Il Natale del Signore nella tradizione bizantina.

Oggi l’Onnipotente giace in una mangiatoia

        Per la celebrazione della Natività di Cristo, vogliamo fare una breve lettura di alcuni tropari bizantini della stessa festa. E concretamente le cosiddette “katavasìe” della Natività. Si tratta del primo tropario di ogni ode o cantico del mattutino, tropario che nei giorni festivi viene ripetuto alla fine di ogni ode. Il nome “katavasia” viene dal fatto che tradizionalmente i cantori scendono dai loro stalli per cantare in mezzo alla chiesa il tropario. Come primo ed ultimo tropario di ogni ode, riprende di solito il tema dell’ode biblica dell’Antico Testamento a cui fa riferimento, e di cui, molto spesso, fa una lettura in chiave cristologica. Il mattutino nella tradizione bizantina prevede nove odi, cioè cantici otto di essi presi dall’Antico Testamento ed uno dal Nuovo Testamento. Leggendo una ad una le otto katavasie ne scopriamo la ricchezza e la bellezza teologica. Questi tropari, otto nell’insieme, sono un intreccio di citazioni bibliche a partire di quella che è alla base, cioè il cantico dell’Antico Testamento a cui il testo è collegato. Il filo conduttore che troviamo in tutte è quello che sgorga a partire da Fil 2,9: la kenosi, il farsi piccolo del Verbo eterno di Dio nella sua incarnazione e nella sua nascita, il farsi uno di noi.

        Il primo ed il terzo dei tropari -il secondo viene omesso- cantano la nascita del Verbo di Dio, nascita che suscita in tuta la creazione, e specialmente tra gli uomini, la glorificazione e la lode. Per l’annientamento del Verbo di Dio fattosi uomo, la natura umana viene innalzata: “Cristo nasce, rendete gloria; Cristo scende dai cieli, andategli incontro; Cristo è sulla terra, elevatevi. Cantate al Signore da tutta la terra, e con letizia celebra­telo, o popoli, perché si è glorificato… Al Figlio che prima dei secoli immutabilmente dal Padre è stato generato, e negli ultimi tempi dalla Vergine, senza seme, si è incarnato, al Cristo Dio accla­miamo: Tu che hai innalzato la nostra fronte, santo tu sei, Signore”.

        Il quarto dei tropari prende spunto dal cantico del profeta Abacuc 3,3 nel riferimento al “boscoso monte adombrato” da cui sorge, germoglia, secondo la lettura cristologica che ne hanno fatto i Padri della Chiesa e le diverse tradizioni liturgiche di Oriente e di Occidente, sorge Colui che è il germoglio della Vergine, che è stata adombrata dallo Spirito Santo: “Virgulto dalla radice di Iesse, e fiore che da essa procede, o Cristo, dalla Vergine sei germogliato, dal boscoso monte adombrato, o degno di lode: sei venuto incarnato da una Vergine ignara d’uomo, tu, im­materiale e Dio. Gloria alla tua potenza, Signore”. Il quinto testo della serie delle katavasie, a partire da Is 9,5 e 26,12, sviluppa il tema di Cristo come “angelo del gran consiglio” mandato dal Padre per guidare l’uomo alla conoscenza di Dio: “Dio della pace, Padre delle misericordie, tu ci hai in­viato l’angelo del tuo gran consiglio  per do­narci pace ; guidàti dunque alla luce della conoscenza di Dio, vegliando sin dai primi albori , noi ti glorifichiamo, amico degli uo­mini”.

        Il sesto tropario è tutto incentrato nella lettura cristologica della ode di Giona 2,11, testo già interpretato in una chiave cristologica e pasquale da Cristo stesso nel Vangelo. Da sottolineare il tema della nuova nascita di Giona che esce dal pesce “come embrione”, una nuova nascita che prefigura quella di Cristo stesso: “Il mostro marino, dalle sue viscere, ha espulso come embrione Giona, quale lo aveva ricevuto; il Verbo, dopo aver dimorato nella Vergine e avere assunto la carne, da lei è uscito, custodendola incorrotta: poi­ché egli ha preservato la madre indenne dalla corru­zione cui non era sottostata”.

I tropari settimo e ottavo sono dei testi tessuti attorno ai cantici di Daniele 3,26ss e 3,57ss: i tre giovani nella fornace preservati dalle fiamme e che diventano tipo e prefigurazione del grembo della Vergine in cui discende il fuoco della divinità: “I fanciulli allevati nella pietà, disprezzando un empio comando, non si lasciarono atterrire dalla minaccia del fuo­co, ma stando tra le fiamme canta­vano: O Dio dei padri, tu sei benedetto… La fornace che effondeva rugiada è stata immagine di una meraviglia che oltrepassa la natura: essa infatti non bru­ciò i giovani che aveva ricevuto, come neppure il fuoco della divinità bruciò il grembo della Vergine in cui era disceso; noi dunque inneggiando cantiamo: Tutta la creazione benedica il Signore, e lo sovresalti per tutti i secoli”.

L’ultimo dei tropari riprende quella che potremo chiamare una lettura cristologica per via di contrasto, come la troviamo spesso nei testi liturgici bizantini e siriaci: il cielo e la terra, il trono dei cherubini e la Vergine, l’Onnipotente che giace in una mangiatoia: “Vedo un mistero strano e portentoso: cielo, la grotta, tro­no di cherubini, la Vergine, e la greppia, spazio in cui è stato posto a giacere colui che nulla può contenere, il Cristo Dio, che noi celebriamo e magni­fichiamo”.

Καλά Χριστούγεννα

Buon Natale

Εὐτρεπίζου Βηθλεέμ· ἤνοικται γὰρ ἡ Ἐδέμ, ἑτοιμάζου Ἐφραθᾶ· ἀνανεοῦται γὰρ ὁ Ἀδάμ, καὶ ἡ Εὔα σὺν αὐτῷ· ἡ κατάρα γὰρ λέλυται, ἡ σωτηρία ἐν κόσμῳ ἐξήνθησε, καὶ ψυχαὶ τῶν Δικαίων εὐτρεπίζονται, ὡς προῖκα δωροφορίας, ἀντὶ μύρου τὸν ὕμνον προσάγουσαι, σωτηρίαν ψυχῆς, καὶ ἀφθαρσίαν κομιζόμεναι. Ἰδοὺ γὰρ ἐν φάτνῃ ἀνακείμενος, προτρέπει ὑμνῳδίαν πνευματικὴν ἐπιτελέσαι, τους βοῶντας ἀπαύστως· Κύριε δόξα σοι.

Prepàrati, Betlemme, perché l’Eden è stato aperto; prepàrati, Efrata, perché Adamo viene rinnovato, ed Eva con lui: è sciolta infatti la maledizione, la salvezza è fiorita nel mondo, e le anime dei giusti si preparano, presentando l’inno in luogo di unguento profumato, come dono in of­fer­ta, e ricevendo la salvezza dell’anima e l’incorruttibilità. Ecco infatti che, giacendo nella mangiatoia, Cristo induce a cantare un inno spirituale quelli che senza posa acclamano: Signore, gloria a te.

(Tropario del 23 dicembre)

Πολυαγαπημένα μου αδέλφια,

Φθάσαμε στις πύλες του εορτασμού των Γενεθλίων του Κυρίου Μας Ιησού Χριστού, και η βυζαντινή θεία λατρεία μας προετοίμασε με μία χρονική περίοδο σαράντα ημερών, γνωστή με το όνομα «Σαρακοστή των Χριστουγέννων».  Με τον τρόπο αυτό γίνεται παραλληλισμός ανάμεσα στα Χριστούγεννα και το Πάσχα, ανάμεσα στη Γέννηση του Λόγου του Θεού, ενσαρκωμένου από το Άγιο Πνεύμα και την Παρθένο Μαρία και τα τίμια Πάθη του, τον Θάνατό του και την Ανάστασή του. Αυτός ο παραλληλισμός μας κάνει να βλέπουμε ένα γεγονός ωραίο και σπουδαίο στη βυζαντινή παράδοση: την ίδια τη θεία λατρεία και ιδιαίτερα το λειτουργικό έτος το οποίο βλέπουμε και το οποίο ζούμε ως χώρο της θείας παιδαγωγίας. Κατά τις εβδομάδες οι οποίες προηγούνται των Χριστουγέννων, ψέλνουμε ωραιότατα τροπάρια, τα οποία θα τα ψάλουμε και πάλι τόσες φορές κατά τη χριστουγεννιάτικη περίοδο και τα οποία αρχίζουν με τη φράση: «Η Παρθένος σήμερον». Αυτό το σήμερον μαζί με τη Μητέρα του Θεού και μαζί με όλη την Εκκλησία, μας οδηγούν προς το σπήλαιον της Βηθλεέμ, όπου γεννιέται ο Κύριος, ο οποίος είναι το φως του κόσμου.

