Affresco della Pentecoste (XX secc.)

Cattedrale della Santissima Trinità

Atene

La festa della Pentecoste nella tradizione bizantina.

Ha reso teologi i pescatori

La solennità della Pentecoste ci porta a vivere nuovamente il dono gratuito dello Spirito Santo, la nascita della Chiesa, la nascita della nostra vita in Cristo. Una delle opere più conosciute del teologo bizantino Nicola Cabasilas (XIV secolo) porta precisamente come titolo La vita in Cristo, e non è altro che un commento dei sacramenti dell’iniziazione cristiana -del battesimo, della cresima e dell’eucaristia- e in più della consacrazione dell’altare, applicati alla vita del credente; per ogni cristiano, la vita in Cristo è la vita nella Chiesa, la vita -il dono dello Spirito Santo- che ci viene dato per mezzo dei sacramenti. Quindi non tanto la vita del cristiano, quanto la vita in Cristo; cioè non soltanto quello che il cristiano, fa, deve fare, può fare, quanto quello che Cristo per mezzo dello Spirito fa, opera nel cristiano. In tutte le liturgie orientali si sottolinea, in ognuno dei sacramenti, il ruolo dello Spirito Santo e quindi l’importanza dell’epiclesi, cioè della sua invocazione. Ogni ora di preghiera, nella tradizione bizantina, inizia con un’invocazione dello Spirito; esso è sempre ed ovunque presente. Ma parlare dello Spirito non è facile, piuttosto si fa difficile e lo si fa già per i Padri della Chiesa; essi volentieri si trattengono non tanto in quello che lo Spirito è ma in quello che fa ed opera in noi -lo stesso credo di Nicea Costantinopoli del 381 lo chiama soltanto Signore e Datore di vita. I Padri e la liturgia evitano immagini direi azzardate e troppo antropomorfiche per parlare dello Spirito Santo. Poi c’è un fatto anche centrale che i Padri pure sottolineano: nella vita cristiana, lo Spirito non ci rivela il proprio volto ma quello di Cristo; lui ci porta alla verità piena di Cristo. Nella storia della nostra salvezza, lo Spirito di Dio è sempre presente nei momenti iniziali: all’inizi­o, nella crea-zione lo Spirito di Dio alleggia sopra le acque; poi lo Spirito di Dio alleggia su Maria; finalmente, nella Pentecoste, lo Spirito Santo alleggia sopra la Chiesa nascente.

        La tradizione bizantina, specialmente nei testi liturgici della Domenica di Pentecoste e del giorno dopo, il lunedì dedicato appunto allo Spirito Santo, è assai sobria in quanto alle definizioni applicate allo Spirito e piuttosto gli applica alcune immagini a partire della Sacra Scrittura; e soprattutto contempla quello che lo Spirito Santo fa, porta a termine nei cristiani. Le immagini che troviamo applicate allo Spirito sono soprattutto quelle del fuoco e della luce: “…questa festa in cui il fuoco del Paraclito è sceso sulla terra… ed è giunta la sua luce… Lo Spirito che brucia quello che è macchiato…”. E ancora l’immagine della luce ma applicata a tutta la Trinità: “Luce è il Padre, luce il Verbo, luce lo Spirito Santo”.

        La liturgia invece si trattiene a lungo ad indicare quello che il Santo Spirito fa, cioè come agisce nella vita della Chiesa. Lo Spirito che illumina e santifica: “…il Santissimo Spirito, al Padre coeterno, che illumina e santifica le anime nostre… è giunta la luce del Paraclito che illumina il mondo…”. Lo Spirito che fa diventare teologi, capaci di parlare di Dio, di parlare a Dio e con Dio, coloro che non ne erano in grado: “Lo Spirito ha insegnato la sapienza agli illetterati. Ha reso teologi i pescatori… li udivano esprimersi in lingue straniere, come lo Spirito concedeva loro; da illetterati che erano, erano divenuti sapienti… pescatori diventati sapienti per il dono dello Spirito”.

        Vorrei soffermarmi in qualche tropario della festa che sono delle vere e proprie professioni di fede, scaturite dai grandi concili ecumenici del IV e V secolo. Uno dei tropari del vespro del giorno dopo la Pentecoste, lunedì dello Spirito Santo, è quasi una parafrasi del credo niceno costantinopolitano del 381: “Lo Spirito santo è luce, vita e viva sorgente spirituale; Spirito di sapienza, Spirito di intelligen­za, buono, retto, intelligente, Spirito che ci guida, e ci purifica dalle colpe; Dio e deificante; fuoco che procede dal fuoco, Spirito che parla, opera, e distribuisce i carismi; Spirito mediante il quale tutti i profeti, gli apostoli di Dio e i martiri, sono stati corroborati; straordinaria novella, straordina­ria visione, fuoco che si divide per distribuire carismi”. Lo Spirito Santo ancora che è coeterno al Padre e al Figlio, vita e fonte di vita, il dono stesso e la fonte dei doni da lui elargiti: “Lo Spirito Santo da sempre era, è e sarà, perché mai ha avuto un principio, né mai cesserà di essere, ma sempre è posto insieme al Padre e al Figlio e con essi annoverato: vita e creatore di vita; luce ed elargito­re di luce; buono per essenza, e sorgente di bontà; per lui è conosciuto il Padre ed è glorificato il Figlio, per lui da tutti è riconosciuta l’unica potenza, l’unica unione, l’unica adorazione della santa Trinità”.

        Due tropari del vespro della festa sono entrati nella celebrazione quotidiana della liturgia bizantina. Il tropario: “Re celeste, Paraclito, Spirito di verità che sei presente in ogni luogo e tutto riempi, tesoro di beni e datore di vita, vieni e abita in mezzo a noi, purificaci da ogni macchia e salva, o Buono, le anime nostre”; è un testo che recitato all’inizio di tutte le ore dell’ufficiatura bizantina, diventa un’epiclesi sulla Chiesa orante. Poi il tropario “Abbiamo visto la vera luce, abbiamo ricevuto lo Spirito celeste, abbiamo trovato la fede vera, adorando l’indivisibile Trinità: essa infatti ci ha salvati”; si tratta di un tropario cantato ogni giorno dopo la distribuzione dei Santi Doni nella comunione eucaristica. Il dono della comunione al Corpo e il Sangue di Cristo ricevuti nella Divina Liturgia -perché i Santi Doni sono proprio questo, dei doni che vengono ricevuti dalla Chiesa e da colui, il vescovo o il sacerdote che li celebra e li distribuisce, non presi ma accolti con riverenza nel cuore dei fedeli affinché diventino loro stessi Corpo e Sangue del Signore; il dono della comunione ci apre alla confessione della vera fede, nella Santa Trinità.

        Un ultimo tropario, infine, che oltre ad essere una confessione di fede trinitaria -in Oriente la Pentecoste è una festa allo stesso tempo trinitaria e pneumatologica-, è un testo che dà del Trisaghion, il canto al Dio Santo, Forte ed Immortale, una lettura trinitaria molto bella: “Venite, popoli, adoriamo la Divinità nelle tre ipostasi: il Figlio nel Padre insieme al Santo Spirito. Il Padre infatti ha eternamente generato il Figlio coeterno e con lui regnante, e lo Spirito Santo era nel Padre, glorificato insieme al Figlio; una sola potenza, una sola sostanza, una sola divinità che noi tutti adoriamo dicendo: Santo Dio, che tutto hai creato mediante il Figlio, con la sinergia del santo Spirito; Santo forte, per il quale abbiamo conosciuto il Padre e per il quale lo Spirito Santo è venuto nel mondo; Santo immortale, o Spirito Paraclito, che dal Padre procedi e nel Figlio riposi. Trinità Santa, gloria a te”.

Lettera pastorale per la Pentecoste, maggio 2018

ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΗ ΜΑΙΟΣ 2018

Chiamati ad essere uomini di comunione.

Καλεσμένοι να είμαστε άνθρωποι εκκλησιαστικής κοινωνίας.

Il titolo che vi propongo per questa lettera pastorale: “Chiamati ad essere uomini di comunione”, nasce dalla rilettura di diversi testi dei Padri della Chiesa -Atanasio, Efrem, Giovanni Crisostomo-, in cui ci viene proposta la figura del vescovo, del sacerdote (e mi permetto di allungare la lista a tutti i cristiani), come uomini di comunione, uomini che nella Chiesa sanno creare, per dono e grazia del Signore stesso, la comunione nel Corpo di Cristo a loro affidato. Parlando dei Padri, ricordiamo che sono stati nelle loro Chiese dei pastori, sacerdoti e vescovi (Efrem era diacono!), sono stati sempre, hanno cercato sempre di creare, non dico soltanto attorno a se, ma anche e soprattutto nel gregge a loro affidato quella comunione, quella carità, quel amore che sgorga da dove? Dal Vangelo del Signore.

Ο τίτλος που σας προτείνω στην ποιμαντική μου αυτή επιστολή: «Καλεσμένοι να είμαστε άνθρωποι εκκλησιαστικής κοινωνίας», γεννιέται από το ξαναδιάβασμα διαφόρων κειμένων των Πατέρων της Εκκλησίας (Αθανασίου, Εφραίμ, Ιωάννου του Χρυσοστόμου), όπου μας προτείνεται η μορφή του επισκόπου, του ιερέα (παίρνω το θάρρος να προεκτείνω τον κατάλογο σε όλους τους χριστιανούς), ως ανθρώπων εκκλησιαστικής κοινωνίας, ως ανθρώπων οι οποίοι, μέσα στην Εκκλησία, ξέρουν να δημιουργούν από δώρο και χάρη του ίδιου του Κυρίου, την κοινωνία μέσα στο Σώμα του Χριστού, το οποίο έχει ανατεθεί σ’αυτούς. Μιλώντας για τους Πατέρες, ας θυμηθούμε ότι μέσα στις Εκκλησίες τους ήταν ποιμένες, ιερείς και επίσκοποι (ο Εφραίμ ήταν διάκονος!) υπήρξαν πάντοτε και προσπάθησαν πάντοτε να δημιουργήσουν, όχι μόνο γύρω τους, αλλά και προπάντων στο πνευματικό  ποίμνιο που είναι εμπιστευμένο σ’ αυτούς, την εκκλησιαστική εκείνη κοινωνία, την αγάπη εκείνη η οποία αναβλύζει από πού ; Από το Ευαγγέλιο του Κυρίου.

A due anni della mia ordinazione episcopale il 15 aprile 2016 e della mia intronizzazione ad Atene e l’inizio del mio ministero episcopale in Grecia il 14 maggio dello stesso anno, vorrei come l’anno scorso scrivere alcune riflessioni ed offrirle ai nostri sacerdoti ed ai nostri fedeli, nella vicinanza della festa dell’Esarcato e della cattedrale della Santissima Trinità, la domenica ed il lunedì di Pentecoste, quest’anno i giorni 27 e 28 maggio.

Δυο χρόνια μετά την επισκοπική μου χειροτονία, στις 15 Απριλίου 2016 και της ενθρόνισής μου στην Αθήνα και το ξεκίνημα της επισκοπικής μου διακονίας στην Ελλάδα, στις 14 Μάιου του ίδιους έτους επιθυμώ όπως πέρυσι, να γράψω μερικές σκέψεις και να τις αφιερώσω στους ιερείς μας και στους πιστούς μας, ενώ πλησιάζουμε στην εορτή της Εξαρχίας μας και του καθεδρικού μας ναού, στην Κυριακή της Πεντηκοστής και στη Δευτέρα της Παναγίας Τριάδος, οι οποίες εφέτος συμπίπτουν στις 27 και στις 28 Μαΐου.

Propongo quindi alla vostra riflessione, di vedere e di vivere il nostro essere cristiani e in modo speciale il nostro essere sacerdoti e vescovo come uomini di comunione, cioè chiamati a diventare sempre nel nostro essere, nel nostro agire, nel nostro parlare, uomini di comunione, uomini che creino nella Chiesa quella comunione che il Signore stesso ha voluto che ci fosse già tra i Dodici, tra i suoi più fedeli discepoli della prima ora. È un argomento, un aspetto, che mi veniva ripetutamente in mente durante la lettura del primo dei dodici Vangeli nell’orthros del Venerdì Santo, in quella lunga e bella liturgia celebrata nel pomeriggio di Giovedì. È una lunghissima pericope evangelica, la ricordiamo bene, che inizia con la lavanda dei piedi fatta dal Signore ai discepoli nel capitolo tredicesimo del vangelo di Giovanni: “…Gesù versò dell’acqua nel catino e incominciò a lavare i piedi dei discepoli e ad asciugarli con il panno del quale si era cinto” (Gv 13,5), e finisce con la preghiera che il Signore fa al Padre nel capitolo diciassette dello stesso vangelo: “…che tutti siano uno come tu, Padre, in me ed io in te, affinché siano anch’essi in noi, e così il mondo creda che tu mi hai mandato…” (Gv 17,21). Il Signore si fa piccolo ai piedi dei discepoli affinché essi, tutti noi, vediamo che è nel servizio anche più umile dove nasce la comunione fraterna tra di noi.

Προτείνω λοιπόν στον στοχασμό σας, να δούμε και να ζήσουμε τη χριστιανική μας ταυτότητα, και με ιδιαίτερο τρόπο την ιερατική μας και την επισκοπική μου ταυτότητα, ως άνθρωποι εκκλησιαστικής κοινωνίας, δηλαδή καλεσμένοι να γίνουμε όλο και περισσότερο στην ταυτότητά μας, στη δράση μας, στην ομιλία μας, άνθρωποι εκκλησιαστικής κοινωνίας, άνθρωποι οι οποίοι μέσα στην Εκκλησία δημιουργούν την εκκλησιαστική εκείνη κοινωνία, την οποία ο ίδιος ο Κύριος θέλησε να χαρακτηρίζει τους Δώδεκα, και όλους τους μαθητές του, από την πρώτη ώρα. Είναι ένα θέμα, μία άποψη, που μου ερχόταν ακατάπαυστα στη σκέψη, κατά την ανάγνωση του πρώτου από τα δώδεκα Ευαγγέλια, στο όρθρο της Μεγάλης Παρασκευής, στην μακρά και ωραία ιεροτελεστία, το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης. Είναι μία πολύ μεγάλη ευαγγελική περικοπή, την οποία δεν την λησμονούμε, και η οποία αρχίζει με το πλύσιμο των ποδιών των μαθητών από τον Κύριό τους. Στο δέκατο τρίτο κεφάλαιο του κατά Ιωάννη ευαγγελίου: «Ο Ιησούς βάζει νερό στη λεκάνη και αρχίζει να πλένει τα πόδια των μαθητών. Πλένει τα πόδια των μαθητών, και τα σκουπίζει με την πετσέτα που είχε ζωστεί». (Ιω.13, 5) και τελειώνει με την προσευχή την οποία ο Κύριος υψώνει προς τον Πατέρα του, στο δέκατο έβδομο κεφάλαιο του ίδιου ευαγγελίου: «….ώστε να είναι όλοι ένα, όπως εσύ, Πατέρα, είσαι ενωμένος μ’ εμένα και εγώ μ’ εσένα. Να είναι και αυτοί ενωμένοι μ’ εμάς, και έτσι ο κόσμος να πιστέψει ότι μ’ έστειλες εσύ…»  (Ιω.17, 21) Ο Κύριος γίνεται μικρός στα πόδια των μαθητών του, ώστε αυτοί, όλοι εμείς, δηλαδή να δούμε ότι στην εξυπηρέτηση των άλλων, ακόμα και την πιο ταπεινή γεννιέται η αδελφική κοινωνία μεταξύ μας.

“Chiamati ad essere uomini di comunione”. Il Signore nelle Beatitudini annuncia: “Beati coloro che “creano, fanno la pace…” (Mt 5,9). A partire da questa frase del Vangelo, direi che il Signore stesso ci chiede specialmente a noi sacerdoti e vescovo di essere nella Chiesa “creatori di pace” e soprattutto “creatori di comunione, fattori di comunione”; il testo delle Beatitudini dice “μακάριοι οἱ εἰρηνοποιοί”, e facendo una parafrasi aggiungo: “μακάριοι οἱ κοινοποιοί”. E chiediamoci noi tutti allora perché dobbiamo essere uomini di comunione? Cosa vorrà dire “essere uomini di comunione”. Non è una domanda astratta bensì mi sembra molto concreta. E la risposta diventa, è molto concreta: Perché viviamo in una Chiesa, il nostro Esarcato Apostolico, una Chiesa che tutti noi, vescovo, sacerdoti e fedeli, siamo chiamati ad amare come una sposa.

