὴν ἀνομίαν μου ἐγὼ ἀναγγελῶ καί

μεριμνήσω ὑπὲρ τῆς ἁμαρτίας μου». Στους ψαλμούς είναι πάντοτε ωραία η παρρησία με την οποία ο ψαλμωδός μιλά στον Κύριο: «ὅτι ἐπὶ σοί, Κύριε, ἤλπισα· σὺ εἰσακούσῃ,……ὅτι ἐγὼ εἰς μάστιγας ἕτοιμος, … ὅτι τὴν ἀνομίαν μου ἐγὼ ἀναγγελῶ».

Είναι η ματιά του Κυρίου τα τόξα του, το χέρι του, ο ζυγός του και επίσης η αναμονή του για τον καθένα μας, κάθε πρωί.

«Οἱ δὲ ἐχθροί μου ζῶσι καὶ κεκραταίωνται ὑπὲρ ἐμέ, καὶ ἐπληθύνθησαν οἱ μισοῦντές με ἀδίκως·οἱ ἀνταποδιδόντες μοι κακὰ ἀντὶ ἀγαθῶν ἐνδιέβαλλόν με, ἐπεὶ κατεδίωκον ἀγαθωσύνην». Οι στιγμές του φόβου, της δοκιμασίας, του διωγμού, είναι επίσης στιγμές εμπιστοσύνης στην αρχή της ημέρας για τον καθένα από μας τους χριστιανούς. Οι τελευταίοι στίχοι του ψαλμού εκφράζουν αυτήν την εμπιστοσύνη του ψαλμωδού, μία εμπιστοσύνη η οποία κάθε πρωί αναβλύζει από την καρδιά του χριστιανού, από την καρδιά του καθενός μας: «μὴ ἐγκαταλίπῃς με, Κύριε· ὁ Θεός μου, μὴ ἀποστῇς ἀπ᾿ ἐμοῦ·πρόσχες εἰς τὴν βοήθειάν μου, Κύριε τῆς σωτηρίας μου». Οι στίχοι αυτοί επαναλαμβάνονται στο τέλος του ψαλμού. Όλοι οι πρώτοι έξι στίχοι του όρθρου στο τέλος τους επαναλαμβάνουν, μπορούμε να πούμε, τους στίχους εκείνους που αποτελούν το κλειδί για την ανάγνωση και την προσευχή του καθενός ψαλμού.