Η μακρά και ωραιότατη σειρά των «Θεοτοκίων» (δηλαδή τροπαρίων προς την Θεοτόκον), μας κάνει να προγευόμαστε όλο το μυστήριο της Ενσαρκώσεως: την αναμονή μέσα στην εμπιστοσύνη, τη φτώχια της ανθρωπότητας η οποία υποδέχεται τον Λόγο του Θεού, όλες τις μορφές και τις προσωπικότητες, ακόμα και τους τόπους της Παλαιάς Διαθήκης, τα οποία (επιτρέψτε μου την έκφραση), εμφανίζονται κατ’ αυτές τις μέρες, με τις γιορτές τόσων και τόσων προφητών κάθε φορά κατά την οποία στα λειτουργικά κείμενα η Βηθλεέμ συνδέεται με την Εδέμ του Θεού, η οποία παρουσιάζεται ως «αμνάς», ένας τίτλος τον οποίο θα ξαναβρούμε κατά τη Μεγάλη Εβδομάδα, δηλαδή εκείνη η οποία φέρνει στα σπλάχνα της τον Χριστό τον Αμνό του Θεού. Μία ολόκληρη σειρά φυσιογνωμίας, προσωπικότητες και χώροι, όπως σας έλεγα, η οποία σειρά εμφανίζεται επάνω στη λατρευτική σκηνή των εβδομάδων αυτών, από τα τέλη Νοεμβρίου και μετά, σαν να θέλει να μας υπενθυμίσει (στη δυνατή έννοια της λέξης «υπενθυμίζω»), ότι αποτελούμε μέλη μίας ιστορίας, μίας ανθρωπότητας, που περίμενε τον Μεσσία, μέσα σε αγρυπνία εμπιστοσύνης, αλλά και μέσα στο σκοτάδι, μέσα στην αμφιβολία, μέσα στην αμαρτία μία ιστορία και μία ανθρωπότητα, που ίσως δεν βρίσκονται πια στην αναμονή, αλλά που παραμένουν στο σκοτάδι και στην αμαρτία. Μία ανθρωπότητα, η δική μας, η οποία αγαπάται, σώζεται και λυτρώνεται από τον Χριστό.

Επίσης σε κοινωνικό επίπεδο, η εξωτερική εμφάνιση της κοινωνίας στην οποία ζούμε και κινούμαστε, μας κάνει να σκεπτόμαστε, αν και κατά τρόπο πολύ επιφανειακό, τα Χριστούγεννα αλλά πρόκειται για μία κοινωνία όπου τα πρωτεία τα κατέχει η επιθυμία για τα εύκολα πράγματα, για τα εφήμερα, για τα συμφεροντικά μας ενδιαφέροντα, μία κοινωνία στην οποία έχει χαθεί το πρωτείο της αγάπης, όχι μόνο προς τον Θεό αλλά και προς τον συνάνθρωπό μας, προς τον αδελφό που βρίσκεται δίπλα μας. Το πρωτείο αυτό το κατέχει ο εγωιστικός εαυτός μας, αυτός που μερικές φορές δεν είναι πια ικανός ν αγαπά και να αγαπιέται, ένας εγωιστικός εαυτός, ο οποίος αρνείται κάθε όριο, κάθε πόνο, κάθε ασθένεια… ένας εγωιστικός εαυτός ο οποίος ξεχνά να προσφέρει στον άλλο την αγάπη του, την δωρεάν αγάπη του, το απλό προσωπικό δώρο του.

Τώρα που φτάσαμε πλέον στις πύλες των Χριστουγέννων, γιορτάζοντας την κατά σάρκα γέννηση του Κυρίου και Θεού και Σωτήρα μας Ιησού Χριστού, η βυζαντινή θεία λατρεία μας καλεί, (θα έλεγε ότι μας καθοδηγεί χέρι, χέρι), μαζί με την Αειπάρθενο Μαρία και όλη την Εκκλησία, προς το σπήλαιο της Βηθλεέμ, για να υποδεχθούμε Αυτόν που έρχεται, Αυτός ο οποίος, ενώ είναι ο Αιώνιος Λόγος του Θεού, γίνεται ένας από εμάς. Γι’ αυτό σας προτείνω την ανάγνωση και ένα σύντομο σχόλιο δύο κειμένων, από τα χριστουγεννιάτικα Κοντάκια του Ρωμανού του Μελωδού (+555). Τα Κοντάκια είναι θεολογικά ποιήματα, συνήθως με 24 στροφές οι οποίες συχνά ακολουθούν το ελληνικό αλφάβητο. Ο συγγραφέας ή και τόσοι άλλοι ανώνυμοι συγγραφείς στα Κοντάκια αυτά αναπτύσσει, ψέλνει ένα θεολογικό θέμα, συνδεόμενο με μία γιορτή, ή με έναν εορταζόμενο άγιο. Τα κοντάκια είναι ένα φιλολογικό είδος, που το συναντούμε ήδη από τον τέταρτο αιώνα, στη συριακή παράδοση ειδικά στα γραπτά έργα του Αγίου Εφραίμ του Σύρου (+373). Ο Ρωμανός Ο Μελωδός έγραψε τρία κοντάκια για τα Χριστούγεννα, και στο δεύτερο από αυτά βρίσκουμε ένα θέμα, το οποίο αρχικά ενδέχεται να μας καταπλήξει. Σας προτείνω να το μελετήσουμε: πρόκειται για ένα «προσκύνημα», για μία «επίσκεψη» του Αδάμ και της Εύας προς το νεογέννητο βρέφος, μέσα στο σπήλαιο. Επαναλαμβάνω ότι πρόκειται για ένα θέμα, το οποίο στην πρώτη του ανάγνωση μας εκπλήσσει αλλά η έκπληξή μας μειώνεται, όταν σκεφθούμε τον παραλληλισμό για τον οποίο σας μίλησα, ένα παραλληλισμό τον οποίο κάνουν η βυζαντινή θεία λατρεία και η βυζαντινή εικονογραφία,  ανάμεσα στα Χριστούγεννα και στο Πάσχα. Θυμηθείτε πως στη βυζαντινή εικονογραφία, για τα Χριστούγεννα, βρίσκουμε τον Χριστό γεννημένο, τυλιγμένο στα σπάργανα, βαλμένο σε μία φάτνη σαν ενταφιασμένο μέσα σ’ ένα σπήλαιο και συνέχεια κατά το Πάσχα, βρίσκουμε τον Χριστό ντυμένο στα λευκά, να κατεβαίνει σε ένα άλλο σπήλαιο, στον Άδη από όπου ανασταίνει τον Αδάμ και την Εύα.

Το δεύτερο χριστουγεννιάτικο Κοντάκιο του Ρωμανού του Μελωδού, το οποίο θέλω να σας προτείνω, αποτελείται από 18 στροφές. Το ποίημα αναπτύσσει το θέμα του, σε διάφορες στροφές, με αυτόν τον τρόπο: η Μαρία, η Θεοτόκος, Θα έλεγε κανείς ότι ψέλνει το «νάνι νάνι» για το νεογέννητο βρέφος, ένα ψαλμό ο οποίος ξυπνά την Εύα από τον αιώνιο ύπνο της, και η Εύα (όπως στο βιβλίο της Γενέσεως), πείθει τον Αδάμ να μεταβούν μαζί στο σπήλαιο για να καταλάβουν τι λέει αυτός ο ψαλμός της Μαρίας. Φτάνοντας εκεί προσεύχονται ζητώντας τη μεσιτεία της Θεοτόκου για την  τύχη τους, δηλαδή για τη συμφορά τους να διωχθούν έξω από τον παράδεισο. Η Μαρία τους ενθαρρύνει και πλησιάζει προς τον Υιό της και υποστηρίζει την υπόθεση των πρωτόπλαστων. Ο Ιησούς αποκαλύπτει στη Μαρία την ευρύτητα της αγάπης του για τους ανθρώπους, μέχρι θανάτου, και μάλιστα θανάτου σταυρικού. Τελικά η Μαρία στρέφεται προς τον Αδάμ και την Εύα και ζητά απ’ αυτούς να έχουν υπομονή.