Ricordiamo come nella prima parte della Settimana Santa abbiamo celebrato Cristo come Sposo della Chiesa. Cristo Sposo, Chiesa Sposa. Un rapporto sponsale, le cui nozze avvengono dove? Ai piedi della croce.

«Καλεσμένοι να είμαστε άνθρωποι εκκλησιαστικής κοινωνίας». Ο Κύριος στου Μακαρισμούς του αναγγέλλει: «Μακάριοι όσοι δημιουργούν την ειρήνη…» (Ματθ.5, 9). Ξεκινώντας από αυτήν τη φράση του Ευαγγελίου, θα έλεγα ότι ο ίδιος ο Κύριος ζητά, από εμάς, ιδιαίτερα από εμάς τους ιερείς και τον επίσκοπο, να είμαστε μέσα στην Εκκλησία «δημιουργοί ειρήνης», και προπάντων «δημιουργοί και εργάτες αυτής της εκκλησιαστικής κοινωνίας». Το κείμενο των Μακαρισμών λέει «μακάριοι οι ειρηνοποιοί», παραφράζοντας αυτήν τη φράση, προσθέτω: μακάριοι οι κοινωνιοποιοί». Επομένως όλοι εμείς αναρωτιόμαστε γιατί πρέπει να είμαστε άνθρωποι εκκλησιαστικής κοινωνίας; Τι θέλει να πει η έκφραση «να είμαστε άνθρωποι εκκλησιαστικής κοινωνίας;» Δεν είναι μία ερώτηση αφηρημένη, αντίθετα μου φαίνεται πολύ συγκεκριμένη. Και η απάντηση είναι και αυτή πολύ συγκεκριμένη. Γιατί ζούμε σε μία Εκκλησία, την Αποστολικής μας Εξαρχία, μία Εκκλησία την οποία όλοι εμείς, επίσκοπος, ιερείς και πιστοί, καλούμαστε να αγαπούμε σαν νύφη μας.

Ας θυμηθούμε πως κατά τις πρώτες μέρες της Μεγάλης Εβδομάδας δοξάσαμε τον Χριστό ως Νυμφίο της Εκκλησίας. Ο Χριστός  είναι ο Νυμφίος, η Εκκλησία είναι η Νύφη. Πρόκειται για ένα συζυγικό δεσμό, του οποίου οι γάμοι τελούνται πότε; Στα πόδια του τίμιου σταυρού.

“Chiamati ad essere uomini di comunione”. San Giovanni Crisostomo, nel suo Dialogo sul sacerdozio, parlerà ripetutamente del legame sponsale del vescovo e dei sacerdoti (ed io mi permetto di aggiungere “dei fedeli”) con la propria Chiesa. Essere uomini di comunione vorrà dire in primo luogo “amare la Chiesa”. Amare la Chiesa come sposa come Cristo stesso l’ha amata e la ama. Il modello è sempre ed unicamente Cristo.

«Καλεσμένοι να είμαστε άνθρωποι, εκκλησιαστικής κοινωνίας». Ό Άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος στον Διάλογό του «περί ιεροσύνης», μιλά πολλές φορές για τον συζυγικό σύνδεσμο του επισκόπου και των ιερέων (και εγώ τολμώ να προσθέσω «και των πιστών»), με την Εκκλησία τους. Να είμαστε άνθρωποι εκκλησιαστικής κοινωνίας σημαίνει πάνω απ’ όλα «να αγαπάμε την Εκκλησία» Να αγαπάμε την Εκκλησία σαν νύφη, όπως ο ίδιος ο Χριστός την αγάπησε και την αγαπά. Το πρότυπο της αγάπης  είναι πάντοτε και αποκλειστικά ο Χριστός.

Amare la Chiesa a tre livelli o sotto tre aspetti fondamentali: nella sua storia; nei suoi santi; quindi nel suo vescovo, nei sacerdoti, nei fedeli, cioè in tutto il popolo di Dio che costituiamo la Chiesa.

Πρέπει να αγαπούμε την Εκκλησία σε τρία επίπεδα ή κάτω από τρείς θεμελιώδεις απόψεις: στην ιστορία της, στους αγίους της, και στη συνέχεια στον επίσκοπό της, στους ιερείς της, στους πιστούς της, δηλαδή σε όλο το λαό του Θεού, όλους εμάς που αποτελούμε την Εκκλησία.

Amare la Chiesa nella sua storia: in quei fatti che ci hanno segnato e ci segnano dall’origine della nostra storia, del nostro Esarcato. Una storia forse sofferta, non facile, forse delle volte non compresa e magari fraintesa, ma una storia che è la nostra, come comunità cattolica di tradizione bizantina in Grecia. Amare la nostra storia e soprattutto mai rinnegarla, anzi farla ben nostra. Dobbiamo esserne fieri di questa nostra storia, perché è una storia segnata e guidata dall’amore e dal perdono del Signore. Saremo uomini di comunione se amiamo la nostra storia, quel che siamo stati e quel che siamo.

Να αγαπούμε την Εκκλησία στην ιστορία της: στα γεγονότα εκείνα τα οποία χαρακτήρισαν και χαρακτηρίζουν την ιστορία μας, από την αρχή της Εξαρχίας μας. Πρόκειται για μία ιστορία ίσως πονεμένη, όχι εύκολη, ίσως μερικές φορές παρεξηγημένη, χωρίς κατανόηση, αλλά μία ιστορία που είναι η δικιά μας ιστορία, ως καθολική κοινότητα βυζαντινής παραδόσεως στην Ελλάδα. Να αγαπάμε την ιστορία μας και προπάντων ποτέ να μην την αρνούμαστε αλλά να την αναγνωρίζουμε ως πραγματικά δικιά μας. Οφείλουμε να είμαστε περήφανοι γι αυτήν γιατί είναι ιστορία χαρακτηρισμένη και οδηγημένη από την αγάπη και από τη συγνώμη του Κυρίου. Θα είμαστε άνθρωποι εκκλησιαστικής κοινωνίας αν αγαπάμε, την ιστορία μας, αυτό που υπήρξαμε και αυτό που είμαστε.

Amare la Chiesa nei suoi santi. Lodate Dio nei suoi santi… cantiamo ogni giorno nel salmo 150. Amare tutte quelle persone che lungo la storia, lungo i quasi cento anni della nostra storia hanno pregato, si sono santificati grazie ai sacramenti e alla carità nella nostra Chiesa. Santi che hanno “fatto” il nostro Esarcato. E poi amare tutte quelle persone -il vescovo, i sacerdoti e i fedeli (siano greci, ucraini, caldei, romeni…), che continuano a santificarsi, a cercare di essere e vivere da cristiani nel nostro Esarcato.

Να αγαπάμε την Εκκλησία στους αγίους της. «Αινείτε τον Θεό στους αγίους του…» ψέλνουμε κάθε μέρα, στον ψαλμό 150. Να αγαπάμε όλα τα πρόσωπα εκείνα, τα οποία στο πέρασμα της ιστορίας μας, κατά τη διάρκεια σχεδόν εκατό χρόνων προσευχήθηκαν, αγιάσθηκαν χάρη στα ιερά μυστήρια και στην αγάπη της Εκκλησίας μας. Ήταν άγιοι οι οποίοι «έκαναν» την Εξαρχία μας. Έπειτα να αγαπάμε όλα εκείνα τα πρόσωπα (τον επίσκοπο, τους ιερείς και τους πιστούς, Έλληνες, Ουκρανούς, Χαλδαίους, Ρουμάνους…) τα οποία συνεχίζουν να αγιάζονται, και προσπαθούν να είναι και να ζουν ως χριστιανοί της Εξαρχίας μας.

Amare il vescovo, i sacerdoti, il popolo. Il vescovo nella persona di quelli che ci hanno preceduti -non dobbiamo mai rinnegare la nostra storia-, e nella persona di quelli che oggi nella vita di ognuno di noi il Signore ha chiamato a questo servizio pastorale. Amare i sacerdoti per il loro servizio generoso alla Chiesa, nelle loro debolezze e nel loro darsi senza misura per servire il nostro Esarcato. Amare il popolo di Dio. Amare ed accogliere i fedeli, molti o pochi che essi siano, giovani o anziani, deboli, malati, di origine etniche diverse…, ma sempre popolo amato dal Signore e quindi chiamati ad amarlo. Chiamati ad essere uomini di comunione nell’amore, nel servizio, nel perdono, nella nostra Chiesa, nel nostro Esarcato. Anche in una realtà la nostra, come accennavo, etnicamente ogni giorno più diversa, etnie diverse, lingue, sensibilità diverse che delle volte sono o possono apparire come una croce, ma che sono soprattutto e così dobbiamo vederle e viverle, una ricchezza e un dono del Signore. Fatto certamente che spesso ci chiederà uno sforzo per essere appunto e sempre “creatori, fattori di comunione”. “μακάριοι οἱ κοινοποιοί”.

Να αγαπάμε τον Επίσκοπο, τους ιερείς, τον λαό. Τον Επίσκοπο στο πρόσωπο εκείνων που προηγήθηκαν (δεν πρέπει ποτέ να αρνούμαστε την ιστορία μας), και στο πρόσωπο εκείνων οι οποίοι στη ζωή του καθενός μας, ο Κύριος κάλεσε στην ποιμαντική αυτή διακονία. Να αγαπάμε τους ιερείς για τη γενναιόδωρη υπηρεσία τους στην Εκκλησία παρά τις αδυναμίες τους, με την ολόθερμη προσφορά τους στην εξυπηρέτηση της Εξαρχίας μας. Να αγαπάμε το λαό του Θεού. Να αγαπάμε και να εξυπηρετούμε τους πιστούς μας, είτε πολλοί είτε λίγοι είναι αυτοί, νέοι ή γέροντες, αδύνατοι, ασθενείς διαφόρων εθνικοτήτων… Πρόκειται πάντα για ένα λαό αγαπημένο από τον Κύριο, και επομένως και εμείς είμαστε καλεσμένοι να τον αγαπάμε. Είμαστε καλεσμένοι να είμαστε άνθρωποι εκκλησιαστικής κοινωνίας, στην εξυπηρέτηση, στη συγνώμη, μέσα στην Εκκλησία μας, μέσα στην Εξαρχία μας. Η δική μας πραγματικότητα, όπως ανέφερα ήδη εθνολογικά είναι καθημερινά περισσότερο διαφορετική, με διάφορες εθνικότητες, γλώσσες, ευαισθησίες, οι οποίες μερικές φορές είναι ή μπορεί να φαίνονται σαν ένας σταυρός αλλά αυτές είναι προπάντων, και έτσι πρέπει να τις βλέπουμε και να τις ζούμε, ένας πλούτος ένα δώρο του Κυρίου. Το γεγονός αυτό ασφαλώς και συχνά θα απαιτήσει από εμάς μία ιδιαίτερη προσπάθεια, για να είμαστε ακριβώς και πάντοτε «δημιουργοί και οικοδόμοι της εκκλησιαστικής κοινωνίας», «μακάριοι οι κοινωνιοποιοί».

Tornando a Giovanni Crisostomo, si tratterà sempre di un amore sponsale verso la propria Chiesa, una Chiesa concreta, non astratta, non “campata per aria”, ma fatta da volti e persone concrete. Amare la Chiesa come sposa di Cristo.

Επανερχόμενοι στον Άγιο Ιωάννη Χρυσόστομο, θα μιλήσουμε πάλι για μία συζυγική αγάπη προς τη δική μας Εκκλησία, μία εκκλησία συγκεκριμένη, όχι αφηρημένη, όχι από αέρα αλλά αποτελούμενη από μορφές και πρόσωπα συγκεκριμένα. Να αγαπάμε την Εκκλησία ως Νύφη του Χριστού.

Questo amore alla Chiesa, da cui sgorga come conseguenza questo essere “…uomini di comunione… κοινοποιοί“, ha il suo fondamento in tre aspetti basilari: Si tratta -e prendo questi tre aspetti dal pensiero di Benedetto XVI- di un amore teologico, sacramentale ed affettivo verso la Chiesa.

Αυτή η αγάπη για την Εκκλησία από την οποία αναβλύζει ως επακόλουθο το να είμαστε «….άνθρωποι εκκλησιαστικής κοινωνίας…. Κοινωνιοποιοί», έχει το θεμέλιό της σε τρεις βασικές απόψεις: Αυτές οι βασικές απόψεις (σύμφωνα με τη σκέψη του Πάπα Βενέδικτου 16^ου, στην οποία αναφέρομαι) είναι: μία αγάπη θεολογική, μία αγάπη μυστηριακή και μία αγάπη αισθηματική προς την Εκκλησία.

Amore teologico. Cosa intendiamo con questa espressione? Si tratta di amare e servire la Chiesa, la propria Chiesa, perché essa è voluta ed amata dal Signore stesso; da Lui fondata, e da Lui vivificata lungo i secoli. La Chiesa è divina benchè fatta da uomini; essa vive anche nella dinamica dell’Incarnazione. Amiamo e serviamo la Chiesa, una Chiesa, non perché essa sia più vivace, più fiorente, più bella, magari più ricca…, ma perché essa è il Corpo di Cristo, da Lui voluta ed amata. È Lui che l’ha voluta e la vuole, che l’ha amata e la ama e per lei continua ad offrire ogni giorno il Suo Corpo ed il Suo Sangue.

Αγάπη θεολογική. Τι εννοούμε με αυτήν την έκφραση;  Πρόκειται για το να αγαπάμε και να υπηρετούμε την Εκκλησία, τη δική μας Εκκλησία, γιατί αυτήν τη θέλει και την αγαπά ο ίδιος ο Κύριος: Εκείνος την ίδρυσε και Εκείνος την ζωοποίησε ανά τους αιώνες. Η Εκκλησία είναι θεϊκή, παρ’ όλον ότι αποτελείται από ανθρώπους η Εκκλησία ζει επίσης μέσα στο δυναμισμό της Ενσαρκώσεως. Αγαπάμε και υπηρετούμε την Εκκλησία, τη μία Εκκλησία, όχι για να γίνει αυτή πιο ζωντανή, πιο ανθηρή, πιο ωραία, ακόμα και πιο πλούσια…. Αλλά γιατί αυτή είναι το Σώμα του Χριστού, ο Χριστός την θέλει και την αγαπά. Αυτός την θέλησε και την θέλει, την αγάπησε και την αγαπά, και γι’ αυτήν προσφέρει κάθε μέρα το Σώμα Του και το Αίμα Του.

Amore sacramentale. Quindi nell’offerta del Suo Corpo ed il Suo Sangue, nei sacramenti il Signore continua ad elargire il suo amore verso tutti noi. Amore sacramentale verso la Chiesa vorrà dire quindi accogliere pure noi ed elargire tutti quei mezzi che il Signore dà alla Chiesa per la santificazione dei fedeli: dal battesimo all’eucaristia, dal dono dello Spirito Santo al perdono e alla carità.

Αγάπη μυστηριακή. Επομένως στην προσφορά του Σώματός  Του και του Αίματός Του, και στα άλλα ιερά μυστήρια, ο Κύριος συνεχίζει να προσφέρει την αγάπη του προς όλους μας. Επομένως, αγάπη μυστηριακή προς την Εκκλησία σημαίνει να δεχθούμε κι εμείς και να μεταδώσουμε όλα εκείνα τα μέσα, τα οποία ο Κύριος δίνει στην Εκκλησία Του για τον εξαγιασμό των πιστών: από το βάπτισμα ως τη θεία ευχαριστία, από τη δωρεά του Αγίου Πνεύματος ως την άφεση των αμαρτιών και την αγάπη.

Amore affettivo. Un amore affettivo ed effettivo. Un amore che diventa concreto verso le persone che oggi siamo stati chiamati dal Signore ad essere membra del suo Corpo che è la Chiesa, la nostra Chiesa concreta, piccola, con dei piccoli e grandi problemi, certamente, ma amata e voluta e santificata dal Signore. E per questo anche da noi amata e accolta con entusiasmo.

Αγάπη συναισθηματική. Μία αγάπη συναισθηματική και αποτελεσματική. Μία αγάπη που γίνεται συγκεκριμένη προς τα πρόσωπα, τα οποία είναι μαζί μας καλεσμένα από τον Κύριο, να είναι μέλη του Σώματός Του δηλαδή της Εκκλησίας Του, της συγκεκριμένης δικής μας Εκκλησίας, η οποία είναι ασφαλώς μικρή, με τα μικρά και τα μεγάλα της προβλήματα, αλλά είναι αγαπημένη, θελημένη και αγιασμένη από τον Κύριο. Επομένως πρέπει να είναι και εκ μέρους μας αγαπημένη και δεκτή με ενθουσιασμό.

Alla fine del secondo anno del mio servizio episcopale in Grecia, ringrazio il Signore per la sua fedeltà ed il suo amore e la sua misericordia. E ringrazio tutti, sacerdoti e fedeli perché siete la Chiesa che amo e a cui cerco di servire. Dalla cattedrale e parrocchia della Santissima Trinità, alla parrocchia dei santi Pietro e Paolo a Giannitsà; da Kifissià fino a Nea Makri nel servizio ai malati, cerchiamo ogni giorno di vivere come Chiesa di Cristo, nelle diverse realtà del nostro Esarcato.

Στο τέλος του δεύτερου χρόνου της επισκοπικής μου διακονίας στην Ελλάδα, ευγνωμονώ τον Κύριο για την πιστότητά του και την αγάπη του και την ευσπλαχνία του. Και ευχαριστώ όλους σας, ιερείς και πιστούς, γιατί είστε η Εκκλησία την οποία αγαπώ και την οποία προσπαθώ να υπηρετώ. Από αυτόν τον καθεδρικό μας ναό και την ενορία της Παναγίας Τριάδος, μέχρι την ενορία των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, στα Γιαννιτσά, από την Κηφισιά μέχρι τη Νέα Μάκρη, στην υπηρεσία των ασθενούντων, προσπαθούμε καθημερινά να ζούμε ως Εκκλησία του Χριστού, μέσα στις διάφορες πραγματικότητες της Εξαρχίας μας.

Durante quest’ultimo anno, abbiamo cercato e cerchiamo di rinnovare una vita catechetica le domeniche dopo la Divina Liturgia. È un impego bello e che per grazia del Signore comincia a dare dei frutti. Un impegno che chiede anche una risposta da parte dei fedeli. Delle volte forse non è facile, e neanche comodo, portare i bambini alla Divina Liturgia e quindi alla catechesi nelle tre domeniche al mese stabilite. Ma è uno sforzo che, grazie al Signore e a tutti, darà i suoi frutti.

Κατά τον τελευταίο αυτό χρόνο προσπαθήσαμε και προσπαθούμε να ανανεώσουμε μία κατηχητική ζωή, κατά τις Κυριακές μετά τη Θεία Λειτουργία. Είναι μία προσπάθεια ωραία, η οποία με τη χάρη του Κυρίου, αρχίζει να φέρνει καρπούς. Πρόκειται για μία προσπάθεια η οποία ζητά και την ανταπόκριση των πιστών. Ίσως μερικές φορές δεν είναι εύκολο, ούτε άνετο να οδηγήσουμε τα παιδιά στη Θεία Λειτουργία, και έπειτα στην κατήχηση, κατά τις τρεις Κυριακές που έχουν καθοριστεί. Αλλά είναι μία προσπάθεια η οποία, χάρη στον Κύριο και σε όλους εμάς, θα φέρει τους καρπούς της.

Abbiamo anche cercato di fare a livello mensile degli incontri catechetico / mistagogici per gli adulti dell’Esarcato. Nell’auspicio che essi siano ogni volta più seguiti in un cammino di “formazione permanente” utile a tutti. Esorto tutti a partecipare, a lasciarsi coinvolgere in questi aspetti della vita dell’Esarcato, e soprattutto esorto alla celebrazione dei Santi Misteri nella Divina Liturgia domenicale e delle grandi feste dell’anno liturgico.

Προσπαθήσαμε επίσης σε μηνιαίο επίπεδο να κάνουμε κατηχητικές συναντήσεις-μυσταγωγίες για τους ενήλικες της Εξαρχίας. Ευχή μας είναι οι συναντήσεις αυτές να συγκεντρώνουν όλο και περισσότερους, σε μία πορεία «μόνιμης μορφώσεως» η οποία είναι ωφέλιμη για όλους. Προτρέπω όλους να συμμετέχουν  σ’ αυτές τις συναντήσεις και να παρακολουθούν ολόθερμα τις ζωτικές αυτές εκδηλώσεις της Εξαρχίας, και προπάντων προτρέπω τους πάντες να συμμετέχουν στα Ιερά Μυστήρια της κυριακάτικης Θείας Λειτουργίας και των μεγάλων γιορτών του λειτουργικού έτους.

Come accennavo sopra, l’Esarcato è una realtà ecclesiale, una Chiesa, con delle origini e delle parti etnicamente diverse. Quest’anno la comunità ucraina dell’Esarcato celebra il ventennale della sua presenza in Grecia come comunità facendo parte dell’Esarcato. Un momento importante di questa celebrazione lo è la visita in Grecia, al nostro Esarcato, dell’arcivescovo maggiore sua beatitudine Sviatoslav Schevchuk, dai giorni 11 al 14 maggio. Lui stesso fu uno dei primi sacerdoti che servirono la comunità ucraina ad Atene nell’Esarcato Apostolico.

Όπως ανέφερα πιο πάνω η Εξαρχία είναι μία εκκλησιαστική πραγματικότητα, μία Εκκλησία, με διαφορετικές προελεύσεις και διάφορες εθνικότητες. Εφέτος η Ουκρανική κοινότητα της Εξαρχίας επιτελεί την εικοσαετία τους παρουσίας της στην Ελλάδα, ως κοινότητα μέλος της Εξαρχίας μας. Μία μεγάλη στιγμή αυτού του εορτασμού είναι η επίσκεψη στην Ελλάδα και στην Εξαρχία μας του μείζονος αρχιεπισκόπου του Μακαριοτάτου Σβιατοσλάβ Σκεβτσιούκ, από τις 11 μέχρι 14 Μαΐου. Ο ίδιος αρχιεπίσκοπος ήταν ένας από τους πρώτους ιερείς, οι οποίοι υπηρέτησαν την ουκρανική κοινότητα της Αποστολικής Εξαρχίας στην Αθήνα.

La comunità ucraina e la comunità caldea nell’Esarcato, come avevo indicato in lettere precedenti, specialmente in quella del 30 novembre 2017, fanno parte dell’Esarcato, non sono ecclesiologicamente parallele, ma dipendono dell’Esarca Apostolico, e gli impegni e progetti ecclesiali e pastorali vanno con lui sempre e previamente accordati.

Η Ουκρανική και η χαλδαϊκή κοινότητα της Εξαρχίας όπως υπέδειξα σε προηγούμενες επιστολές μου, ιδιαίτερα στην επιστολή της 30^ης Νοεμβρίου 2017, αποτελούν μέρος της Εξαρχίας, δεν είναι παράλληλες εκκλησιαστικές κοινότητες, αλλά εξαρτώνται από τον Αποστολικό Έξαρχο και οι δεσμεύσεις τους, και τα εκκλησιαστικά και ποιμαντικά τους προγράμματα οργανώνονται πάντοτε με την έγκριση και τη συνεννόηση μαζί μου.

Voglio insistere che l’Esarcato come Chiesa, come diocesi, e come sede fisica, è anche la sede di attività di carattere ecclesiale. Non è luogo di incontri o attività di carattere sociale e politico di nessun tipo. Sono cosciente delle difficoltà sociali e politiche legate all’Ucraina e all’Iraq, luoghi di origine legati alle comunità ucraina e caldea dell’Esarcato. Le attività che si fanno con i giovani sono non soltanto ben viste ma anche incoraggiate, benchè sempre sotto la sorveglianza e supervisione del sacerdote caldeo e del sacerdote ucraino e delle suore, ma i giovani mai da soli o sotto la sorveglianza e supervisione di persone esterne.

Θέλω να επιμείνω ότι η Εξαρχία μας ως Εκκλησία, ως εκκλησιαστική επαρχία, και ως φυσική έδρα, είναι επίσης η έδρα δραστηριότητας εκκλησιαστικού χαρακτήρα. Δεν είναι τόπος συναντήσεως ή δραστηριότητας κοινωνικού και πολιτικού χαρακτήρα οιασδήποτε μορφής. Συνειδητοποιώ τις κοινωνικές και πολιτικές δυσκολίες, που συνδέονται με την Ουκρανία και με το Ιράκ, χώρες προέλευσης της ουκρανικής και της χαλδαϊκής κοινότητας της Εξαρχίας. Οι δραστηριότητες που γίνονται με τους νέους όχι μόνο δεν απαγορεύονται αλλά και ενθαρρύνονται, αλλά αυτές πρέπει να γίνονται κάτω από την επίβλεψη και επαγρύπνηση του χαλδαίου ιερέα και του ουκρανού ιερέα και των μοναζουσών της ουκρανικής κοινότητας, αλλά οι νέοι ποτέ δεν πρέπει να δρουν μόνοι τους ή κάτω από την επίβλεψη και επαγρύπνηση ξένων προσώπων.

L’anno scorso, nella mia lettera del mese di maggio, ho accennato a diversi aspetti della nostra vita liturgica, che voglio adesso ancora una vota ribadire. Insisto di nuovo in questo punto perché tutti possiamo cadere nell’oblio, nel disguido. La vita liturgica di qualsiasi comunità cristiana, di qualsiasi Chiesa cristiana, sia orientale che occidentale, è qualcosa di vitale per quella Chiesa. Vedendo come la liturgia viene celebrata, si capisce come una Chiesa manifesta, professa e vive la propria fede. La “fedeltà” alla propria tradizione liturgica di ogni Chiesa cristiana non è uno schiavo “rubricismo” bensì la custodia di qualcosa che segna la vita, il modo di essere, il modo di manifestarsi di ogni Chiesa cristiana. Nel nostro Esarcato la vita liturgica viene celebrata direi in modo degno ed ineccepibile. Vorrei precisare di nuovo (e qua riprendo gli stessi punti dell’anno scorso) alcuni punti per migliorare ancora un po la nostra vita liturgica. Soprattutto per aiutarci ad evitare una tentazione che spesso ci può pervenire, cioè quella di dire: “...intanto siamo pochi, non viene nessuno… quindi facciamo alla buona…”. Oppure la tentazione (dico tentazione perché di questo si tratta) di dire: “non facciamo, lasciamo… perché non viene nessuno…”. La tentazione del pesce che si morde la coda: “non facciamo perché non viene nessuno…”; ma si potrebbe dire pure: “non viene nessuno perché non facciamo niente…”. Questa non è un’accusa, ma semplicemente una costatazione di un fatto che ci può capitare a tutti, dal più giovane al più anziano.

Πέρυσι στην επιστολή μου τον Μάιο αναφέρθηκα στις διάφορες όψεις της λατρευτικής ζωής μας, τις οποίες θέλω και πάλι να υπογραμμίσω. Επιμένω και πάλι στο σημείο αυτό, γιατί όλοι μπορούμε να πέσουμε στον ξέχασμα και στην αδιαφορία. Η λατρευτική ζωή οποιασδήποτε χριστιανικής εκκλησίας είτε ανατολικής είτε δυτικής, είναι κάτι το ζωτικό γι’ αυτήν την Εκκλησία. Βλέποντας πως τελείται η θεία λατρεία, μπορούμε να καταλάβουμε με ποιο τρόπο μία Εκκλησία εκδηλώνει, ομολογεί και ζει την πίστη της. Η «πιστότητα» κάθε Εκκλησίας στη λατρευτική της παράδοση δεν είναι μία τυφλή «τυπολατρία» αλλά αντίθετα είναι κάτι που χαρακτηρίζει τη ζωή, τον τρόπο υπάρξεως, τον τρόπο εκδηλώσεως κάθε χριστιανικής Εκκλησίας. Στην Εξαρχία μας η λατρευτική ζωή, τολμώ να πω, τελείται με τρόπο αντάξιο και παραδειγματικό. Επιθυμώ να επανέλθω στο θέμα (και εδώ επαναλαμβάνω τα ίδια σημεία του περασμένου έτους), διευκρινίζονται μερικά σημεία, για να βελτιώσουμε ακόμα περισσότερο τη λατρευτική μας ζωή. Και αυτό προπάντων για να βοηθηθούμε στην αποφυγή ενός πειρασμού, τον οποίο ενδέχεται συχνά να τον αντιμετωπίζουμε δηλαδή τον πειρασμό να λέμε στον εαυτό μας «αφού είμαστε τόσο λίγοι και κανένας δεν έρχεται… ας τα κάνουμε όλα πρόχειρα…» Ή επίσης τον πειρασμό (και λέω πειρασμό γιατί περί πειρασμού πρόκειται) να πούμε: « ας αφήσουμε την ιερή ακολουθία, ας μην την τελέσουμε …. Αφού δεν έρχεται κανένας…» Αυτός είναι ο πειρασμός του ψαριού, το οποίο δαγκώνει την ουρά του: «ας μην κάνουμε τίποτα, γιατί κανείς δεν έρχεται…» αλλά θα μπορούσαμε επίσης να πούμε: «κανείς δεν έρχεται, γιατί δεν κάνουμε τίποτα…» Όλα αυτά δεν είναι κατηγορίες, αλλά απλούστατα μία διαπίστωση του γεγονότος, το οποίο μπορεί να συμβεί σε όλους, από τον νεώτερο ως τον γεροντότερο.

Ribadire che nel nostro Esarcato celebriamo la liturgia secondo la tradizione bizantina, e nel modo più possibile nella fedeltà alle tradizioni bizantine, indicate anche dal Typikon che condividiamo con le Chiese ortodosse. L’amore, il rispetto, lo zelo direi per la liturgia mettono in evidenza la vera “cattolicità” della nostra Chiesa di tradizione bizantina. Nelle concelebrazioni, sia presente o non il vescovo, i sacerdoti debbono indossare i paramenti liturgici al completo. Se ragioni che vengono dai limiti di malattia, impongono una riduzione a qualcuno dei sacerdoti, costui deve indossare almeno il razon e l’epitachilion. Altrimenti tutti debbono indossare il parato completo, cioè: sticharion, epitrachilion, zonì, epimanichia e felonion. Se qualche sacerdote durante la liturgia deve svolgere eventualmente qualche altro servizio in chiesa come confessare o guidare o aiutare il canto liturgico, deve indossare sempre il razon e l’epitrachilion.

Υπογραμμίζουμε ότι στην Εξαρχία μας τελούμε τη θεία λατρεία σύμφωνα με τη βυζαντινή παράδοση και με τη μεγαλύτερη κατορθωτή πιστότητα στις βυζαντινές παραδόσεις, όπως υποδείχνονται από το Τυπικό, το οποίο ακολουθούμε με τις ορθόδοξες εκκλησίες. Η αγάπη, ο σεβασμός, ο ζήλος για τη θεία λατρεία φανερώνουν την αληθινή «καθολικότητα» της Εκκλησίας μας και την πιστότητα στη βυζαντινή παράδοση. Στα ιερά συλλείτουργα είτε με την παρουσία είτε χωρίς την παρουσία του επισκόπου, οι ιερείς οφείλουν να ενδύονται την πλήρη στολή των ιερατικών αμφίων. Εάν για λόγους ασθενείας επιβάλλουν σε κάποιον από τους ιερείς τον περιορισμό των ιερών αμφίων, ο ιερέας αυτός οφείλει να ενδύεται τουλάχιστον  το ράσον και το επιτραχήλιο. Διαφορετικά όλοι οφείλουν να ενδύονται την πλήρη ιερή αμφίεση δηλαδή: το στιχάριο, το επιτραχήλιο, τη ζώνη, τα επιμανίκια, και το φελόνιο. Αν κάποιος ιερέας κατά τη θεία λειτουργία οφείλει ενδεχομένως να ασκεί κάποιο άλλο διακόνημα στην εκκλησία όπως π.χ. την εξομολόγηση, ή την καθοδήγηση της ιερής υμνωδίας οφείλει να ενδύεται πάντοτε το ράσον και το επιτραχήλιον.