         Θέλω να υπογραμμίσω αποκλειστικά δύο στροφές, στις οποίες ο Ιησούς αποκαλύπτει στη Μαρία τη μοναδική αιτία της δράσεως του, εκ μέρους του Θεού: δηλαδή της Θεϊκής αγάπης προς τον άνθρωπο.

Με καταπιέζει η αγάπη την οποία αισθάνομαι για τον άνθρωπο» απαντά ο Δημιουργός. Εγώ ω Θυγατέρα μου και Μητέρα μου, δεν θα σε λυπήσω. Θα σε κάνω να γνωρίσεις όλα όσα κάνω και θα έχω σεβασμό για την ψυχή σου, ω Μαρία. Το βρέφος το οποίο βαστάς τώρα στην αγκαλιά σου, δεν θ’αργήσεις να το δεις με τα χέρια καρφωμένα, γιατί αγαπά τον λαό σου. Αυτόν που εσύ τρέφεις, άλλοι θα ποτίσουν με χολή, αυτόν τον οποίο εσύ ονομάζεις ζωή, θα τον δεις να κρέμεται στον σταυρό, και θα κλαις για τον θάνατό του. Αλλά εσύ θα με σφίξεις στην αγκαλιά σου, όταν θα αναστηθώ, ω Κεχαριτωμένη.

Όλα αυτά θα τα υποφέρω ευχαρίστως, και αιτία όλων αυτών είναι η αγάπη την οποία πάντα αισθανόμουν και συνεχίζω και τώρα να αισθάνομαι για τους ανθρώπους, είναι η αγάπη ενός Θεού, ο οποίος δεν ζητά τίποτα άλλο από το να σώσει τους ανθρώπους. Ακούοντας αυτά τα λόγια η Μαρία φώναξε ένα κλαυθμό: Ω σπλάχνο μου, οι ασεβείς να μη σε καταπατήσουν! Όταν θα μεγαλώσεις ω Υιέ μου, να μη σε δω θυσιασμένο! Αλλά Εκείνος προσθέτει: Μην κλαίς Μητέρα γι’ αυτό που δεν ξέρεις: αν όλα αυτά δεν εκπληρωθούν, όλοι εκείνοι, για τους οποίους με ικετεύεις, θα χαθούν, ω Κεχαριτωμένη.

          Επειδή αγαπά τον λαό σου…. ένας Θεός ο οποίος δεν ζητά τίποτα άλλο από το να μπορεί να σώσει…. Αυτή είναι η πραγματικότητα, η μοναδική πραγματικότητα την οποία γιορτάζουμε κατά τις ημέρες αυτές των Χριστουγέννων, κατά τις οποίες γιορτάζουμε τη χριστιανική μας πίστη: είναι η αγάπη του Θεού για τους ανθρώπους, η αγάπη που φανερώθηκε ολοκληρωτικά στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού. Και την πραγματικότητα αυτή τη γιορτάζουμε, τη ζούμε σε ολόκληρη τη ζωή μας ως χριστιανοί. Αυτό σημαίνει να ζούμε τη ζωή μας συμμεριζόμενοι ίσως και αντιστεκόμενοι με την πίστη μας με ένα κόσμο (τουλάχιστον τον κόσμο που μας περιβάλλει άμεσα), σημαδεμένο δυνατά από τον ατομικισμό από το ξέχασμα του πλησίον μας, από την άγνοια των άλλων, μία πίστη η οποία οφείλει να κηρύττει ένα Θεό, ο οποίος προσφέρεται δωρεάν, ο οποίος συγχωρεί, αγαπά, και επειδή αγαπά θυσιάζεται για τους άλλους, ο οποίος δεν ζητά τίποτα άλλο από το να μπορεί να σώζει, όπως μας λέει ο Ρωμανός ο Μελωδός. Κατά τι μέρες αυτές, βλέποντας τα πλήθη στους δρόμους των πόλεών μας, ας διερωτηθούμε: τι ζητά αυτός ο κόσμος; Ένα πράγμα είναι καθαρό: στα πλήθη αυτά των ανθρώπων μέσα στους δρόμους μας οφείλουμε να κηρύττουμε, να αναγγέλλουμε: ότι ο Θεός αγαπά τον λαό του και δεν ζητά τίποτα άλλο από το να μπορεί να σώσει… Υπάρχει επίσης και μία άλλη ανθρωπότητα στην οποία οφείλουμε να μεταφέρουμε το μήνυμα του Ευαγγελίου, μία ανθρωπότητα η οποία βρίσκεται στη φτώχεια, μέσα στον πόνο μία ανθρωπότητα την οποία ίσως δεν βλέπουμε, ή απλά την διακρίνουμε από μακριά.

          Γιατί αγαπά τον λαό σου… ένας Θεός ο οποίος δεν ζητά τίποτα άλλο από το να μπορεί να σώσει… Αυτή είναι η πίστη μας, η πίστη την οποία ζούμε, την οποία καθημερινά αναγγέλλουμε στην Εξαρχία μας, η οποία είναι η Εκκλησία μας. Πρόκειται για μία Εκκλησία, ακριβώς τη δική μας, η οποία δεν είναι μία πραγματικότητα φανταστική, ιδανική, αλλά πραγματική και συγκεκριμένη, στην Ελλάδα του «σήμερον», του 2017, στην Ελληνική Καθολική Εξαρχία. Είναι η δική μας Εκκλησία, ευλογημένη και αγαπημένη από τον Κύριο, με τις αξίες της και με τις ελλείψεις της, αλλά, (ποτέ ας μην το λησμονούμε), πάντοτε αγαπητή και ποθητή από τον Κύριο. Μία Εκκλησία που αναγγέλλει το Ευαγγέλιο, τελεί τη θεία λατρεία και τα ιερά μυστήρια, τελεί και ζει την αγάπη. Η καθημερινή ζωή της Εξαρχίας είναι μία χάρη, και μερικές φορές η καθημερινότητα ενδέχεται να παραμορφώνει αυτή τη χάρη, μία ζωή η οποία μας ζητά επίσης μία μεγάλη αγάπη, μία μεγάλη υπομονή, μία μεγάλη γενναιοδωρία, και επίσης κάποια δόση καλού «χιούμορ». Θυμηθείτε το ωραίο κείμενο του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, στο οποίο λέγεται ότι: η αγάπη χωρίς μαρτύριο μπορεί να έχει οπαδούς, αλλά οι μάρτυρες χωρίς αγάπη δεν μπορούν ποτέ να γεννήσουν οπαδούς.

          Κατά τα Χριστούγεννα αυτά και στην αρχή του νέου πολιτικού έτους θέλω να σας ενθαρρύνω να μην κουράζεστε ποτέ αλλά να ξαναρχίζετε πάντοτε στο δρόμο της αγάπης, και αυτό για τον απλούστατο λόγο: γιατί είμαστε χριστιανοί, και ο Θεός μας αγαπά τον λαό του… (επαναλαμβάνοντας ακόμα μία φορά τις λέξεις του Ρωμανού του Μελωδού) είναι ένας Θεός ο οποίος δεν ζητά τίποτα άλλο παρά να μπορεί να σώσει… Πεπεισμένοι πάντοτε από την πίστη μας, ότι ο Κύριο μας αγαπά και μας χορηγεί κάθε μέρα τη χάρη να ξαναρχίζουμε με αγάπη τη χριστιανική μας ζωή. Γι’ αυτό σας προτρέπω να ατενίζουμε όλοι στη ζωή μας με πίστη και ελπίδα, βλέποντας τα μικρά και τα μεγάλα σημεία της αναγεννήσεως μας, της νέας ζωής την οποία ο Κύριος μας δίνει: σημεία τα οποία είναι παρόντα, και αρκεί μόνο να τα βλέπουμε και να τα ενατενίζουμε.

        Εύχομαι σε όλους: ιερείς, αδελφές μοναχές και πιστούς της Εξαρχίας, και σε όλους τους αδελφούς και φίλους μας Καλά Χριστούγεννα.

+ O Καρκαβίας Εμμανουήλ Νιν

Επίσκοπος-Έξαρχος Ελληνορρύθμων Καθολικών Ελλάδος

Χριστούγεννα 2017

Carissimi,

Arrivati alle porte della celebrazione del Natale di nostro Signore Gesù Cristo, e la tradizione liturgica bizantina ci ha preparato con un periodo di quaranta giorni conosciuto come “Quaresima di Natale”, volendo in questo modo fare un parallelo tra Natale e Pasqua, tra la Natività del Verbo di Dio incarnato dallo Spirito Santo e dalla Vergine Maria, e la sua Passione, Morte e Risurrezione. Questo ci porta a vedere un fatto bello ed anche importante nella tradizione bizantina: La liturgia stessa, e specialmente l’anno liturgico visto e vissuto come luogo della pedagogia divina. Nelle settimane che precedono il Natale cantiamo dei bellissimi tropari, che troveremo poi tante volte anche nel periodo natalizio, che iniziano con la frase: Ἡ Παρθένος σήμερον (Oggi la Vergine). Questo “oggi” -σήμερον- che ci porta con la Madre di Dio, con la Chiesa intera a quella grotta di Betlemme in cui nasce il Signore che è la Luce del mondo.

La lunga e bellissima serie di Theotokia in questi giorni ci fa pregustare tutto il mistero dell’Incarnazione: l’attesa fiduciosa, la povertà della grotta -la povertà dell’umanità che accoglie il Verbo di Dio-, tutte le figure, i personaggi ed anche i luoghi dell’Antico Testamento che, se mi permettete l’immagine, si affacciano in questi giorni, nella celebrazione di tanti dei profeti; tutte le volte che nei testi liturgici Betlemme è collegata con l’Eden; Isaia che si rallegra; Maria, la Madre di Dio presentata come agnella -un titolo che ritroveremmo nella Settimana Santa- cioè colei che porta in grembo Cristo l’Agnello di Dio. Tutta una serie di figure, di personaggi ed anche di luoghi, vi dicevo, che si affacciano sulla scena liturgica di queste settimane, dalla fine novembre in poi, come per ricordarci, nel senso forte della parola ricordare, che siamo parte di una storia, di una umanità che ha atteso il Messia, una storia ed una umanità che l’aveva atteso nella veglia fiduciosa, ma anche nel buio, nel dubbio, nel peccato; una storia ed una umanità che forse non è più nell’attesa -in nessuna attesa- ma che rimane comunque nel buio e nel peccato. Una umanità, la nostra, amata, salvata e redenta da Cristo.

Pure a livello sociale l’apparenza esterna della società in cui viviamo e ci muoviamo ci fa pensare, benché in un modo molto superficiale, al Natale; una società, pero, in cui il primato lo ha il desiderio delle cose facili, comode, unicamente utili; una società in cui il primato dell’amore non lo ha più non dico già Dio ma neppure l’altro, il fratello che ci sta’ accanto, ma lo ha la propria immagine, un’immagine a volte incapace di amare e di lasciarsi amare; una immagine che rifiuta tutto quello che è limite, sofferenza, malattia... un’immagine che dimentica il darsi all’altro per amore, nella gratuità del dono, del semplice dono.

Arrivati ormai alle porte del Natale, della celebrazione della nascita secondo la carne del Signore, Dio e Salvatore nostro Gesù Cristo, la liturgia bizantina ci invita -direi ci porta per mano- con Maria, con tutta la Chiesa, verso la grotta per accogliere lì Colui che viene, Colui che essendo il Verbo Eterno di Dio si fa uno di noi. E per questo vi propongo una lettura e un breve commento di due testi presi dai Kontakia per il Natale di Romano il Melodo (+555). I kontakia sono dei poemi teologici, normalmente di 24 strofe, e che spesso seguono l’alfabeto greco, in cui l’autore –Romano o tante volte altri autori anonimi-, svolge, canta un tema teologico legato a una festa o a un santo che viene celebrato. I kontakia sono un genere letterario che troviamo già nel IV secolo nella tradizione siriaca, specialmente nell’opera di Sant’Efrem il Siro (+373). Romano ne scrisse tre di kontakia per il Natale, e nel secondo di essi troviamo un tema che a prima vista può sorprendere, e che vi propongo di meditare, cioè si tratta del “pellegrinaggio”, della “visita” di Adamo ed Eva alla grotta del bambino neonato. Dico che è un tema che sorprende in una prima lettura, ma non tanto se si pensa al parallelo di cui prima accennavo e che la liturgia e l’iconografia bizanti­ne fanno tra il Natale e la Pasqua. Ricordate come nell’iconografia di Natale troviamo Cristo nato, fasciato, messo in una mangiatoia che è anche sepolcro nell’interno di una grotta; e poi per Pasqua Cristo vestito di bianco che scende in un’altra grotta, l’Ade, e di lì ne tira fuori Adamo ed Eva.

Il kontakion secondo sul Natale di Romano il Melodo, che voglio proporvi è formato da 18 strofe. Il poema sviluppa il tema, le diverse scene in questo modo: Maria, la Madre di Dio, canta si direbbe una “nina nana” al bambino neonato, un canto che sveglia Eva dal sonno eterno ed essa -come nel libro della Genesi-, convince Adamo a recarsi nella grotta per capire cos’è quel canto; arrivati lì invocano l’intercessione della Madre di Dio per la loro sorte -cioè l’essere stati cacciati dal paradiso. Maria li rincuora e si accosta verso suo Figlio e sostiene presso di lui la causa dei Progenitori; Gesù svela a Maria la vastità del suo amore per gli uomini fino alla morte e una morte di croce. Maria infine ritorna verso Adamo ed Eva e chiede loro di avere pazienza.

Vorrei unicamente soffermarmi in due strofe dove Gesù svela a Maria l’unico motivo dell’agire -e dell’agire in un certo modo- da parte di Dio: cioè l’amore verso l’uomo.

Sono sopraffatto dell’amore che sento per l’uomo -risponde il Creatore. Io, o Ancella e Madre mia, non ti rattristerò. Ti farò conoscere tutto ciò che sto per fare ed avrò rispetto per la tua anima, o Maria. Il bambino che ora porti tra le braccia, lo vedrai fra non molto con le mani inchiodate, perché ama la tua stirpe. Colui che tu nutri, altri l’abbevereranno di fiele; colui che tu chiami vita, dovrai tu vederlo appeso alla croce, e di lui piangerai la morte. Ma tu mi stringerai in un abbraccio allorché sarò risuscitato, o Piena di grazia.

Tutto questo sopporterò volentieri, e causa di tutto questo è l’amore che ho sempre sentito e sento tuttora per gli uomini, amore di un Dio che non chiede altro che di poter salvare. A tale discorso, Maria gridò in un gemito: O mio grappolo, che gli empi non ti frantumino! Quando sarai cresciuto, o Figlio mio, che io non ti veda immolato! Ma egli così aggiunse: Non piangere Madre, su ciò che non sai: se tutto questo non sarà compiuto, tutti coloro, a favore dei quali mi implori, periranno, o Piena di grazia.

Perché ama la tua stirpe... un Dio che non chiede altro che di poter salvare... Questa è la realtà, l’unica realtà che celebriamo in questi giorni di Natale, che celebriamo nella nostra fede cristiana: l’amore di Dio per gli uomini manifestatosi pienamente in Gesù Cristo. E la celebriamo, la viviamo questa realtà in tutta la nostra vita come cristiani. Ciò vuol dire nel condividere e forse anche nel contrastare la nostra fede con un mondo -almeno quello che ci circonda in modo più immediato- segnato fortemente dall’individualismo, dall’oblio dell’altro, dall’ignoranza degli altri; una fede che dovrà predicare un Dio che è dono gratuito, che perdona, che ama, e perché ama si sacrifica per gli altri, che non chiede altro che poter salvare come ci indicava Romano. In questi giorni, vedendo le folle nelle strade delle nostre città, chiediamoci cosa cerca questa gente? Una cosa è chiara, è a questa umanità che guarda -o guarda e spende- lungo le strade delle nostre città che dovremo, dobbiamo predicare, annunciare, che Dio ama la sua stirpe, e che non chiede altro che di poter salvare. Ed è anche ad una altra umanità che dovremo portare il messaggio del Vangelo, una umanità che si trova nell’indigenza, nella sofferenza; un’umanità che forse non si vede o semplicemente si intravede.