Delle volte nelle chiese e cappelle dell’Esarcato si celebra la liturgia in un’altra tradizione liturgica oltre a quella bizantina: liturgia caldea, liturgia latina. Ribadisco che in ogni chiesa c’è un unico altare consacrato dal vescovo, e che manifesta simbolicamente l’unico corpo di Cristo che ci raduna per celebrare i Santi Misteri. L’altare è la tomba del Risorto, l’altare è l’ara del sacrificio di Cristo, l’altare è la mensa da cui ci viene data la Parola del Vangelo ed i Santi Misteri del Corpo e del Sangue di Cristo. Per rispettare questa dimensione sacramentale dell’altare, ed anche quella dell’architettura liturgica bizantina con cui le nostre chiese e cappelle sono state costruite, ribadisco quello che di per se dovrebbe essere già evidente, cioè che nelle nostre chiese e cappelle non va aggiunto nessun altare o tavolino supplementare di fronte all’unico e vero altare consacrato; inoltre rispettando la struttura architettonica delle nostre chiese, la liturgia deve essere celebrata “verso l’Oriente”, cioè verso l’abside. La liturgia caldea e la liturgia latina prevedono senza problemi una celebrazione “orientata” verso l’abside della chiesa, volgendosi il sacerdote verso i fedeli nei grandi momenti della proclamazione del Vangelo e della Santa Comunione, oltre che ai diversi inviti e benedizioni di pace.

Μερικές φορές στις εκκλησίες και στα παρεκκλήσια της Εξαρχίας τελείται η θεία λατρεία σε μία άλλη λειτουργική παράδοση, εκτός από τη βυζαντινή: π.χ. στη χαλδαϊκή θεία λατρεία, στη λατινική θεία λατρεία. Υπογραμμίζω ότι σε κάθε εκκλησία υπάρχει ένα μοναδικό ιερό βήμα, καθαγιασμένο  από τον Επίσκοπο, το οποίο φανερώνει συμβολικά το μοναδικό σώμα του Χριστού, το οποίο μας συναθροίζει για να τελέσουμε τα Ιερά Μυστήρια. Το ιερό βήμα είναι ο τάφος του Αναστάντος, το ιερό βήμα είναι ο βωμός της θυσίας του Χριστού, το ιερό βήμα είναι η τράπεζα, από την οποία μας δίδεται ο Λόγος του Ευαγγελίου και τα Ιερά Μυστήρια του Σώματος και του Αίματος του Χριστού. Για να σεβαστούμε τις μυστηριακές αυτές διαστάσεις του ιερού βήματος, αλλά και την λατρευτική αρχιτεκτονική του βυζαντινού λειτουργικού τύπου, σύμφωνα με την οποία οικοδομήθηκαν οι εκκλησίες μας και τα παρεκκλήσια μας, υπογραμμίζω αυτό που θα έπρεπε να είναι για όλους φανερό, δηλαδή ότι: στις εκκλησίες μας και στα παρεκκλήσια μας δεν προστίθεται κανένα ιερό βήμα ή συμπληρωματικό τραπέζι  μπροστά στο μοναδικό και αληθινό και καθιερωμένο ιερό βήμα. Επιπλέον, από σεβασμό προς την αρχιτεκτονική δομή των εκκλησιών μας, η θεία λειτουργία πρέπει να τελείται «προς την Ανατολή», δηλαδή προς την αψίδα. Η χαλδαϊκή και η λατινική θεία λατρεία προβλέπουν χωρίς πρόβλημα την τέλεση της θείας λειτουργίας, ατενίζοντας προς την αψίδα της εκκλησίας, και υποδείχνοντας στον ιερέα να στρέφεται προς τους πιστούς κατά τις μεγάλες στιγμές της διακηρύξεως του Αγίου Ευαγγελίου και της Θείας Κοινωνίας, και σε διάφορες προσκλήσεις και ευλογίες ειρήνης.

“Chiamati ad essere uomini di comunione”. Questo era il punto di partenza della mia riflessione. Ed è anche il punto di arrivo. Nel nostro parlare, nel nostro agire, cerchiamo sempre di creare quella comunione che viene dal Signore che spogliò se stesso per lavare i piedi ai Dodici, per servire loro, farsi loro servo, per mostrare il cammino cristiano come un cammino di amore sponsale e diaconale verso tutti.

«Καλεσμένοι  να είμαστε άνθρωποι εκκλησιαστικής κοινωνίας». Αυτό ήταν το ξεκίνημα του πνευματικού μας στοχασμού. Αυτό είναι και το τέρμα μας. Στην ομιλία μας, στη δράση μας, ας προσπαθούμε πάντοτε να δημιουργούμε την εκκλησιαστική εκείνη κοινωνία, η οποία μας έρχεται από τον Κύριο. Από τον Κύριο ο οποίος ταπείνωσε τον εαυτό του μέχρι να πλύνει τα πόδια των Δώδεκα, για να τους υπηρετήσει να γίνει υπηρέτης τους, να δείξει σ’ αυτούς τη χριστιανική πορεία, ως πορεία συζυγικής και διακονικής αγάπης προς όλους.

+P. Emmanuele Nin

Esarca Apostolico

+π. Εμμανουήλ Νιν

Αποστολικός Έξαρχος

                      Alcune delle feste del Pentikostarion.

ΚΑΤΗΧΗΣΗ ΜΑΙΟΥ 2018

ΜΕΡΙΚΕΣ ΓΙΟΡΤΕΣ ΤΟΥ ΠΕΝΤΗΚΣΤΑΡΙΟΥ

Introduzione.

Oggi esala profumo la primavera, e la nuova creazione danza. Oggi sono tolti i serrami delle porte e dell’incredulità, quando l’amico Tommaso esclama: *Mio Signore e mio Dio!

«Σήμερον ἔαρ μυρίζει, καὶ καινὴ κτίσις χορεύει, σήμερον αἴρονται κλεῖθρα, θυρῶν καὶ τῆς ἀπιστίας Θωμά τού φίλου βοώντος: «Ο Κύριος καί Θεός μου».

Questo exapostilarion della Domenica di Tommaso dà tutti i temi, gli aspetti più importanti non soltanto della Domenica di Tommaso, ma in fondo di tutto il Pentikostarion: l’incorruttibilità data da Cristo nella sua risurrezione -a partire dell’immagine del profumo-, la nuova creazione adoperata da Cristo stesso, le porte chiuse spalancate, l’incredulità di Tommaso che diventa mistagogia per i credenti.

          Αυτό το εξαποστειλάριο της Κυριακής του Θωμά δίνει όλα τα θέματα και τις σπουδαιότερες όψεις, όχι μόνο της Κυριακής του Θωμά, αλλά κατά βάθος και όλου του Πεντηκοσταρίου: της αφθαρσίας που έδωσε ο Χριστός με την ανάστασή του (ξεκινώντας από την εικόνα του αρώματος), της νέας δημιουργίας την οποία δημιούργησε ο ίδιος ο Χριστός, των κλεισμένων θυρών οι οποίες ανοίχθηκαν, της απιστίας του Θωμά η οποία γίνεται μυσταγωγία για τους πιστούς.

Dal primo dei nostri incontri in questi mesi, abbiamo seguito il percorso dell’anno liturgico come catechesi e mistagogia della vita cristiana. Vorrei di nuovo oggi continuare questo nostro percorso in alcune delle domeniche del Pentecostarion e nelle feste dell’Ascensione e la Pentecoste. Possiamo parlare di una sacramentalità del ciclo liturgico delle Chiese orientali in tanto che in esso e per mezzo di esso di nuovo Dio viene all'incontro dell'uomo. Si tratta, lungo il ciclo liturgico delle diverse Chiese di una vera anamnesi del mistero della salvezza, in cui la Chiesa, con la sua preghiera invoca lo Spirito Santo -fa l'epiclesi- sui fedeli perché di nuovo la forza della risurrezione di Cristo si faccia presente nella comunità.

          Από την πρώτη των συναντήσεων μας σ’ αυτούς τους μήνες ακολουθήσαμε τη διαδρομή του λειτουργικούς έτους ως κατηχήσεως και μυσταγωγίας της χριστιανικής ζωής. Επιθυμώ και πάλι σήμερα να συνεχίσουμε αυτή τη διαδρομή μας σε μερικές από τις Κυριακές του Πεντηκοσταρίου και στις γιορτές της Αναλήψεως και της Πεντηκοστής. Μπορούμε να μιλούμε για τη μυστηριακή ιερότητα του λειτουργικού κύκλου των ανατολικών Εκκλησιών καθόσον με αυτόν τον κύκλο και διαμέσου αυτού ο Θεός έρχεται και πάλι προς συνάντηση του ανθρώπου. Κατά τη διάρκεια του λειτουργικού κύκλου των διαφόρων Εκκλησιών πρόκειται για μία αληθινή ανάμνηση του μυστηρίου της σωτηρίας, μέσα στο οποίο η Εκκλησία, με την προσευχή της επικαλείται το Άγιο Πνεύμα (κάνει την επίκληση της στο Άγιο Πνεύμα), υπέρ των πιστών, ώστε η δύναμη της Αναστάσεως να γίνει και πάλι παρούσα μέσα στη χριστιανική κοινότητα.

Il Pentikostarion è una parte dell’anno liturgico bizantino, una delle tre del cosiddetto “ciclo mobile”. A partire della celebrazione della Pasqua come centro, possiamo proporre e comprendere l'espressione anno liturgico non tanto come un seguito di feste, ma come lo svolgimento di tutto il mistero di Cristo che riempie la vita delle Chiese; a partire della Pasqua tutto l'anno viene trasfigu­rato dalla liturgia e diventa perciò sacramentale. La celebra­zione annuale della Pasqua, poi, non è un fatto puntuale, ma una celebrazione del mistero di Cristo incentrata in un periodo di preparazione -Quaresima- ed in un periodo di compimento -Pasqua.

          Το Πεντηκοστάριο είναι ένα μέρος του βυζαντινού λειτουργικού έτους, ένα από τα τρία μέρη του λεγόμενου «κινητού κύκλου». Ξεκινώντας από τον εορτασμό του Πάσχα ως κέντρου, μπορούμε να προτείνουμε και να καταλάβουμε την έκφραση «λειτουργικό έτος», όχι τόσο ως μία συνέχεια εορτών, αλλά ως την ανάπτυξη όλου του μυστηρίου του Χριστού, το οποίο γεμίζει τη ζωή της Εκκλησίας, ξεκινώντας, από το Πάσχα όλο το λειτουργικό έτος μεταμορφώνεται από τη θεία λατρεία, και επομένως γίνεται ιερό μυστήριο. Στη συνέχεια ο ετήσιος εορτασμός του Πάσχα δεν είναι απλά μία χρονική περίοδος αλλά ένας εορτασμός του μυστηρίου του Χριστού, με επίκεντρο την περίοδο προετοιμασίας (τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή), και την περίοδο του εορτασμού (το Άγιο Πνεύμα).

Dalla Pasqua, dunque, sgorga la vita sacramentale che si spande nella Chiesa lungo l'anno liturgico. La Pasqua al centro, tra due grandi settimane che la manifestano e la celebrano, tra due grandi periodi di sette settimane ognuno: la Quaresima -periodo di ritorno dell'uomo nuovo al paradiso- e le settimane del Pentikostarion in cui i battezzati imparano/impariamo a vivere la comunione col Signore.

          Επομένως, από το Πάσχα αναβλύζει η μυστηριακή ζωή, η οποία μεταδίδεται μέσα στην Εκκλησία κατά το λειτουργικό έτος. Το Πάσχα βρίσκεται στο επίκεντρο, ανάμεσα σε δύο μεγάλες εβδομάδες, οι οποίες το φανερώνουν και το γιορτάζουν, μεταξύ δύο μεγάλων χρονικών περιόδων, η καθεμιά των οποίων περιλαμβάνει επτά εβδομάδες: τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή, (περίοδο της επιστροφής του νέου ανθρώπου στον παράδεισο), και το Πεντηκοστάριο, κατά το οποίο οι βαπτισμένοι μαθαίνουν (και εμείς μαθαίνουμε) να ζούμε την κοινωνία μας με τον Χριστό.

Il senso mistagogico / catechetico della liturgia viene sottolineato fortemente nelle liturgie dell'Oriente cristiano, e in modo speciale nelle liturgie di tradizione bizantina: in queste pagine cercherò di far vedere come la liturgia è un maestro nella fede dei fedeli, essa è possiamo dire impregnata di elementi che istruiscono i fedeli nelle verità della fede; per questo la liturgia bizantina -tutte le liturgie cristiane- appartiene alla Chiesa, che la custodisce come patrimonio intangibile. La liturgia appartiene alla Chiesa, non soltanto ai vescovi o ai preti, non soltanto ai fedeli, ma alla totalità della Chiesa. Questa dimensione mistagogico catecheti­ca la troviamo nei testi liturgici -sia quelli biblici che quelli eucologici-, nello stesso svolgimento delle celebra­zioni, nel ciclo liturgico -anno liturgico-, nell'iconografia, nell'architettura.

          Το μυσταγωγικό και κατηχητικό νόημα της θείας λατρείας υπογραμμίζονται έντονα στις χριστιανικές θείες λατρείες της Ανατολής, και πολύ ιδιαίτερα στις θείες λατρείες της βυζαντινής παραδόσεως: στις παρούσες σελίδες θα προσπαθήσω να παρουσιάσω με ποιο τρόπο η θεία λατρεία είναι ένας διδάσκαλος στην πίστη των πιστών. Μπορούμε να πούμε ότι η θεία λατρεία είναι ποτισμένη από τα στοιχεία εκείνα τα οποία διδάσκουν στους πιστούς τις αλήθειες της πίστεώς τους, γι’ αυτόν το λόγο η βυζαντινή θεία λατρεία (και όλες οι χριστιανικές θείες λατρείες), ανήκουν στην Εκκλησία, η οποία τις διαφυλάττει ως ανεκτίμητη κληρονομιά. Η θεία λατρεία ανήκει στην Εκκλησία: όχι μονάχα στους Επισκόπους ή στους ιερείς, όχι μόνο στους πιστούς, αλλά στην ολότητα της Εκκλησίας. Αυτήν την μυσταγωγική και κατηχητική διάσταση τη βρίσκουμε στα λειτουργικά κείμενα (τόσο στα βιβλικά όσο και στα ευχολογικά), στην ίδια την τέλεση των ιεροτελεστιών, μέσα στον κύκλο του λειτουργικού έτους, μέσα στην εικονογραφία και μέσα στην αρχιτεκτονική.

Questa dimensione mistagogica la raccoglie il ciclo liturgico che, a partire - piuttosto attorno- alla Pasqua come il suo centro fa una mistagogia sul mistero di Dio Trinità, sulla cristologia, sulla soteriologia... Non cerchiamo, però, una sistemazione in questo sviluppo teologico dell’anno liturgico, neppure nelle pagine che seguono; piuttosto si tratta di un progressivo entrare nella comprensione -forse meglio nella contemplazione- del mistero di Dio: il misterioso amore del Dio eterno che si è manifestato per mezzo del suo Figlio nello Spirito Santo nella creazione, nella redenzione, nella Chiesa.

Αυτή τη μυσταγωγική διάσταση την περιλαμβάνει ο λειτουργικός κύκλος, ο οποίος ξεκινώντας από το Πάσχα (ή μάλλον γύρω από το Πάσχα), που αποτελεί το επίκεντρό του, κάνει μία μυσταγωγία γύρω από το μυστήριο της Αγίας Τριάδος γύρω από τη χριστολογία, γύρω από τη σωτηριολογία…. Ωστόσο δεν αναζητούμε μία συστηματικοποίηση στη θεολογική αυτή ανάπτυξη του λειτουργικού έτους, ούτε στις σελίδες που ακολουθούν. Πρόκειται μάλλον για μία βαθμιαία κατανόηση ή σωστότερα για μία εμβάθυνση στο μυστήριο του Θεού: πρόκειται για τη μυστηριώδη αγάπη του αιώνιου Θεού, η οποία φανερώθηκε διαμέσου του Υιού του  «εν Αγίω Πνεύματι», μέσα στη δημιουργία, μέσα στη λύτρωση, μέσα στην Εκκλησία.