Perché ama la tua stirpe... un Dio che non chiede altro che di poter salvare... Questa è nostra fede, la fede che viviamo, che annunciamo ogni giorno nel nostro Esarcato che è la nostra Chiesa. Una Chiesa che proprio la nostra, non una realtà magari desiderata, immaginata, ideale, ma reale e concreta, in Grecia, nell’oggi -σήμερον- del 2017, nell’Esarcato Greco Cattolico. Una Chiesa, la nostra, benedetta e amata dal Signore, con i suoi pregi e le sue mancanze e peccati ma sempre, non lo dimentichiamo mai, sempre amata e voluta dal Signore. Una Chiesa che annuncia il Vangelo, che celebra la liturgia ed i sacramenti, che celebra e vive la carità. La vita quotidiana nell’Esarcato è una grazia, e a volte la quotidianità piò sfigurare questa grazia; una vita che anche ci chiede una grande carità, una grande pazienza, una grande generosità, e anche una certa dosi di buon umore. Ricordate quel bel testo di San Giovanni Crisostomo in cui si dice che la carità senza il martirio può fare seguaci ma mai vengono generati seguaci da martiri senza carità.

In questo Natale e all’inizio di un nuovo anno civile, vorrei incoraggiarvi a non stancarvi mai di ricominciare nell’amore, e ciò per un semplice fatto, perché siamo cristiani, ed il nostro Dio ama la tua stirpe... -usando ancora le parole di Romano-, è un Dio che non chiede altro che di poter salvare... Convinti sempre, per fede, che il Signore ci ama e ci dà ogni giorno di poter ricominciare nella nostra vita cristiana, nell’amore. Per questo vi esorto a guardare alla nostra vita con fede ed speranza. Vedendo i piccoli e di grandi segni della rinascita, della vita nuova che il Signore ci dà. Segni presenti e che basta vedere, guardare.

Auguro a tutti, sacerdoti, suore e fedeli dell’Esarcato, e a tutti i fratelli ed amici, un Santo Natale.

+P. Emmanuil Nin

Esarca Apostolico

(Icona del Natale del Signore. Chiesa della Santissima Trinità. Atene. XX secolo)

L’ingresso della Madre di Dio nel tempio nella tradizione bizantina.

Oggi acclamiamo la Vergine, figlia di Dio e Madre di Dio

        Le feste della Madre di Dio nel calendario delle Chiese di tradizione bizantina, sono sempre molto abbondanti nei titoli dati a Maria, degli appellativi spesso presi dall’Antico Testamento, e che hanno una lettura certamente mariologica legata alla festa che si celebra, ma che sono dei titoli soprattutto cristologici in quanto collegano la Madre di Dio al mistero della salvezza nell’incarnazione del Verbo di Dio. La festa del 21 novembre, l’Ingresso della Madre di Dio nel tempio, è una di queste feste in cui i titoli con cui Maria è invocata sono particolarmente abbondanti e diversi. È una festa che ha un’origine gerosolimitana, legata a la dedicazione di una chiesa nella Città Santa di Gerusalemme. Molti degli aspetti della festa, presenti nei testi liturgici, ci vengono dal Protovangelo di Giacomo, un apocrifo che ha un influsso notevole su diverse feste liturgiche in Oriente ed in Occidente.

Il titolo Madre di Dio, presente in questa festa anche come uno dei titoli più arcaici dati a Maria, in uno dei tropari viene bellamente abbinato a un altro titolo: “Oggi noi, moltitudini di fedeli qui convenuti, celebriamo spiritualmente una festa solenne, e piamente accla­miamo la Vergine, figlia di Dio e Madre di Dio, che viene condotta al tempio del Signore… o Davide, che cos’è questa festa? Non è per colei che un tempo hai celebrata nel libro dei salmi come divina figlia di Dio e vergine?”. Nella festa odierna, il titolo più usato è quello di tempio, perché la liturgia, celebrando l’ingresso della Madre di Dio nel tempio la contempla come tempio che accoglie Dio, colei che diventa tempio di Cristo: “Vergini recanti lampade, facendo lietamente strada alla sempre Vergine, realmente pro­fe­tizzano in spirito ciò che avverrà: la Madre di Dio, che è tempio di Dio, con gloria verginale è introdotta nel tempio, ancora bam­bina… Oggi è condotto al tempio del Signore il tempio che ac­coglie Dio, la Madre di Dio… Oggi il tempio vivente della santa gloria del Cristo Dio nostro, la pura, la sola benedetta tra le donne, è presen­tata al tempio della Legge per dimorare nel santo dei santi… È posto all’interno del tempio di Dio il tempio che accoglie Dio… Tu, divenuta piú elevata dei cieli, o tutta pura, tem­pio e reggia, sei riposta nel tempio di Dio, per essergli prepa­ra­ta come divina abitazione per il suo avvento…”.

Altri tropari la invocano come santuario di Dio, tabernacolo di Cristo, dimora, casa: “Santuario glorioso e sacra offerta, la Vergine puris­sima, riposta oggi nel tempio di Dio… venerando la sua dimora santificata, l’arca vivente, che ha accolto il Ver­bo che nul­la può contenere… il gran­de sacerdote Zaccaria lieto l’ac­coglie come tabernacolo di Dio… Entra nei penetrali, apprendi i mi­ste­ri e preparati a divenire amabile e splendido taberna­co­lo di Gesù… Santuario glorioso e sacra offerta, la Vergine puris­sima, riposta oggi nel tempio di Dio, qui è custodita, come egli solo sa, per divenire dimora del Re dell’u­niverso, unico Dio nostro…”. Ben nove volte la liturgia della festa adopera per Maria il titolo di sposa di Dio o colei che è a Dio sposata, un titolo molto usato nella tradizione bizantina, specialmente nell’inno Akathistos: “Nutrita fedelmente con pane celeste, o Vergine, nel tem­pio del Signore, tu hai generato al mondo il Verbo, pane di vita: come suo tempio eletto e tutto imma­colato, fosti mi­sti­camente fidanzata allo Spirito, spo­sata a Dio Padre… colei che da madre sterile è prodigio­samente nata, la sposa di Dio, Madre del Creatore…”. L’esegesi cristologica e mariologica del testo del profeta Ezechiele 43-44 introduce il titolo di porta, porta invalicabile, porta del Signore, termine che si trova abbondante nella liturgia: “Ecco infatti: la porta che guarda a oriente, consacrata come dimora di Dio, è condotta oggi al tempio… Zaccaria a lei esclama: Porta del Signore, io ti apro le porte del tem­pio…”. Sempre nella scia di una lettura allegorica dei testi veterotestamentari, la liturgia della festa dà a Maria altri titoli come: lampada, arca, reggia, tesoro, urna, talamo, ricettacolo: “Tra lampade luminose affidata al tempio divino sin dall’in­fanzia, in tutta purezza, come vero tempio divino, sei ap­par­sa ricettacolo della luce divina e inaccessibile”.

        Infine la liturgia è sempre il luogo della professione della fede. Uno dei tropari del mattutino della festa odierna, di cui diamo il testo intero, diventa una vera e propria sintesi della fede cristiana: il Dio creatore che ha pietà dell’uomo, opera delle sue mani, e per rialzarlo e ricrearlo si abbassa Lui stesso e si fa uomo. Nella sua incarnazione è Maria che diventa mediatrice del mistero divino in quanto il Verbo assume da lei la nostra natura umana: “Il Creatore di tutte le cose, l’Artefice e Sovrano, pie­gan­dosi con ineffabile compassione, solo per il suo amore per gli uomini, ha avuto pietà di colui che con le sue mani aveva formato e che vedeva caduto, e si è compiaciuto di rialzarlo, riplasmandolo in modo più divino, con il proprio annientamento, perché per natura è buono e miseri­cordioso. Egli prende pertanto Maria, vergine e pura, come mediatrice del mistero, per assumere da lei, secondo il suo disegno, ciò che è nostro: essa è celeste dimora”.

Catechesi di novembre

10 novembre 2017

          Nel primo incontro, quello del mese di ottobre, vi presentavo in linee generali come l’anno liturgico di qualsiasi Chiesa cristiana era un momento ed un luogo di catechesi e di mistagogia. Come l’anno liturgico ci portava a celebrare e a vivere il mistero di Cristo stesso. E vi accennavo ai due grandi gruppi o alle due colonne in cui potevamo situare le grandi feste: quelle a data fissa e quelle a data mobile nel calendario bizantino. Cito di nuovo quella frase in latino che vi citavo al primo incontro e che dovrebbe essere in qualche modo il filo conduttore della nostra mistagogia in questi incontri: “Annus liturgicus ipse est Christus”  (δηλαδή «το λειτουργικό έτος είναι ο ίδιος ο Χριστός»).

          Oggi vorrei parlarvi di una delle grandi feste a data fissa, quella del 21 novembre: l’Ingresso della Mare di Do nel tempio. In questi nostri incontri a scadenza mensile, se coincidono con qualche festa importante, ve ne farò il commento e la presentazione.