Il Pentikostarion.

Nel Pentekostarion, la tradizione bizantina ci mette davanti un periodo di tempo, cioè ci fanno percorrere diverse tappe che in qualche modo segnano delle tape della vita di ogni chiesa, di ogni cristiano: l’esperienza della manifestazione, della teofania del Signore Risorto -che celebriamo e viviamo nelle tre prime domeniche pasquali, quella di Pasqua, di quella di Tommaso e quella delle Mirrofore; poi l’esperien­za della vita nuova sorta dal battesimo -nelle domeniche del Paralitico, della Samaritana e del Cieco Nato-; quindi l’esperienza della nascita come comunità di fede, comunità di coloro che fan cammino e di coloro che l’han già fatto -il Giovedì dell’As­censione, la Domenica dei Padri di Nicea, la Domenica di Pentecoste e in qualche modo la Domenica di Tutti i Santi.

Το Πεντηκοστάριο

          Κατά το Πεντηκοστάριο η βυζαντινή παράδοση μας βάζει μπροστά σε μία χρονική περίοδο, μας κάνει να διανύσουμε διάφορους σταθμούς, οι οποίοι κατά κάποιο τρόπο χαρακτηρίζουν σταθμούς της ζωής κάθε εκκλησίας, κάθε χριστιανού: την εμπειρία της φανερώσεως, της Θεοφανίας του Αναστάντος Κυρίου, την οποία τελούμε και ζούμε κατά τις τρεις πρώτες πασχαλινές Κυριακές: την Κυριακή του Πάσχα, την Κυριακή του Θωμά, και την Κυριακή των Μυροφόρων, έπειτα την εμπειρία της νέας ζωής, που βγήκε από το βάπτισμα, (στις Κυριακές του Παραλυτικού, της Σαμαρείτιδος και του Γεννημένου Τυφλού. Πρόκειται λοιπόν για την εμπειρία της γεννήσεως της κοινότητας της πίστεως, της κοινότητας εκείνων που κάνουν την πορεία της πίστεως και εκείνων που την έχουν ήδη κάνει, την Πέμπτη της Αναλήψεως, την Κυριακή των Πατέρων της Συνόδου της Νικαίας, την Κυριακή της Πεντηκοστής και τελικά την Κυριακή των Αγίων Πάντων.

Il periodo liturgico bizantino delle settimane pasquali porta quindi il nome di Pentikosta­rion, lo stesso nome del libro liturgico usato in questo periodo. Il periodo contiene 8 domeniche, a cominciare da quella di Pasqua, poi Tommaso, poi le Mirrofore; poi quella della Samaritana, del Paralitico e del Cieco Nato; quindi quella dei Padri del Concilio di Nicea, quella della Pentecoste ed infine quella di Tutti i Santi. Della celebrazione della Domenica di Tommaso ne abbiamo testimonianze alla fine del IV sec., mentre che per le Domeniche della Samaritana, del Paralitico e del Cieco Nato dobbiamo andare al VIII sec, benché Romano il Melodo abbia dei Kontakia per la Samaritata e per il Cieco Nato.

Επομένως η βυζαντινή λειτουργική περίοδος των πασχαλινών εβδομάδων φέρνει το όνομα Πεντηκοστάριο, το ίδιο όνομα που έχει το λειτουργικό βιβλίο που χρησιμοποιούμε κατά την περίοδο αυτή. Η χρονική αυτή περίοδος περιλαμβάνει οχτώ Κυριακές, αρχίζοντας από την Κυριακή του Πάσχα, και συνεχίζοντας με τις Κυριακές του Θωμά, των Μυροφόρων, της Σαμαρείτιδος, του Παραλυτικού και του Γεννημένου Τυφλού, έπειτα τις Κυριακές των Πατέρων της Συνόδου της Νίκαιας, της Αγίας Πεντηκοστής και τελικά των Αγίων Πάντων. Για τον εορτασμό της Κυριακής του Θωμά έχουμε μαρτυρίες ήδη από το τέλος του τέταρτου αιώνα, ενώ  για τις Κυριακές της Σαμαρείτιδος, του Παραλυτικού και του Γεννημένου Τυφλού οι μαρτυρίες αρχίζουν στον όγδοο αιώνα, αν και ο Ρωμανός ο Μελωδός έγραφε Κοντάκια για την Σαμαρείτιδα και για τον Γεννημένο Τυφλό.

Gli innografi.

I testi liturgici bizantini, più o meno poetici, sono un tessuto di citazioni bibliche implicite ed esplicite. Gli autori dei testi fanno una lettura della Sacra Scrittura in quanto essa è la fonte dei loro testi poetici. Nel Pentikostarion troviamo testi -soprattutto i cànoni dell’Orthros- attribuiti ai grandi innografi bizantini: Romano il Melode (+555): il kontakion e l’ikos della Domenica di Tommaso e del Cieco Nato e del Giovedì dell’Ascensione; Giovanni Damasceno (+749): il mattutino di Pasqua; Giovanni Monaco (+VIII sec): il cànone della Domenica di Tommaso; Giuseppe l’Innografo (+886): i cànoni dell’Orthros delle Domeniche del Paralitico, della Samaritana e del Cieco Nato, e quello dell’Ascensione.

Οι Υμνογράφοι

Τα βυζαντινά λειτουργικά κείμενα, λίγο ή πολύ ποιητικά, αποτελούν ένα πλέγμα βιβλικών παραπομπών, ρητών ή υπονοούμενων. Οι συγγραφείς των κειμένων κάνουν μία ανάγνωση της Αγίας Γραφής, εφόσον αυτή είναι η πηγή των ποιητικών τους κειμένων. Στο Πεντηκοστάριο βρίσκουμε κείμενα (προπάντων στους κανόνες του Όρθρου) που αποδίδονται στους μεγάλους βυζαντινούς υμνογράφους: τον Ρωμανό τον Μελωδό (+555) στον οποίο αποδίδονται το κοντάκιο και ο οίκος της Κυριακής του Θωμά, της Κυριακή του Γεννημένου Τυφλού και της Πέμπτης  της Αναλήψεως. Τον Ιωάννη τον Δαμασκηνό (+749) στον οποίο αποδίδεται ο Όρθρος του Πάσχα. Τον Ιωάννη Μοναχό (+8^ος αιώνας), στον οποίο αποδίδεται ο κανόνας της Κυριακής του Θωμά. Τον Ιωσήφ τον Υμνογράφο (+886), στον οποίο αποδίδονται οι κανόνες του Όρθρου των Κυριακών του Παραλυτικού, της Σαμαρείτιδος, του Γεννημένου Τυφλού και της Πέμπτης της Αναλήψεως.

        Delle domeniche del Pentekostarion mi soffermo soltanto in una, quella del cieco nato.

Από τις Κυριακές του Πεντηκοσταρίου σταματώ μονάχα σε μία, στην Κυριακή του Γεννημένου Τυφλού.

Domenica del Cieco Nato.

Romano il Melodo ha un kontakion bellissimo per questa domenica, sicuramente uno dei migliori e più profondi della sua opera; kontakion, però, mutilo, di cui si conservano soltanto il proemio, cioè la introduzione, e tre strofe; le altre sono andate perse. Il proemio e la prima strofa sono entrati nell’ufficiatura dell’orthros di questa domenica.

Il Figlio generato dal Padre del quale è coeterno, e che regna con lo Spirito Santo, divino operatore di tutto, rimproverando ai giudei la loro astuzia e i loro delittuosi disegni, un giorno di sabato aprì gli occhi a colui che era cieco dalla nascita e che aveva fatto abluzioni su comando del Creatore. Aveva applicato fango sugli occhi e aveva così completato ciò che ancora mancava, quel Dio che sino dagli inizi aveva creato l’uomo Adamo impastandolo di polvere e della propria parola. Questo Dio è, per quanti sono nelle tenebre, luce splendida.

Κυριακή του Γεννημένου Τυφλού

          Για την Κυριακή αυτή ο Ρωμανός ο Μελωδός έχει ένα ωραιότατο κοντάκιο, ασφαλώς ένα από τα καλύτερα και βαθύτερα του υμνογραφικού του έργου. Αλλά το κοντάκιο αυτό είναι ακρωτηριασμένο, διατηρούνται μονάχα το προοίμιο, δηλαδή η εισαγωγή του και τρεις στροφές, οι  υπόλοιπες έχουν χαθεί. Το προοίμιο και η πρώτη στροφή μπήκαν στην ακολουθία του όρθρου αυτής της Κυριακής.

(…)

Il testo della strofa di Romano ci presenta alcuni aspetti da sottolineare. La strofa contiene all’inizio una professione di fede trinitaria: Il Figlio generato dal Padre del quale è coeterno, e che regna con lo Spirito Santo, divino operatore di tutto... Il Verbo di Dio, poi, applicando fango sugli occhi del cieco e tornandolo -portandolo- alla luce, la luce fisica e quindi anche e soprattutto la luce della conoscenza di Dio, opera nel cieco come una nuova creazione o, seguendo letteralmente il testo del kontakion ...aveva applicato fango sugli occhi e aveva così completato ciò che ancora mancava... Il Verbo di Dio che all’inizio aveva creato Adamo dalla polvere e con la propria parola, adesso guarisce quella umanità ferita dal peccato e la riporta alla visione di Dio. Il kontakion finisce tutte le tre strofe con lo stesso versetto: Questo Dio è, per quanti sono nelle tenebre, luce splendida.

Το κείμενο της στροφής του Ρωμανού μας παρουσιάζει μερικές όψεις τις οποίες πρέπει να υπογραμμίσουμε. Στην αρχή η στροφή εμπεριέχει μία ομολογία της τριαδικής μας πίστεως: ο Υιός γεννημένος από τον Πατέρα, με τον οποίο είναι συνάναρχος, και βασιλεύει και με το Άγιο Πνεύμα, θείο ενεργό των πάντων….(…)

Έπειτα ο Λόγος του Θεού, βάζοντας πηλό στα μάτια του τυφλού, και στρέφοντας τον προς το φως, το φως το φυσικό αλλά προπάντων και προς το φως της γνώσης του Θεού, ενεργεί στο πρόσωπο του τυφλού, σαν να είναι ένα νέο δημιούργημα ή ακολουθώντας κατά γράμμα το κείμενο του κοντακίου…. Έβαλε πηλό στα μάτια και συμπλήρωσε αυτό που ακόμα έλειπε… Ο Λόγος του Θεού, ο οποίος στην αρχή έπλασε τον Αδάμ από χώμα και με τον λόγο του, τώρα θεραπεύει αυτή την ανθρώπινη φύση, την τραυματισμένη από την αμαρτία, και την επαναφέρει στη θέα του Θεού. Το κοντάκιο τελειώνει όλες τις τρεις στροφές μα τον ίδιο στίχο: «Αυτός ο Θεός, για όσους βρίσκονται στο σκοτάδι, είναι το φως το υπέρλαμπρον».

Uno dei tropari del vespro di questa domenica insinua il collegamento tra cecità e mondo pagano; il cieco significa coloro che non vedono né conoscono Cristo. Quindi il ricupero della vista -e della visione di Cristo- legato alla confessione della fede:

Il cieco nato diceva dentro di sé: Sono forse nato privo di vista per un peccato dei miei genitori? O sono nato forse così a significare l’incredulità delle genti? Non sono nemmeno in grado di capire se è notte o se è giorno. I miei piedi non reggono urtando contro i sassi: non vedo infatti risplender il sole, né vedo nella sua immagine colui che mi ha plasmato...

          Ένα από τα τροπάρια του Εσπερινού αυτής της Κυριακής σημειώνει τη σύνδεση μεταξύ της τυφλότητας και του ειδωλολατρικού κόσμου, τυφλοί είναι εκείνοι οι οποίοι δεν βλέπουν και δεν γνωρίζουν τον Χριστό. Επομένως η ανάκτηση της οράσεως (και της θέας του Χριστού) συνδέεται με την ομολογία της πίστεως:

«Ο Τυφλός γεννηθείς, εν τώ ιδίω λογισμώ έλεγεν, Άρα εγώ, δι' αμαρτίας γονέων εγεννήθην αόμματος; Άρα εγώ, δι' απιστίαν εθνών εγεννήθην εις ένδειξιν; ουχ ικανώ τού ερωτάν Πότε νύξ πότε ημέρα, ουκ ευτονούσί μου οι πόδες τά τών λίθων προσκρούσματα, ου γάρ είδον τόν ήλιον λάμποντα, ουδέ εν εικόνι τόν εμέ πλαστουργήσαντα….

...Va’ e lavati alla piscina di Siloe, perché in me tu possa riconoscere Dio che cammina sulla terra rivestito di carne...

Ύπαγε, νίψαι εις τού Σιλωάμ, καί νιψάμενος ανέβλεψε, δόξαν αναπέμπων Θεώ, οι δέ αγχισταί αυτού, έλεγον αυτώ, Τίς σου τάς κόρας διήνοιξεν άς ουδείς τών βλεπόντων ιάσαι ίσχυσεν, …..»

Alcuni dei tropari delle odi riprendono il tema già accennato da Romano il Melode, del collegamento tra il fango sugli occhi del cieco e la nuova creazione adoperata nell’aprirgli gli occhi. La domenica del cieco nato, nell’insieme del Pentikostarion è una grande catechesi battesimale, e questo ci è reso manifesto sia dal vangelo stesso sia dei testi dell’ufficiatura; catechesi che viene collocata in questa domenica preceduta da altre due pure di carattere battesimale: quella del paralitico della piscina e quella della samaritana.

Μερικά τροπάρια των ωδών ξαναπαίρνουν το θέμα το οποίο ανέπτυξε ήδη ο Ρωμανός ο Μελωδός το θέμα της συνδέσεως του πηλού στα μάτια του τυφλού και της νέας δημιουργίας που προέκυψε με το άνοιγμα των ματιών του. Η Κυριακή του γεννημένου τυφλού μέσα στο σύνολο του Πεντηκοσταρίου είναι μία μεγάλη κατήχηση για το βάπτισμα και αυτό γίνεται φανερό, τόσο από το ίδιο το ευαγγέλιο, όσο και από τα κείμενα της ιερής ακολουθίας, αυτή η κατήχηση τοποθετείται σ’ αυτήν την Κυριακή από την οποία προηγούνται δύο άλλες Κυριακές με το χαρακτήρα της κατηχήσεως του βαπτίσματος: η Κυριακή του Παραλυτικού στην κολυμπήθρα και η Κυριακή της Σαμαρείτιδος.

Alcuni aspetti da sottolineare di questa mistagogia battesimale:

1. In primo luogo il vangelo sottolinea la cecità, il non vedere dell’uomo, di fronte alla vista e visione di Cristo: Ora, mentre passava, vide un uomo cieco dalla nascita (Gv 9,1). Primo punto la cecità, ma una cecità che deve portare anche essa alla gloria di Dio.

2. In secondo luogo il tema del lavacro, della purificazione per mezzo sia del fango sia del lavarsi nella piscina: Detto questo, sputò per terra, fece del fango con la saliva e spalmò il fango sugli occhi di lui. Poi gli disse: “Va' e làvati alla piscina di Siloe” (che significa “inviato”). Egli andò, si lavò e ritornò che vedeva (Gv 9,6-7).

3. In terzo luogo la illuminazione: Egli andò, si lavò e ritornò che vedeva (Gv 9,7).

4. In quarto luogo la guarigione e la visione fisica ma anche spirituale: Gesù sentì che l'avevano cacciato fuori e, trovatolo, gli disse: “Credi tu nel Figlio dell'uomo?”. Rispose: “Ma chi è, Signore, perché io creda in lui?”. Gli disse Gesù: “Lo hai già visto: è colui che parla con te” (Gv 9,35-36).

5. Infine l’accettazione della persona di Gesù e l’adorazione nell’amore: “Credo, Signore”, disse; e si prosternò davanti a lui (Gv 9,38).

Μερικές όψεις που πρέπει να υπογραμμιστούν σ’ αυτήν τη μυσταγωγία του βαπτίσματος:

1.     Πρώτα πρώτα το ευαγγέλιο υπογραμμίζει την τυφλότητα, την αδυναμία οράσεως του ανθρώπου, μπροστά στην όραση και τη θέα του Χριστού: «Καθώς πήγαινε στο δρόμο του ο Ιησούς είδε έναν άνθρωπο που είχε γεννηθεί τυφλός». Πρώτο σημείο είναι η τυφλότητα, αλλά μία τυφλότητα η οποία και αυτή πρέπει να οδηγήσει στη δόξα του Θεού.

2.    Δεύτερο είναι το θέμα του νιψίματος, του καθαρισμού διαμέσου τόσο του πηλού όσο και του πλυσίματος στην κολυμπήθρα: Αφού είπε αυτά ο Ιησούς, έφτυσε κάτω, έφτιαξε πηλό από το σάλιο άλειψε με τον πηλό τα μάτια του τυφλού, και του είπε: «Πήγαινε να νιφτείς στην κολυμπήθρα του Σιλωάμ» (που σημαίνει απεσταλμένος από τον Θεό). Ξεκίνησε λοιπόν ο άνθρωπος, πήγε και νίφτηκε και όταν γύρισε πίσω έβλεπε. (Ιω. 9, 6-7)

3.    Τρίτο είναι το άνοιγμα των ματιών: ο τυφλός πήγε και νίφτηκε και όταν γύρισε πίσω έβλεπε.

4.    Τέταρτο είναι η θεραπεία και η φυσική όραση αλλά και η πνευματική όραση του τυφλού: ο Ιησούς έμαθε ότι τον πέταξαν έξω και όταν τον βρήκε του είπε: «Εσύ πιστεύεις στον Υιό του Θεού;» Εκείνος αποκρίθηκε: «Και ποιος είναι αυτός Κύριε, για να πιστέψω σ’ αυτόν;» Ο Ιησούς απάντησε «Μα τον έχεις κιόλας δει. Αυτός που μιλάει τώρα μαζί σου, αυτός είναι». (Ιω. 9, 35-36)

5.    Τελικά η αναγνώριση του προσώπου του Ιησού, και η προσκύνησή του με αγάπη: «Πιστεύω, Κύριε»  είπε και τον προσκύνησε. (Ιω 9, 38)

        Ascensione.

          L’Ascensione del Signore, celebrata il quarantesimo giorno dopo la Risurrezione, del Signore ne abbiamo testimonianze già dal IV secolo in Eusebio di Cesarea attorno al 325; Egeria invece parla di una celebrazione il quarantesimo giorno dopo Pasqua ma che si fa a Betlemme e non sul monte degli ulivi da dove il Signore ascende in cielo. Qualche autore ha accennato al fatto, se volete per via di contrasto, che la celebrazione avviene nel luogo dove Cristo nasce, dove scende dal cielo. Invece, sempre secondo Egeria, il raduno dei fedeli col vescovo al monte degli ulivi e la lettura dell’ascensione di Cristo in cielo viene fatta la vigilia della Pentecoste. Gregorio di Nissa e Giovanni Crisostomo hanno delle omelie per l’Ascensione, ed in ambito occidentale Agostino di Ippona, all’inizio del V secolo ha anche un paio di omelie sull’Ascensione del Signore.

Η Ανάληψη

Για την Ανάληψη του Κυρίου, την οποία γιορτάζουμε την  τεσσαρακοστή  μέρα

μετά την Ανάσταση, έχουμε μαρτυρίες ήδη από τον τέταρτο αιώνα, από τον Ευσέβιο Καισαρείας, γύρω στο 325. Αντίθετα, η προσκυνήτρια Εγερία μιλά για τον εορτασμό της τεσσαρακοστής ημέρας μετά το Πάσχα, αλλά τον τοποθετεί στη Βηθλεέμ, και όχι στο όρος των ελαιών, από όπου ο Κύριος αναλήφθηκε στον ουρανό. Μερικοί συγγραφείς αναφέρουν το γεγονός υπογραμμίζοντας ότι η ανάληψη του Κυρίου έγινε στον ίδιο τόπο, όπου είχε κατέβει από τον ουρανό. Αντίθετα, σύμφωνα πάντοτε με την Εγερία, η συνάθροιση των πιστών με τον επίσκοπό τους στο όρος των ελαιών και η ανάγνωση της αναλήψεως του Χριστού στον ουρανό γίνεται την παραμονή της Πεντηκοστής. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Νίσσης και ο Άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος έκαναν ομιλίες για την Ανάληψη στον δυτικό κόσμο, ο ιερός Αυγουστίνος της Ιππόνας στις αρχές του πέμπτου αιώνα, αφιέρωσε μερικές ομιλίες του στην Ανάληψη του Κυρίου.

          I tropari dell’ufficiatura di questa festa sono molto belli e profondi. Come sapete molti dei testi della liturgia bizantina sono delle professioni di fede o dei riassunti della professione di fede della Chiesa.

Τα τροπάρια της ακολουθίας αυτής της γιορτής είναι πολύ ωραία και βαθιά. Όπως γνωρίζετε πολλά κείμενα της βυζαντινής θείας λατρείας αποτελούν ομολογίες πίστεως ή συνόψεις ομολογίας πίστεως της Εκκλησίας.

          Il primo dei tropari del vespro riassume la professione di fede di Calcedonia: Cristo vero Dio e vero uomo: Il Signore è asceso ai cieli per mandare il Paraclito nel mondo. I cieli hanno preparato il suo trono, le nubi il carro su cui salire; stupiscono gli angeli vedendo un uomo al di sopra di loro. Il Padre riceve colui che dall’eternità, nel suo seno dimora: uomo al di sopra degli angeli, colui che dall’eternità è nel seno del Padre.

Το πρώτο των τροπαρίων του εσπερινού συνοψίζει την ομολογία πίστεως της Χαλκηδόνας: ο Χριστός είναι αληθινός Θεός και αληθινός άνθρωπος:

«ο Κύριος ανελήφθη εις τους ουρανούς ίνα πέμψει τον Παράκλητον τω κόσμω. Οι ουρανοί ητοίμασαν τον θρόνον αυτού, νεφέλαι την επίβασιν αυτού. Άγγελοι θαυμάζουσιν, άνθρωπον ορώντες υπεράνω αυτών. Ο Πατήρ εκδέχεται, όν έν κόλποις έχι συναΐδιον. Το πνεύμα το άγιον κελεύει πάσι τοις Αγγέλοις αυτού. Άρατε πύλας οι άρχοντες ημών. Πάντα τα έθνη κροτήσατε χείρας ότι ανέβη Χριστός, όπου ήν το πρότερον».

          Il quinto dei tropari del vespro riprende il tema della kenosi del Verbo di Dio con una immagine poetica molto bella e profonda: O tu che per me come me ti sei fatto povero…

Το πέμπτο των τροπαρίων του εσπερινού επανέρχεται στο θέμα της θείας κενώσεως του Λόγου του Θεού, με μία ποιητική εικόνα, πολύ ωραία και πολύ βαθιά: «ο δι’ εμέ πτωχεύσας κατ’ εμέ…»

          Ancora il primo tropario del vespro ed il secondo degli aposticha riprendono una rilettura del salmo 23, usato alla liturgia di Pasqua collegato alla risurrezione, e oggi all’Ascensione del Signore: stupiscono gli angeli vedendo un uomo al di sopra di loro. Il Padre riceve colui che dall’eternità, nel suo seno dimora. Lo Spirito santo ordina a tutti i suoi angeli: Alzate, príncipi, le vostre porte. Genti tutte, battete le mani, perché Cristo è salito dove era prima… Quindi una rilettura di salmo 23 e salmo 46. Mentre tu ascendevi, o Cristo, dal Monte degli Ulivi, le schiere celesti che ti vedevano, si gridavano l’un l’altra: Chi è costui? E rispondevano: È il forte, il potente, il potente in battaglia; costui è veramente il Re della gloria. Ma perché sono rossi i suoi vestiti? Viene da Bosor, cioè dalla carne’. E tu, dopo esserti assiso in quanto Dio alla destra della Maestà, ci hai inviato lo Spirito santo per guidare e salvare le anime nostre.

Επίσης το πρώτο τροπάριο του εσπερινού, και το δεύτερο των αποστίχων αναφέρονται στον ψαλμό 23, ο οποίος απαγγέλλεται στη θεία λατρεία του Πάσχα, και συνδέεται με την Ανάληψη του Κυρίου: « Ἄγγελοι θαυμάζουσιν, ἄνθρωπον ὁρῶντες ὑπεράνω αὐτῶν, ὁ Πατὴρ ἐκδέχεται, ὃν ἐν κόλποις ἔχει συναΐδιον. Τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον κελεύει πᾶσι τοῖς Ἀγγέλοις αὐτοῦ· Ἄρατε πύλας οἱ ἄρχοντες ἡμῶν. Πάντα τὰ ἔθνη κροτήσατε χεῖρας·ὅτι ἀνέβη Χριστός, ὅπου ἦν τὸ πρότερον». 

Έπειτα ακολουθεί μία νέα ανάγνωση από τους ψαλμούς 23 και 46: «Ἀναλαμβανομένου σου Χριστέ, ἐκ τοῦ ὄρους τῶν Ἐλαιῶν, αἱ δυνάμεις ὁρῶσαι ἑτέρα τῇ ἑτέρᾳ ἐβόων· Τίς ἐστιν οὗτος; καὶ φησὶ πρὸς αὐτάς· Οὗτός ἐστιν ὁ κραταιός καὶ δυνάστης, οὗτός ἐστιν ὁ δυνατὸς ἐν πολέμῳ, οὗτός ἐστιν ἀληθῶς ὁ Βασιλεὺς τῆς δόξης. Καὶ ἵνα τί αὐτοῦ ἐρυθρὰ τὰ ἱμάτια; Ἐκ Βοσὸρ ἥκει, ὅπερ ἐστί, τῆς σαρκός. Αὐτὸς δὲ ὡς Θεὸς ἐν δεξιᾷ καθίσας τῆς μεγαλωσύνης, ἀπέστειλας ἡμῖν τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἵνα ὁδηγήσῃ, καὶ σώσῃ τὰς ψυχὰς ἡμῶν».

          Vorrei farvi notare anche in diversi tropari le espressioni veramente umane per indicare la divinità del Verbo di Dio: Tu che, senza separarti dal seno paterno, o dolcissimo Gesú, hai vissuto sulla terra come uomo, oggi dal Monte degli Ulivi sei asceso nella gloria: e risollevando, compassionevole, la nostra natura caduta, l’hai fatta sedere con te accanto al Padre…

Θέλω να επιστήσω την προσοχή σας και σε διάφορα τροπάρια με εκφράσεις πραγματικά ανθρωπιστικές για να υποδείξουν τη θεότητα του Λόγου του Θεού:

Τῶν κόλπων τῶν πατρικῶν μὴ χωρισθείς, γλυκύτατε Ἰησοῦ, καὶ τοῖς ἐπὶ γῆς ὡς ἄνθρωπος, συναναστραφείς, σήμερον ἀπ' ὄρους τῶν Ἐλαιῶν ἀνελήφθης ἐν δόξῃ, καὶ τὴν πεσοῦσαν φύσιν ἡμῶν συμπαθῶς ἀνυψώσας, τῷ Πατρὶ συνεκάθισας· 

          Per quanto riguarda all’orthros della festa, la pericope evangelica è quella dell’Ascensione secondo Marco, mentre nella Divina Liturgia la pericope è Luca. Dell’orthros mi soffermo soltanto nel kontakion e nell’ikos, che sono ambedue di Romano il Melodo:

Compiuta l’economia a nostro favore, e congiunte a quelle celesti le realtà terrestri, sei asceso nella gloria, o Cristo Dio nostro, senza tuttavia separarti in alcun modo da quelli che ti amano; ma rimanendo inseparabile da loro, dichiari: Io sono con voi, e nessuno è contro di voi.

Όσον αφορά τον όρθρο της γιορτής η ευαγγελική περικοπή είναι η Ανάληψη σύμφωνα με τον Ευαγγελιστή Μάρκο, ενώ κατά τη Θεία Λειτουργία η ευαγγελική περικοπή είναι από το ευαγγέλιο του Λουκά. Για τον όρθρο αναφέρω μόνο το κοντάκιο και τον οίκο, τα οποία και τα δύο έχουν γραφτεί από τον Ρωμανό τον Μελωδό: «Τὴν ὑπὲρ ἡμῶν πληρώσας οἰκονομίαν, καὶ τὰ ἐπὶ γῆς ἑνώσας τοῖς οὐρανίοις, ἀνελήφθης ἐν δόξῃ, Χριστε ὁ Θεὸς ἡμῶν, οὐδαμόθεν χωριζόμενος, ἀλλὰ μένων ἀδιάστατος, καὶ βοῶν τοῖς ἀγαπῶσί σε· Ἐγώ εἰμι μεθ' ὑμῶν, καὶ οὐδεὶς καθ' ὑμῶν».

Lasciate sulla terra ciò che è della terra, abbandonate ciò che è di cenere alla polvere e poi venite, eleviamoci, leviamo in alto occhi e mente, alziamo lo sguardo e i sensi verso le porte celesti, pur essendo mortali; immaginiamo di andare al Monte degli Ulivi e di vedere il Redentore portato da una nube: di là infatti il Signore è asceso ai cieli; di là, lui che ama donare, ha distribuito doni ai suoi apostoli, consolandoli come un padre, confermandoli, guidandoli come figli e dicendo loro: Non mi separo da voi: io sono con voi e nessuno è contro di voi.

“Τὰ τῆς γῆς ἐπὶ τῆς γῆς καταλιπόντες, τὰ τῆς τέφρας τῶ χοϊ παραχωροῦντες, δεῦτε ἀνανήψωμεν, καὶ εἰς ὕψος ἐπάρωμεν, ὄμματα καὶ νοήματα, πετάσωμεν τὰς ὄψεις ὁμοῦ καὶ τὰς αἰσθήσεις, ἐπὶ τὰς οὐρανίους πύλας οἱ θνητοί, νομίσωμεν εἶναι τοῦ Ἐλαιῶνος εἰς ὄρος, καὶ ἀτενίζειν τῶ λυτρουμένω ἐπὶ νεφέλης ἐποχουμένω, ἐκεῖθεν γὰρ ὁ Κύριος εἰς οὐρανοὺς ἀνέδραμεν, ἐκεῖ καὶ ὁ φιλόδωρος τὰς δωρεὰς διένειμε τοίς, Ἀποστόλοις αὐτοῦ, καλέσας ὡς Πατήρ, καὶ στηρίξας αὐτούς, ὁδηγήσας ὡς Υἱούς, καὶ λέξας πρὸς αὐτούς, οὐ χωρίζομαι ὑμῶν, Ἐγὼ εἰμι μεθ' ὑμῶν, καὶ οὐδεὶς καθ' ὑμῶν”.

La presenza del Signore in mezzo ai suoi. Di questa realtà della nostra fede ce ne dà anche una lettura chiara l’icona della festa. Dietro l’icona dell’Ascensione ci sono due testi chiari: Lc 24,50-53: Mentre li benediceva, si staccò da loro e fu portato verso il cielo... e Atti 1,9-11: ecco due uomini in bianche vesti si presentarono a loro e dissero: Questo gesù che è stato assunto di tra voi... tornerà un giorno... Già dal VI sec., l’icona è più o meno fissa nella distribuzione attuale. L’immagine è divisa in due parti ben distinte: nella parte superiore c’è Cristo assiso su un trono, immobile nella sua gloria, sostenuto da due angeli. Nella parte inferiore c’è la Madre di Dio, gli apostoli e due angeli in bianche vesti. Benché i testi biblici non parlino della presenza di Maria nell’Ascensione di Cristo, Maria viene associata ai principali momenti dell’economia della salvezza; i testi biblici non parlano neppure di Paolo e costui viene sempre dipinto nell’icona.