          Il 21 del mese di novembre, nella tradizione bizantina, abbiamo una delle Dodici Grandi feste, quella dell’’Ingresso della Madre di Dio nel tempio. Vorrei fare con voi stasera una introduzione e una lettura dei testi liturgici della festa, per aiutarvi, spero, a viverla meglio. Delle volte c’è il pericolo che la ricchezza delle grandi feste, soprattutto se come nel nostro caso cade in giorno di lavoro, scivoli sopra la nostra attenzione. Sarebbe buono che leggessimo, preparassimo un po i testi liturgici –non soltanto per leggerli o cantarli meglio dopo- ma per vivergli meglio, nel profondo del cuore.

          La festa del 21 novembre ha un’origine gerosolimitana, legata alla dedicazione / consacrazione di una chiesa nella Città Santa di Gerusalemme. Guardate che molte delle feste dell’anno liturgico hanno un “luogo santo” di riferimento: Nazareth, Betlemme, Gerusalemme… E questo per ché? Perché c’è un luogo storico legato a una festa? Per sottolineare la centralità dell’incarnazione di Cristo. Le nostre feste non sono dei “temi” o “concetti” teorici, bensì fatti concreti e reali di salvezza.

          Molti degli aspetti della festa, presenti nei testi liturgici, ci vengono dal Protovangelo di Giacomo, un testo (un vangelo) apocrifo che ha avuto un influsso molto notevole su diverse feste liturgiche: e per la festa del 21 novembre troviamo in questo vangelo apocrifo il tema del corteo delle dieci fanciulle che accompagnano Maria –con un chiaro riferimento anche a Mt 25-, Zaccaria che introduce Maria nel tempio e nel Santo dei Santi; il cibo con cui Maria è alimentata dall’arcangelo Gabriele, prefigurazione del cibo che è la Parola di Dio e i Santi Doni che si ricevono nel tempio, nella Chiesa. Questi fatti la stessa liturgia li vede e li legge nel suo valore simbolico.

          Cosa celebra la Chiesa il 21 novembre, cosa celebriamo ognuno di noi in questa festa? In primo luogo bisogna dire che la Chiesa nella liturgia non celebra né cose, né temi, neppure personaggi, ma il mistero dell’amore immenso -l’amore folle- di Dio per gli uomini, per tutti gli uomini, amore manifestato pienamente nel suo Figlio Gesù Cristo. Nella liturgia, la Chiesa celebra Gesù Cristo; e lo fa sì attraverso dei temi, delle cose, dei personaggi, questo è vero, ma celebriamo Gesù Cristo, Verbo di Dio incarnato dallo Spirito Santo e dalla Vergine Maria. Le grandi feste allora possiamo dire che attualizzano per noi, per la nostra comunità, dei momenti decisivi della storia della salvezza; ricordate tutti quei tropari che nelle grandi feste cominciano col “oggi” -σήμερov; questa parola ha una forza direi quasi epicletica sulla comunità, su tutta la Chiesa che celebra quel mistero.

          L’incarnazione e la nascita di Cristo non è soltanto un evento accaduto a Nazareth e a Betlemme, nella solitudine e la povertà di una stalla, ma è un evento salvifico che resta presente in noi; nell’Ascensione non è soltanto Cristo che viene glorificato alla destra di Dio, ma in lui tutta l’umanità viene portata alla gloria di Dio. “Oggi” -σήμερov; la liturgia quasi non usa verbi al passato, ma al presente o al perfetto; troverete pochi aoristi. Questo è un aspetto fondamentale della tradizione bizantina ed anche di quella siriaca, che sono piene di tropari con il “Oggi” -σήμερov; e poi nella tradizione latina romana tutte le antifone nelle grandi feste che iniziano in latino con “hodie” sono dei tropari bizantini portati nel VII e VIII secolo in Occidente, da Papi di origine orientale.

Vorrei sottolineare oggi alcuni aspetti della liturgia del 21 novembre, che usando delle immagini bibliche molto forti e spesso per via di contrasto, ci presenta Maria con dei titoli su cui vorrei soffermarmi un attimo. Titoli potete dirmi mariologici? È vero ma soprattutto ed in promo luogo cristologici.

Nella liturgia del 21 novembre troviamo, tra molti altri, i seguenti titoli dati alla Madre di Dio, sorti da una lettura cristologica dell’Antico Testamento:

Dimora santificata: τιμῶντες καὶ τὴν αὐτοῦ, ἡγιασμένην σκηνήν.

Divina abitazione: ἑτοιμασθῆναι, εἰς θείαν κατοίκησιν, τῆς παρουσίας αὐτοῦ.

Arca vivente: τὴν ἔμψυχον κιβωτόν, τὴν τὸν ἀχώρητον Λόγον χωρήσασαν·

Arca di Dio: Ὡς ἐμψύχῳ Θεοῦ κιβωτῷ

Arca, velo e verga: Παραδόξως προδιετύπου Ἁγνή, ὁ Νόμος σε σκηνὴν καὶ θείαν στάμνον, Ξένην κιβωτόν, καὶ καταπέτασμα καὶ ῥάβδον, Ναὸν ἀκατάλυτον, καὶ πύλην Θεοῦ· Ὅθεν ἐκδιδάσκει σοι κράζειν· Ὄντως ἀνωτέρα πάντων, ὑπάρχεις Παρθένε ἁγνή

Tabernacolo di Dio: ὡς Θεοῦ κατοικητήριον… εἰς κατοικητήριον τοῦ παντάνακτος Θεοῦ

Tabernacolo di Gesù splendido ed amabile: καὶ ἑτοιμάζου γενέσθαι, τοῦ Ἰησοῦ οἰκητήριον…

Tabernacolo del Cristo: εἰς κατοικητήριον τοῦ Παντάνακτος Χριστοῦ,

Tempio vivente della santa gloria del Cristo Dio nostro: Σήμερον ναὸς ὁ ἔμψυχος, τῆς ἁγίας δόξης, Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν

Tempio santissimo: καὶ δι' Ἀγγέλου ἐκτρέφεται, τῷ  ὄντι ὑπάρχουσα, ἁγιώτατος ναός, τοῦ Ἁγίου Θεοῦ ἡμῶν…

Tempio che accoglie Dio: ὁ θεοχώρητος ναὸς ἀνατίθεται

Tempio e reggia: ναὸς καὶ παλάτιον

Vero tempio di Dio: ναὸς γὰρ Θεοῦ, ἡ Θεοτόκος ὑπάρχουσα

Tempio, reggia e vivente cielo del Re: Ναὸς καὶ παλάτιον καὶ οὐρανός, ἔμψυχος ὀφθεῖσα Θεόνυμφε, τοῦ Βασιλέως…

Vivente talamo di Dio: τερπνὸς τῆς Παρθένου ὁ ναός, καὶ θάλαμος δεχόμενος, τὴν ἔμψυχον παστάδα Θεοῦ, τὴν καθαρὰν καὶ ἄμωμον, καὶ λαμπροτέραν πάσης κτίσεως.

Casa della grazia: Ὡς οἶκος οὖσα τῆς χάριτος

Tenda e urna divina: Παραδόξως προδιετύπου Ἁγνή, ὁ Νόμος σε σκηνὴν καὶ θείαν στάμνον, Ξένην κιβωτόν, καὶ καταπέτασμα καὶ ῥάβδον, Ναὸν ἀκατάλυτον, καὶ πύλην Θεοῦ·

Urna, verga, tavola della legge, montagna no tagliata: Ἣν πάλαι προκατήγγειλε, τῶν Προφητῶν ὁ σύλλογος, στάμνον καὶ ῥάβδον καὶ πλάκα, καὶ ἀλατόμητον ὄρος, Μαρίαν τὴν Θεόπαιδα,

Trono divino del Sovrano dell’universo: ὅπως γένηται, τοῦ Δεσπότου τῶν ὅλων, θεῖος θρόνος, καὶ παλάτιον καὶ κλίνη, καὶ φωταυγὲς ἐνδιαίτημα…

Reggia e lettiga

Lampada spirituale: Αἱ νεάνιδες χαίρουσαι, καὶ λαμπάδας κατέχουσαι, τῆς λαμπάδος σήμερον προπορεύονται, τῆς νοητῆς καὶ εἰσάγουσιν, αὐτὴν εἰς τὰ Ἅγια, τῶν Ἁγίων ἱερῶς…

          Notiamo il parallelo tra le vergini che portano le lampade e la Vergine Maria diventata lampada che porta Colui che è la luce.

Un altro dei titoli è: Porta, termine preso soprattutto da Ezechiele 44.