Η παρουσία του Κυρίου ανάμεσα στους δικούς του. Γι’ αυτήν την πραγματικότητα της πίστεως μας βρίσκουμε επίσης μία καθαρή διαπίστωση στην εικόνα της γιορτής. Πίσω από την εικόνα της Αναλήψεως βρίσκονται δύο καθαρά κείμενα: Λκ.24, 50-53: «Καθώς τους ευλογούσε, άρχισε να απομακρύνεται απ’ αυτούς και να ανεβαίνει στον ουρανό….»  και Πραξ.1, 9-11 : «….ξαφνικά δύο άντρες εμφανίστηκαν μπροστά τους με άσπρα ενδύματα και τους είπαν…. Αυτός ο Ιησούς, που αναλήφθηκε από ανάμεσά σας στον ουρανό, έτσι θα έρθει πάλι…» Ήδη από τον έκτο αιώνα η εικόνα είναι λίγο πολύ σταθερή στη σημερινή της μορφή. Η εικόνα είναι χωρισμένη σε δύο μέρη, που διακρίνονται καθαρά μεταξύ τους: στο επάνω μέρος βρίσκεται ο Χριστός, καθισμένος σε ένα θρόνο, ακίνητος στη δόξα του, στηριζόμενος από δύο αγγέλους. Στο κάτω μέρος είναι η Μητέρα του Θεού, οι απόστολοι και δύο άγγελοι με άσπρη ενδυμασία. Αν και τα βιβλικά κείμενα δεν μιλούν  για την παρουσία της Αειπαρθένου Μαρίας στην Ανάληψη του Χριστού, η Θεοτόκος συνδέεται με τις μεγάλες στιγμές της οικονομίας της σωτηρίας μας. Τα βιβλικά κείμενα δεν μιλούν ούτε για την  παρουσία του Αποστόλου Παύλου, αλλά αυτός εικονίζεται πάντοτε επάνω στην εικόνα της Αναλήψεως.

Se andate a guardare l’icona, c’è una linea molto chiara tra Cristo coi due angeli -il cielo- e Maria e gli apostoli -la terra, la Chiesa; si potrebbe dire che dopo l’Ascensione, Cristo non è tra i suoi. D’altra parte, pero, c’è anche una continuità, un’unità tra il cielo e la terra, tra Cristo e la Chiesa, unità che l’icona riesce benissimo a evidenziare; quest’unità si sottolinea attraverso i due angeli in bianche vesti che indicano il cielo, oppure si sottolinea anche attraverso l’atteggiamento orante di Maria, della Chiesa. Nella nostra Chiesa cattedrale poi l’icona dell’Ascensione, guardatela con calma, è proprio sopra l’altare, ad indicare il Signore sì che ascende al cielo, ma anche che torna; torna alla fine dei tempi e torna ogni volta che noi come comunità cristiana, come Chiesa, celebriamo i Santi Misteri.

Εάν προσέξετε την εικόνα, θα δείτε μία πολύ καθαρή γραμμή ανάμεσα στον Χριστό με τους δύο αγγέλους (τον ουρανό), και τη Μαρία με τους αποστόλους (τη γη), την Εκκλησία. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι μετά την Ανάληψη ο Χριστός δεν είναι πια με τους δικούς του. Αλλά από την άλλη πλευρά, υπάρχει μία συνέχεια, μία ενότητα ανάμεσα στον ουρανό και στη γη, ανάμεσα στον Χριστό και στην Εκκλησία, μία ενότητα την οποία η εικόνα κατορθώνει πολύ καλά να την φανερώνει. Αυτή η ενότητα υπογραμμίζεται διαμέσου των δύο αγγέλων με τις λευκές ενδυμασίες οι οποίοι υποδείχνουν τον ουρανό, ή επίσης υπογραμμίζεται και διαμέσου της στάσεως της προσευχόμενης Μαρίας, της Εκκλησίας. Στον δικό μας καθεδρικό ναό η εικόνα της Αναλήψεως (κοιτάξτε με ηρεμία), βρίσκεται ακριβώς πάνω από το ιερό βήμα, υποδείχνοντας ασφαλώς τον  Κύριο, ο οποίος ανεβαίνει στον ουρανό, αλλά και ο οποίος επιστρέφει. Επιστρέφει στο τέλος του κόσμου, αλλά επιστρέφει και κάθε φορά, που ως χριστιανική κοινότητα, ως Εκκλησία, τελούμε τα Ιερά Μυστήρια.

L’icona dell’Ascensione -la festa dell’Ascensione- contempla Cristo nel suo innalzarsi, sostenuto dagli angeli, ma è anche l’icona del ritorno glorioso di Cristo: tornerà un giorno allo stesso modo... Dalla sua Ascensione fino al suo ritorno Cristo presiede la sua Chiesa -nell’icona dal suo trono Cristo presiede la Chiesa formata dagli apostoli, presiede la preghiera della Chiesa. L’atteggiamento di Maria è sempre lo stesso: la preghiera. Essa no guarda in alto -in quasi nessuna icona dell’Ascensione-, ma guarda di fronte, essa stessa guarda la Chiesa a ricordarla la necessità della veglia, della preghiera.

Uno dei theotokia della festa parla di questa preghiera: Immacolata Madre di Dio, intercede presso il Dio che da te si è incarnato senza allontanarsi dal seno del Padre, perché salvi coloro che ha creati. L’incarnazione, di cui parla questo theotokia, lo troviamo nell’icona attraverso la verticalità da Cristo a Maria e attraverso la presenza degli angeli -c’è anche l’angelo nell’annunciazione-; lì l’atteggiamento di Maria era di riverenza di fronte al mistero; qui -essa è in piedi- è di lode e di preghiera di fronte allo stesso mistero.

Η εικόνα της Αναλήψεως ατενίζει τον Χριστό στην ύψωσή του, στηριζόμενο από τους αγγέλους, αλλά ατενίζει και την εικόνα της ένδοξης επιστροφής του Χριστού: «θα επιστρέψει μία μέρα με τον ίδιο τρόπο…» Από την Ανάληψη του μέχρι την επιστροφή του ο Χριστός προεδρεύει στην Εκκλησία του. Στην εικόνα της Αναλήψεως ο Χριστός από το θρόνο του προεδρεύει στην Εκκλησία αποτελούμενη από τους αποστόλους, προεδρεύει στην προσευχή της Εκκλησίας. Η στάση της Μαρίας είναι πάντοτε η ίδια: στάση προσευχής. Η Μαρία δεν κοιτάζει προς τα πάνω (σχεδόν σε καμία εικόνα της Αναλήψεως), αλλά κοιτάζει μπροστά της, κοιτάζει η ίδια την Εκκλησία θυμίζοντας της την ανάγκη της αγρυπνίας, την ανάγκη της προσευχής.

Ένα από τα θεοτόκια της γιορτής μιλά γι’ αυτήν την προσευχή: «Άσπιλε Θεοτόκε, μεσίτευε στον Θεό, ο οποίος από σένα ενσαρκώθηκε, χωρίς να απομακρυνθεί από τον κόλπο του Πατέρα, ώστε να σώσει αυτού τους οποίους έπλασε…» Ενσάρκωση για την οποία μιλά αυτό το θεοτόκιο, τη βρίσκουμε στην εικόνα διαμέσου της ορθής στάσεως του Χριστού μπροστά στη Μαρία, και διαμέσου της παρουσίας των αγγέλων (όπως ο άγγελος στον Ευαγγελισμό). Εκεί στον Ευαγγελισμό η στάση της Μαρίας είναι ευλάβεια μπροστά στο μυστήριο, εδώ στη Μεταμόρφωση, η Μαρία στέκεται όρθια, δηλώνοντας αίνο και προσευχή, μπροστά στο ίδιο το μυστήριο.

        Pentecoste.

        Un accenno anche alla festa della Pentecoste.

La solennità della Pentecoste, che celebreremo fra pochi giorni, ci porterà a vivere nuovamente il dono gratuito dello Spirito Santo, la nascita della Chiesa, la nascita della nostra vita in Cristo. Sapete che una delle opere di Nicola Cabasilas porta precisamente come titolo La vita in Cristo e non è altro che un commento dei sacramenti dell’iniziazione cristiana -del battesimo, della cresima e dell’eucaristia- e in più della consacrazione dell’altare, applicati alla vita del credente; per ogni cristiano, la vita in Cristo è la vita nella Chiesa, la vita -il dono dello Spirito- che ci viene data/dato per mezzo dei sacramenti. Quindi non una vita del cristiano, quanto una vita in Cristo; non soltanto quello che il cristiano, fa, deve fare, può fare, quanto quello che Cristo per mezzo dello Spirito fa, opera nel cristiano.

ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΗ

          Μία αναφορά και στη γιορτή της Πεντηκοστής

Η μεγάλη γιορτή της Πεντηκοστής, την οποία θα γιορτάσουμε σε λίγες μέρες θα μας οδηγήσει να ζήσουμε και πάλι τη δωρεά του Αγίου Πνεύματος, τη γέννηση της Εκκλησίας, τη γέννηση της εν Χριστώ ζωής μας. Γνωρίζετε ότι ένα από τα έργα του  Νικολάου Καβάσιλα φέρει ακριβώς τον τίτλο: «Η ζωή εν Χριστώ». Πρόκειται για ένα σχολιασμό των ιερών μυστηρίων της χριστιανικής μυήσεως (του βαπτίσματος, του χρίσματος και της θείας ευχαριστίας), και επιπλέον της καθιερώσεως του ιερού βήματος, στην εφαρμογή τους στη ζωή των πιστών. Για κάθε χριστιανό η ζωή εν Χριστώ είναι η ζωή μέσα στην Εκκλησία, η ζωή (η δωρεά της Αγίου Πνεύματος), η οποία μας δίνεται διαμέσου των ιερών μυστηρίων. Επομένως δεν πρόκειται για τη ζωή του χριστιανού, αλλά κυρίως για τη ζωή εν Χριστώ, όχι τόσο για εκείνο που ο χριστιανός κάνει, οφείλει να κάνει, μπορεί να κάνει, όσο για εκείνο το οποίο ο Χριστός κάνει και ενεργεί, διαμέσου του Αγίου Πνεύματος.

In tutte le liturgie orientali si sottolinea, in ognuno dei sacramenti, il ruolo dello Spirito Santo e quindi l’importanza dell’epiclesi, della sua invocazione. Ogni ora di preghiera, poi, nel rito bizantino, inizia con un’invocazione dello Spirito; esso è sempre presente, ed ovunque... Ma parlare dello Spirito non è facile, piuttosto si fa difficile e lo si fa già per i Padri della Chiesa; essi volentieri si trattengono non tanto in quello che lo Spirito è ma in quello che fa ed opera in noi -lo stesso credo di Nicea Costantinopoli lo chiama soltanto Signore e Datore di vita-; poi c’è un fatto anche centrale che i Padri pure sottolineano: nella vita cristiana, lo Spirito non ci rivela il proprio volto ma quello di Cristo; lui ci porta alla verità piena di Cristo. Nella storia della nostra salvezza, lo Spirito di Dio è sempre presente nei momenti iniziali: all’inizi­o, nella crea-zione lo Spirito di Dio alleggia sopra le acque; poi lo Spirito di Dio alleggia sopra Maria; finalmente, nella Pentecoste, lo Spirito di Dio alleggia sopra la Chiesa nascente.

          Σε όλες τις ανατολικές θείες λατρείες, σε κάθε ιερό μυστήριο, υπογραμμίζεται ο ρόλος τους Αγίου Πνεύματος και επομένως η σπουδαιότητα της επικλήσεως, της ιδιαίτερης προσευχής για τη δράση του Αγίου Πνεύματος. Κάθε ώρα προσευχής στον βυζαντινό λειτουργικό τύπο, αρχίζει με την επίκληση του Αγίου Πνεύματος, αυτό είναι πάντοτε και παντού παρόν…. Αλλά να μιλούμε για το Άγιο Πνεύμα δεν είναι εύκολο, είναι μάλλον δύσκολο και είναι δύσκολο ακόμα και για τους Πατέρες της Εκκλησίας, αυτοί ευχαρίστως μας μιλούν, όχι τόσο για το τι είναι, αλλά για το τι κάνει και ενεργεί σ’ εμάς, (το ίδιο το «Πιστεύω» της Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεως το ονομάζει μονάχα «Κύριον και ζωοποιόν».

Έπειτα υπάρχει και ένα άλλο κεντρικό γεγονός, το οποίο οι Πατέρες επίσης υπογραμμίζουν: στη χριστιανική ζωή το Άγιο Πνεύμα δεν μας αποκαλύπτει τη δική του μορφή, αλλά τη μορφή του Χριστού, αυτό μας οδηγεί σε όλη την αλήθεια του Χριστού. Στην ιστορία της σωτηρίας μας, το Πνεύμα του Θεού είναι πάντα παρόν στις πρωταρχικές στιγμές: στην αρχή, μέσα στη δημιουργία το Πνεύμα του Θεού περιφέρεται πάνω από τα ύδατα, έπειτα το Πνεύμα του Θεού κατεβαίνει πάνω στην Αειπάρθενο Μαρία, και τελικά κατά την Πεντηκοστή το Πνεύμα του Θεού  κατεβαίνει πάνω στην Εκκλησία, η οποία βρίσκεται στη γέννησή της.

Fra qualche giorno celebreremo la Pentecoste; essa, come festa liturgica, celebrata cinquanta giorni dopo la Pasqua, è una delle feste più antiche del calendario cristiano; esiste forse già come festa alla fine del II sec. -ne parla Tertulliano- e chiaramente si celebra dalla prima metà del III sec.; Origene ne indica la celebrazione annuale. Nel IV sec fa già parte del patrimonio teologico/ liturgico delle diverse Chiese: Egeria ne indica la celebrazione a Gerusalemme; poi abbiamo dei testi dei Cappadoci e di altri autori cristiani. Romano il Melode, poi, nel VI sec., ne crea diversi kontakia. Nell’attuale calendario bizantino viene celebrata il cinquantesi­mo giorno dopo la Pasqua, preceduta immediatamente dalla commemorazione dei defunti il sabato che la precede e tra due altre domeniche, quella precedente, dei Padri del concilio di Nicea, e quella susseguente, di Tutti i Santi.

Σε λίγες μέρες θα γιορτάσουμε την Πεντηκοστή, αυτή ως λατρευτική γιορτή τελούμενη πενήντα μέρες μετά το Πάσχα, είναι μία από τις αρχαιότερες γιορτές του χριστιανικού ημερολογίου. Ως γιορτή υπάρχει ίσως από τα τέλη του δευτέρου αιώνα (γι’ αυτήν γράφει ο Τερτουλλιανός), και ο εορτασμός της τελείται καθαρά από το πρώτο μισό του τρίτου αιώνα. Ο Οριγένης μιλά για τον ετήσιο εορτασμό της. Ήδη από τον τέταρτο αιώνα αποτελεί μέρος της θεολογικής και λατρευτικής κληρονομιάς των διαφόρων εκκλησιών: Η Εγηρία μαρτυρεί για τον εορτασμό της στην Ιερουσαλήμ. Στη συνέχεια έχουμε τα κείμενα των Καππαδόκων, και άλλων χριστιανών συγγραφέων. Κατά τον έκτο αιώνα ο Ρωμανός ο Μελωδός συνθέτει διάφορα κοντάκια. Στο σημερινό βυζαντινό ημερολόγιο η γιορτή τελείται κατά την πεντηκοστή μέρα μετά το Πάσχα, και κατά την άμεσα προηγούμενη μέρα, έχουμε το Ψυχοσάββατο, δηλαδή τελούμε τη μνήμη των κεκοιμημένων . Κατά την Κυριακή που προηγείται της Πεντηκοστής τιμούμε τη μνήμη των Πατέρων της Συνόδου της Νικαίας και την επόμενη Κυριακή της Πεντηκοστής τιμούμε τους Αγίους Πάντες.

Per quanto riguarda l’ufficiatura della Pentecoste vorrei attirare la vostra attenzione in primo luogo sulla la bellezza e la profondità teologica dei diversi tropari che vi si trovano; da una parte in questi testi ritorna spesso il tema del rinnova­mento, del cambiamento adoperato nel cuore degli uomini per mezzo dello Spirito; e dall’altra si ripetono le confessioni trinitarie -la Pentecoste è una festa, una teofania, soprattutto trinitaria; mai la contemplazione di una delle Persone della Santa Trinità non può dimenticare il mistero che in essa, nella Trinità, si cela, si nasconde. Vedete ancora la presenza, tra i tropari, di due testi che poi passano ad altri momenti della liturgia bizantina: il terzo tropario “Abbiamo visto la vera luce…”, che passerà alla Divina Liturgia subito dopo la comunione, a sottolineare il collegamento tra la Pentecoste, il dono dello Spirito e l’eucaristi­a; questo tropario pure collega il dono dello Spirito con la confessione trinitaria nel senso che poco fa accennavo: Abbiamo visto la vera luce -riferimento cristologi­co, Lui, Cristo, è la luce-, abbiamo ricevuto lo Spirito celeste -riferimento allo Spirito Santo-, abbiamo trovato la vera fede, adoriamo la Trinità indivisibile -riferimento trinitario collegato con la confessione della vera fede. Essa infatti ci ha salvati. Poi anche il tropario “Re celeste, Paraclito…”, che passerà ad essere la preghiera iniziale di tutte le ufficia­ture. Nelle chiese bizantine questo tropario è la preghiera che introduce ogni altra preghiera a modo direi di epiclesi, per sottolineare il fatto centrale che è lo Spirito Santo che inizia e muove ogni preghiera dei cristiani: Nello stesso modo anche lo Spirito viene in aiuto alla nostra debolezza; infatti noi non sappiamo che cosa dobbiamo chiedere convenientemente, ma è lo Spirito stesso che prega per noi con gemiti inespressi... (Rm 8,26).

          Όσον αφορά την ακολουθία της Πεντηκοστής, θέλω να επιστήσω την προσοχή σας πάνω απ’ όλα στην ωραιότητα και στο θεολογικό βάθος των διαφόρων τροπαρίων της. Από τη μία πλευρά σ’ αυτά τα κείμενα επανέρχεται συχνά το θέμα της ανανεώσεως, της πνευματικής αλλαγής, που πραγματοποιείται στην καρδιά των ανθρώπων, διαμέσου του Αγίου Πνεύματος. Από την άλλη επαναλαμβάνονται οι τριαδικές ομολογίες (η Πεντηκοστή είναι μία γιορτή μία Θεοφανία προπάντων τριαδική). Η μελέτη ενός των τριών Προσώπων της Παναγίας Τριάδος δεν μπορεί ποτέ να ξεχάσει το μυστήριο που κρύβεται σ’ αυτήν την Τριάδα. Προσέξτε ακόμα μεταξύ των τροπαρίων την παρουσία δύο κειμένων, τα οποία πέρασαν και σε άλλες στιγμές της θείας λατρείας: το τρίτο τροπάριο «Εἴδομεν τὸ φῶς τὸ ἀληθινόν…», το οποίο στη Θεία Λατρεία, αμέσως μετά τη θεία κοινωνία, υπογραμμίζοντας τη σύνδεση μεταξύ της Πεντηκοστής, δηλαδή της Δωρεάς του Αγίου Πνεύματος, και της Θείας Ευχαριστίας το ίδιο αυτό τροπάριο συνδέει τη δωρεά του Αγίου Πνεύματος με την τριαδική ομολογία, με το νόημα που ανέφερα πριν από λίγο: «Εἴδομεν τὸ φῶς τὸ ἀληθινόν…», (αναφορά χριστολογική, Εκείνος, ο Χριστός είναι το φως), «ἐλάβομεν Πνεῦμα ἐπουράνιον…» (αναφορά στο Άγιο Πνεύμα), «εὕρομεν Πίστιν ἀληθῆ, ἀδιαίρετον Τριάδα προσκυνοῦντες» (αναφορά τριαδική, συνδεδεμένη με την ομολογία της αληθινής πίστεως), « αὕτη γὰρ ἡμᾶς ἔσωσε». Έπειτα έρχεται το τροπάριο: «Βασιλεῦ οὐράνιε, Παράκλητε…», το οποίο έγινε η πρώτη προσευχή όλων των ιερών ακολουθιών. Στις βυζαντινές εκκλησίες το τροπάριο αυτό έγινε η προσευχή η οποία εισάγει κάθε άλλη προσευχή, με τρόπο θα έλεγα μίας επικλήσεως, για να υπογραμμίζει το κεντρικό γεγονός ότι το Άγιο Πνεύμα αρχίζει και κινεί κάθε προσευχή των χριστιανών: Με τον ίδιο τρόπο επίσης το Άγιο Πνεύμα έρχεται σε βοήθεια της αδυναμίας μας: «Πραγματικά εμείς δεν ξέρουμε ούτε τι, ούτε πώς, να προσευχηθούμε. Το Πνεύμα όμως μεσιτεύει τον ίδιο τον Θεό για μας, με στεναγμούς που δεν μπορούν να εκφραστούν με λέξεις…» (Ρωμ. 8, 26)

La celebrazione della Pentecoste come teofania trinitaria -i tropari sono più trinitari che pneumatologici, nella linea che indicavamo all’inizio-, la celebrazione della Pentecoste come dono dello Spirito oggi alla Chiesa, ad ogni cristiano, ad ognuno di noi. Tre aspetti: Primo, il dono dello Spirito è un dono a tutto il popolo di Dio; gli Atti degli Apostoli dicono che tutti erano ripieni di Spirito Santo (At 2,4); non è conferito ai vescovi o al clero o ad alcuni, ma a tutti e ciascuno dei battezzati; tutti siamo pneumatofori. Secondo, il dono dello Spirito è un dono di unità; gli Atti degli Apostoli sottolineano la unità tra i credenti; la Pentecoste è la controparte della torre di Babele; lo Spirito Santo porta unità, ci fa capaci di parlare ad una sola voce. Terzo, il dono dello Spirito è pure un dono di diversità; gli Atti degli Apostoli indicano che le lingue scesero sopra ognuno di loro; Pentecoste non abolisce la diversità ma fa che questa diversità, questo essere noi stessi, come siamo e con le nostre particolarità, cessi di essere motivo di separazione. Un autore orientale moderno dice che la vita nello Spirito, la santità, possiede un’inestinguibile varietà, mentre che il peccato è sempre ripetitivo.

Ο εορτασμός της Πεντηκοστής ως τριαδικής Θεοφανίας (τα τροπάρια είναι περισσότερο τριαδικά παρά πνευματολογικά, στη γραμμή που υποδείξαμε στην αρχή της ομιλίας μας), είναι ο εορτασμός της Πεντηκοστής ως δωρεάς του Αγίου Πνεύματος σήμερα στην Εκκλησία, σε κάθε χριστιανό στον καθένα από εμάς. Ας προσέξουμε τρεις όψεις:

Πρώτη, η δωρεά του Αγίου Πνεύματος είναι δωρεά προς όλο τον λαό του Θεού, οι Πράξεις των Αποστόλων μας λένε ότι όλοι γέμισαν από το Άγιο Πνεύμα (Πραξ. 2, 4), αυτό σημαίνει ότι η δωρεά του Αγίου Πνεύματος δεν δόθηκε μόνο στους επισκόπους, στον κλήρο ή σε μερικούς μαθητές, αλλά σε όλους και στον καθένα από τους βαπτισμένους: όλοι είμαστε πνευματοφόροι.

Δεύτερη όψη: η δωρεά του Αγίου Πνεύματος είναι δωρεά ενότητας. Οι Πράξεις των Αποστόλων υπογραμμίζουν την ενότητα μεταξύ των πιστευόντων. Η Πεντηκοστή είναι το αντίθετο άκρο του πύργου της Βαβέλ: το Άγιο Πνεύμα φέρνει ενότητα, μας κάνει ικανούς να μιλούμε με μία μόνο φωνή.

Τρίτη όψη: η δωρεά του Αγίου Πνεύματος είναι επίσης μία δωρεά διαφορετικότητας: οι Πράξεις των Αποστόλων υποδείχνουν ότι οι πύρινες γλώσσες κατέβηκαν πάνω στον καθένα από αυτούς. Η Πεντηκοστή δεν καταργεί τη διαφορετικότητα, αλλά κάνει ώστε αυτή η διαφορετικότητα,  αυτή η ειδική ταυτότητά μας, όπως είμαστε και με τις ιδιαιτερότητες μας να πάψει να είναι αιτία χωρισμού. Ένας σύγχρονος ανατολικός συγγραφέας γράφει ότι η ζωή, έν Αγίω Πνεύματι, η αγιοσύνη κατέχει μία απέραντη διαφορετικότητα, ενώ η αμαρτία είναι πάντοτε επαναληπτική.

Faccio accenno, ancora, per quanto riguarda la liturgia del giorno di Pentecoste, alle tre preghiere delle genuflessioni fatte al vespro oppure alla fine della Divina Liturgia. Ci sono diversi studi sull’origine di questi testi; c’è una possibile paternità di san Basilio su alcune parti di questi testi sicuramente; le somiglianze tra l’anafora di san Basilio e alcune parti di queste preghiere è fortissima. Comunque, vorrei sottoli­neare che non si tratta né di testi né di gesti penitenziali. Per quanto riguarda i testi si tratta di tre preghiere che hanno quasi la forma di prefazi liturgici dove si evoca il mistero di Dio e quello che Lui ha fatto per la redenzione dell’uomo: Signore immacolato, incorruttibile, infinito, invisibile, inaccessibile, inesprimibile, immutabile... incommensurabile... immortale... Dio Padre del nostro Signore e Salvatore Gesù Cristo: il quale per noi uomini e per la nostra salvezza discese dai cieli, prese carne dallo Spirito dalla Vergine Maria... dà al tuo popolo la pienezza del tuo amore... santificaci per la potenza della tua mano... Per quanto riguarda ai gesti dicevo che non si tratta di gesti penitenziali per il fatto che da una parte, come dicevo, i testi non sono penitenziali; e dall’altra la genuflessione in tradizione bizantina -almeno a livello prettamente liturgico- non è un gesto penitenziale ma un gesto epicletico. Pensiamo a la genuflessione di colui che deve essere ordinato diacono, prete o vescovo, che si inginocchia presso l’altare, toccando l’altare, quando il vescovo gli impone le mani per l’epiclesi.

          Κάνω ακόμα μία αναφορά, σχετικά με τη θεία λατρεία της ημέρας της Πεντηκοστής στις τρεις ευχές της γονυκλισίας, οι οποίες γίνονται στον εσπερινό ή στο τέλος της Θείας Λειτουργίας. Υπάρχουν διάφορες μελέτες για την προέλευση αυτών των κειμένων, μερικές γραμμές κειμένων φαίνονται σίγουρα να ανήκουν στον Μέγα Βασίλειο,  η ομοιότητα μεταξύ της λειτουργικής αναφοράς του Μεγάλου Βασιλείου και μερικών μερών αυτών των ευχών είναι πολύ δυνατή. Σε κάθε περίπτωση θέλω να υπογραμμίσω ότι δεν πρόκειται ούτε για κείμενα ούτε για πράξεις μετανοίας. Όσον αφορά τα κείμενα, πρόκειται για τρεις ευχές οι οποίες έχουν σχεδόν τη μορφή λειτουργικών αναφορών με τις οποίες επικαλούμαστε το μυστήριο του Θεού και το μυστήριο των πραγμάτων που Εκείνος έκανε για τη λύτρωση του ανθρώπου: «Άγραντε, αμίαντε, άναρχε, αόρατε, ακατάληπτε, ανεξιχνίαστε, αναλλοίωτε, αμέτρητε, αθάνατε… Κύριε, Πατέρα του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού: του δι’ ημάς τους ανθρώπους και δια την ημετέραν σωτηρίαν  κατελθόντος εκ των ουρανών και σαρκωθέντος εκ Πνεύματος Αγίου και Μαρίας της Αειπαρθένου … δώσε στο λαό σου το πλήρωμα της αγάπης σου… αγίασον ημάς με τη δύναμη της χειρός σου….». Όσον αφορά στις χειρονομίες είπα παραπάνω ότι δεν πρόκειται για χειρονομίες μετάνοιας, διότι από τη μία μεριά όπως είπα, τα κείμενα δεν είναι κείμενα μετανοίας, από την άλλη πλευρά η γονυκλισία στην βυζαντινή παράδοση (τουλάχιστον στο καθαρά λατρευτικό επίπεδο), δεν είναι πράξη μετανοίας, αλλά πράξη επικλήσεως.

Ας σκεφτούμε τη γονυκλισία εκείνου που χειροτονείται διάκονος, ιερέας, ή επίσκοπος: γονατίζει μπροστά στο ιερό βήμα, αγγίζοντας το ιερό βήμα, όταν ο επίσκοπος επιθέτει τα χέρια του στην κεφαλή του, λέγοντας την επίκληση.

Conclusione.

Ho cercato di farvi vedere, scoprire il senso mistagogico / catechetico della liturgia, senso che viene sottolineato fortemente nelle liturgie dell'Oriente cristiano, e in modo speciale nelle liturgie di tradizione bizantina: la liturgia è un maestro nella fede dei fedeli abbiamo visto come essa è impregnata di elementi che istruiscono i fedeli nelle verità della fede; per questo la liturgia bizantina -tutte le liturgie cristiane- appartiene alla Chiesa, che la custodisce come patrimonio intangibile. Questa dimensione mistagogico catecheti­ca l’abbiamo trovata nei testi liturgici -sia quelli biblici che quelli eucologici-, e come indicavo all’inizio la troviamo pure nello stesso svolgimento delle celebra­zioni, nel ciclo liturgico -anno liturgico-, nell'iconografia, nell'architettura.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Προσπάθησα να σας βοηθήσω για να δείτε και να ανακαλύψετε το

μυσταγωγικό και κατηχητικό νόημα της θείας λατρείας, το νόημα που υπογραμμίζεται έντονα στις θείες λατρείες της χριστιανικής Ανατολής και με ιδιαίτερο τρόπο στις θείες λατρείες βυζαντινής παραδόσεως: η θεία λατρεία είναι ένας διδάσκαλος στην πίστη των πιστών, και είδαμε πως αυτή η θεία λατρεία είναι γεμάτη από στοιχεία τα οποία μορφώνουν τους πιστούς στις αλήθειες της πίστεως. Για το λόγο αυτό η βυζαντινή θεία λατρεία (και όλες οι χριστιανικές θείες λατρείες), ανήκει στην Εκκλησία, η οποία την φυλάει ως ανεκτίμητη πνευματική κληρονομιά. Αυτήν την μυσταγωγική και κατηχητική διάσταση τη βρήκαμε στα λειτουργικά κείμενα (τόσο στα βιβλικά όσο και στα ευχολογικά), και όπως υπέδειξα στην αρχή αυτής της ομιλίας, τη βρίσκουμε επίσης στην ίδια την τέλεση των ιερών ακολουθιών μέσα στον λειτουργικό κύκλο (του τελετουργικού έτους),  όπως και στην εικονογραφία και στην αρχιτεκτονική.

Vedendo i testi del Pentikostarion -ne avviamo avvicinato soltanto un campione- cercando di approfondirli, di sviscerarli, possiamo scoprire come:

1. La liturgia -di qualsiasi Chiesa cristiana, di Oriente e di Occidente- è il luogo fondamentale dove la Parola viene proclamata e la fede viene confessata.

2. La liturgia è il luogo fondamentale dove la Parola proclama­ta e la fede confessata viene meditata, pregata e diventa un'unità nella vita della Chiesa e di ogni credente.

3. La liturgia è il luogo fondamentale dove la Parola meditata, pregata, la fede confessata, diventa lode a Dio da parte della Chiesa, da parte di ogni cristiano.

Βλέποντας τα κείμενα του Πεντηκοσταρίου (παρουσιάσαμε μονάχα μερικά δείγματα από αυτά), προσπαθώντας να εμβαθύνουμε σ’ αυτά, και να τα εξιχνιάσουμε, μπορούμε να ανακαλύψουμε τα εξής:

1. Η θεία λατρεία (οποιασδήποτε χριστιανικής Εκκλησίας, της Ανατολής και της Δύσης), είναι ο θεμελιώδης χώρος όπου κηρύσσεται ο Λόγος του Θεού, και ομολογείται η χριστιανική πίστη.
2. Η θεία λατρεία είναι ο θεμελιώδης χώρος όπου ο κηρυττόμενος Λόγος και η ομολογούμενη πίστη γίνονται μελέτη προσευχή, ενότητα στη ζωή της Εκκλησίας και κάθε πιστού.
3. Η θεία λατρεία είναι ο θεμελιώδης χώρος όπου ο Λόγος του Θεού γίνεται μελέτη μας και προσευχή μας και ομολογούμε την πίστης μας, γίνεται επίσης δοξολογία του Θεού εκ μέρους της Εκκλησίας και εκ μέρους κάθε χριστιανού.