Ancora un altro titolo importante e che collega poi con l’inno Akathistos è: Sposa, sposa di Dio: Μετὰ τὸ τεχθῆναί σε, Θεόνυμφε Δέσποινα…

Un ultimo titolo da sottolineare è: Figlia di Dio e Madre di Dio: Σήμερον τὰ στίφη τῶν Πιστῶν συνελθόντα, πνευματικῶς πανηγυρίσωμεν, καὶ τὴν     θεόπαιδα Παρθένον καὶ Θεοτόκον, ἐν Ναῷ Κυρίου προσαγομένην…

          Li ho elencati qua. Guardateli questi titoli e vocaboli nei tropari del vespro: tutti i titoli -che vengono presi molto spesso da testi dell’Antico Testamento, e che la liturgia dà alla Madre di Dio in questa festa. Titoli che vanno letti in un contesto cristologico come capita sempre che si accenna alla Madre di Dio. Celebriamo la Madre di Dio, ma la celebriamo in quanto ci preannuncia la salvezza di Cristo, ci porta Cristo e ci porta a Cristo. La celebriamo ancora come preludio, come primo annuncio, cioè ci rimanda alla salvezza che viene da Cristo.

          Ripassando, rileggendo, rivedendo la liturgia di questa festa, che celebreremo con il vespro e l’artoklasia a Kifissià, e poi al mattino con la Divina Liturgia qua nella nostra cattedrale, troviamo ancora altri aspetti che voglio sottolineare. Le tre letture dell’Antico Testamento proposte per il vespro:

          Esodo 40, 1ss: diversi versetti del capitolo 40. La consacrazione della tenda della testimonianza e la presenza gloriosa della nube per indicare la gloria del Signore che la riempie. Il luogo pieno della gloria. La tradizione cristiana lo applica a Maria in cui riposa la nube, la gloria del Signore.

          3 libro dei Re, 8, 1ss: Introduzione dell’arca dell’alleanza del Signore nel tempio di Salomone. La liturgia bizantina legge questo passo biblico come prefigurazione del mistero oggi celebrato. Maria come nuova arca dell’alleanza.

          Ezechiele 43,27-44,4: La gloria del Signore che riempie il tempio. Porta chiusa, aperta soltanto dal Signore. Riferimento alla verginità di Maria.

          Si tratta di tre letture dell’AT che tutte le tradizioni cristiane hanno letto in chiave cristologica, soprattutto Ezechiele: La gloria del Signore che riempie il tempio, la porta chiusa varcata, aperta soltanto dal Signore. Questo tema della porta verrà ripreso dagli stichirà degli aposticha. E nel doxastikòn troviamo il contrasto, bello, dato a Maria tra Figlia di Dio e Madre di Dio.

          Per quanto riguarda le letture del vangelo, quello del mattutino è Lc 1, 39-49. 56: la Visitazione; mentre che nella Divina Liturgia troviamo Lc 10, 38-42; 11, 27-28: la pericope di Marta e Maria e l’acclamazione “beati coloro che ascoltano la Parola di Dio”.

   Sul cànone del mattutino, attribuito a Giorgio di Nicomedia (+860), vi faccio notare come le odi collegano Maria con la ode che è cantata. Poi l’immagine, diverse volte ripetute, di Maria portata nel tempio per diventare tempio. Soffermatevi soltanto a leggere le katabasie di ognuna delle odi del mattutino, che danno la chiave cristologica ad ognuna di esse, e che sono le katabasie che precedono e preparano al Natale:

Cristo nasce, rendete gloria; Cristo scende dai cieli, andategli incontro; Cristo è sulla terra, elevatevi. Can­tate al Signore da tutta la terra, e con letizia celebratelo, o popoli, perché si è glorificato (Ode 1).

Xριστὸς γεννᾶται, δοξάσατε, Χριστὸς ἐξ οὐρανῶν, ἀπαντήσατε, Χριστὸς ἐπὶ γῆς, ὑψώθητε· ᾌσατε τῷ  Κυρίῳ πᾶσα ἡ γῆ, καὶ ἐν εὐφροσύνῃ, ἀνυμνήσατε λαοί, ὅτι δεδόξασται».

Al Figlio che prima dei secoli immutabilmente dal Padre è stato generato, e negli ultimi tempi dalla Vergine, senza seme, si è incarnato, al Cristo Dio acclamiamo: Tu che hai innalzato la nostra fronte, santo tu sei, Signore (Ode 3).

Τῷ  πρὸ τῶν αἰώνων, ἐκ Πατρὸς γεννηθέντι ἀρρεύστως Υἱῷ, καὶ ἐπ' ἐσχάτων ἐκ Παρθένου, σαρκωθέντι ἀσπόρως, Χριστῷ τῷ  Θεῷ βοήσωμεν· Ὁ ἀνυψώσας τὸ κέρας ἡμῶν, Ἅγιος εἶ Κύριε.

Virgulto dalla radice di Iesse, e fiore che da essa procede, o Cristo, dalla Vergine sei germogliato, dal boscoso monte adombrato, o degno di lo­de: sei venuto in­car­nato da una Vergine ignara d’uo­mo, tu, immateriale e Dio. Gloria alla tua potenza, Signore (Ode 4).

Ῥάβδος ἐκ τῆς ῥίζης Ἰεσσαί, καὶ ἄνθος ἐξ αὐτῆς Χριστέ, ἐκ τῆς Παρθένου ἀνεβλάστησας, ἐξ ὄρους ὁ αἰνετός, κατασκίου δασέος, ἦλθες σαρκωθεὶς ἐξ ἀπειράνδρου, ὁ ἄϋλος καὶ Θεός. Δόξα τῇ δυνάμει σου Κύριε.

Il mostro marino, dalle sue viscere, ha espulso come embrione Giona, quale lo aveva ricevuto; il Verbo, dopo aver dimorato nella Vergine e avere assunto la carne, da lei è uscito, custodendola incorrotta: poiché egli ha pre­ser­vato la madre indenne dalla cor­ruzione cui non era sottostata (Ode 6).

Σπλάγχνων Ἰωνᾶν, ἔμβρυον ἀπήμεσεν, ἐνάλιος θήρ, οἷον ἐδέξατο, τῇ Παρθένῳ δέ, ἐνοικήσας ὁ Λόγος καὶ σάρκα λαβών, διελήλυθε φυλάξας ἀδιάφθορον· ἧς γὰρ οὐχ ὑπέστη ῥεύσεως, τὴν τεκοῦσαν κατέσχεν ἀπήμαντον.

La Madre di Dio, il 21 novembre, è presentata soprattutto come colei che diventa tempio, abitacolo di Cristo, e quindi tipo, immagine di quello che ogni cristiano diventa per mezzo del battesimo. Il suo ingresso, la sua vita nel tempio, sono anche il nostro ingresso, la nostra vita nel tempio, in Cristo, secondo il vangelo. Questa è, allora, la benevolenza di Dio, la salvezza degli uomini, diventare il tabernacolo, il tempio, il trono, il palazzo, l’abitazione di Dio tra gli uomini, cioè di Cristo. Ricordate il tema, presente tantissime volte nella Sacra Scrittura: Io abiterò in mezzo ad essi, essi saranno il mio popolo ed io sarò il loro Dio.

          Vorrei soltanto attirare la vostra attenzione su tre testi dell’ufficiatura del 21 novembre.

Doxastikon.

“Oggi noi, moltitudini di fedeli qui convenuti, celebria­-mo spiritualmente una festa solenne, e piamente accla­miamo la Vergine, figlia di Dio e Madre di Dio, che viene condotta al tempio del Signore: lei che è stata prescelta da tutte le generazioni, per essere tabernacolo del Cristo, Sovrano universale e Dio di tutte le cose. O vergini, fate stra­da recando lampade, per onorare l’augusto incedere della sem­pre Vergine. O madri, deposta ogni tristezza, seguitela piene di gaudio, per celebrare colei che è divenuta Madre di Dio, causa della gioia del mondo. Tutti dunque, insieme con l’angelo, con gioia gridiamo: Gioisci! alla piena di gra­zia, a colei che sempre intercede per le anime nostre”.

Σήμερον τὰ στίφη τῶν Πιστῶν συνελθόντα, πνευματικῶς πανηγυρίσωμεν, καὶ τὴν     θεόπαιδα Παρθένον καὶ Θεοτόκον, ἐν Ναῷ Κυρίου προσαγομένην, εὐσεβῶς ἀνευφημήσωμεν· τὴν  προεκλεχθεῖσαν ἐκ πασῶν τῶν γενεῶν, εἰς κατοικητήριον τοῦ Παντάνακτος Χριστοῦ, καὶ Θεοῦ τῶν ὅλων, Παρθένoι, λαμπαδηφοροῦσαι προπορεύεσθε, τῆς Ἀειπαρθένου τιμῶσαι, τὴν σεβάσμιον πρόοδον, Μητέρες, λύπην πᾶσαν ἀποθέμεναι, χαρμονικῶς συνακολουθήσατε, ὑμνoῦσαι τὴν Μητέρα τοῦ Θεοῦ γενομένην, καὶ τῆς χαρᾶς τοῦ κόσμου τὴν πρόξενον. Ἅπαντες οὖν χαρμονικῶς, τὸ χαῖρε σὺν τῷ  Ἀγγέλῳ ἐκβοήσωμεν, τῇ  Κεχαριτωμένῃ, τῇ ἀεὶ πρεσβευούσῃ, ὑπὲρ τῶν ψυχῶν ἡμῶν.

         È un tropario che inizia con l’Oggi, come indicato sopra. Poi l’invito alla celebrazione della festa, coinvolgimento ecclesiale nella celebrazione, nell’accompagnare Maria al tempio.

         Vergine, figlia di Dio e Madre di Dio. Tema della maternità e della figliolanza di Dio. Maria, come tutte le creature umane, è figlia di Dio, è creatura sua; ma in quanto accoglie l’annuncio di Gabriele e dice di sì a Dio, concepisce il Verbo, diventa anche Madre di Dio.

         Prescelta per diventare tabernacolo di Cristo…

         O vergini… Tema di Mt 25. Le vergini con le lampade, anche nell’icona.

         Le vergini che aspettano lo Sposo, qua cambiano e aspettano la sposa. Maria come sposa…  O madri… Maternità di Maria.

         Apolitikion.

         “Oggi è il preludio del beneplacito del Signore, e il primo annuncio della salvezza degli uomini. Agli oc­chi di tutti la Vergine si mostra nel tempio di Dio, e a tutti prean­nuncia il Cristo. Anche noi a gran voce a lei acclamia­mo: Gioisci, compimento dell’economia del Creatore”.

Σήμερον τῆς εὐδοκίας Θεοῦ τὸ προοίμιον, καὶ τῆς τῶν ἀνθρώπων σωτηρίας ἡ προκήρυξις. Ἐν Ναῷ τοῦ Θεοῦ τρανῶς ἡ Παρθένος δείκνυται, καὶ τὸν Χριστὸν τοῖς   πᾶσι προκαταγγέλλεται. Αὐτῇ καὶ ἡμεῖς μεγαλοφώνως βοήσωμεν· Χαῖρε τῆς οἰκονομίας τοῦ Κτίστου ἡ ἐκπλήρωσις.

         Kontakion.

       “Il purissimo tempio del Salvatore, il talamo preziosissimo e verginale, il tesoro sacro della gloria di Dio, è oggi introdotto nella casa del Signore, portandovi, insie­me, la grazia del divino Spirito; e gli angeli di Dio a lei in­neg­giano: Costei è celeste dimora”.

Ὁ καθαρώτατος ναὸς τοῦ Σωτῆρος, ἡ πολυτίμητος παστὰς καὶ Παρθένος, τὸ ἱερὸν θησαύρισμα τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ, σήμερον εἰσάγεται, ἐν τῷ οἴκῳ Κυρίου, τὴν χάριν συνεισάγουσα, τὴν ἐν Πνευματι Θείῳ· ἣν ἀνυμνοῦσιν Ἄγγελοι Θεοῦ· Αὕτη ὑπάρχει σκηνὴ ἐπουράνιος.

La Madre di Dio, il 21 novembre, è presentata soprattutto come colei che diventa tempio, abitacolo di Cristo, e quindi tipo, immagine di quello che ogni cristiano diventa per mezzo del battesimo. Il suo ingresso, la sua vita nel tempio, sono anche il nostro ingresso, la nostra vita nel tempio, in Cristo, secondo il vangelo. Questa è, allora, la benevolenza di Dio, la salvezza degli uomini, diventare il tabernacolo, il tempio, il trono, il palazzo, l’abitazione di Dio tra gli uomini, cioè di Cristo. Ricordate il tema, presente tantissime volte nella Sacra Scrittura: Io abiterò in mezzo ad essi, essi saranno il mio popolo ed io sarò il loro Dio.

ΚΑΤΗΧΗΣΗ 10 Νοεμβρίου 2017

         Κατά την πρώτη μας συνάντηση τον μήνα Οκτώβριο σας παρουσίασα, σε γενικές γραμμές πώς το λειτουργικό έτος κάθε χριστιανικής Εκκλησίας είναι μία μεγάλη στιγμή και ένας ιερός χώρος για κατήχηση και μυσταγωγία.

Το λειτουργικό αυτό έτος μας οδηγεί να τελούμε και να ζούμε το μυστήριο του ίδιου του Χριστού. Σας υπενθύμιζα τις δύο μεγάλες ομάδες ή τις δύο κολώνες στις οποίες μπορούμε να κατατάξουμε τις μεγάλες γιορτές: τις γιορτές με σταθερή ημερομηνία και εκείνες με κινητή ημερομηνία στο βυζαντινό ημερολόγιο. Επαναλαμβάνω και πάλι τη λατινική φράση την οποία σας είπα κατά τη πρώτη μας συνάντηση, και η οποία θα έπρεπε να είναι κατά κάποιο τρόπο η κατευθυντήρια γραμμή της μυσταγωγίας μας κατά αυτές τις συναντήσεις: «Annus liturgicus ipse est Christus”,  (δηλαδή «το λειτουργικό έτος είναι ο ίδιος ο Χριστός». 

         Σήμερα θέλω να σας μιλήσω για μία από τις μεγάλες γιορτές με σταθερή ημερομηνία, τη γιορτή της 21^ης Νοεμβρίου: τα Εισόδια της Θεοτόκου στο ναό. Κατά τις μηνιαίες αυτές συναντήσεις μας, όταν στο μήνα που διανύουμε συμπίπτει μια μεγάλη γιορτή, θα σας την παρουσιάζω και θα σας την σχολιάζω.

Την 21^η Νοεμβρίου κατά τη βυζαντινή παράδοση, έχουμε μία από τις Δώδεκα μεγάλες γιορτές, τα Εισόδια της Θεοτόκου στο ναό. Επιθυμώ σήμερα να σας κάνω μία εισαγωγή και μία ανάγνωση των λειτουργικών κειμένων της γιορτής, για να σας βοηθήσω (όπως ελπίζω) να τη ζήσετε καλύτερα. Μερικές φορές υπάρχει ο κίνδυνος αυτός: ο πλούτος των μεγάλων γιορτών, προπάντων όταν αυτές συμπίπτουν με εργάσιμες ημέρες, όπως συμβαίνει στη περίπτωση της 21^ης Νοεμβρίου να υποσκιάζεται στην προσοχή μας. Θα ήταν καλό να διαβάζουμε και να προετοιμάζουμε τα λειτουργικά αυτά κείμενα, όχι μόνο για να μπορούμε να τα διαβάζουμε και να τα ψέλνουμε αλλά για να τα ζούμε καλύτερα στα βάθη της καρδιάς μας.

Η γιορτή της 21^ης Νοεμβρίου έχει μία ιεροσολυμίτικη προέλευση, συνδεόμενη με την αφιέρωση και τα εγκαίνια μίας εκκλησίας στην Αγία Πόλη της Ιερουσαλήμ. Προσέξτε ότι πολλές γιορτές του λειτουργικού έτους έχουν ένα «άγιο τόπο στον οποίο αναφέρονται», τη Ναζαρέτ, τη Βηθλεέμ, την Ιερουσαλήμ… Για ποιο λόγο; Γιατί ένας ιστορικός τόπος συνδέεται με μία γιορτή;  Για να υπογραμμιστεί το κεντρικό σημείο της ενσαρκώσεως του Χριστού. Οι γιορτές μας θα είναι θεωρητικά «θέματα» ή «αντιλήψεις» αλλά συγκεκριμένα και πραγματικά γεγονότα σωτηρίας.

Πολλές όψεις της γιορτής, οι οποίες είναι παρούσες στα λειτουργικά κείμενα, προέρχονται από το Πρωτοευαγγέλιο του Ιακώβου, ένα απόκρυφο ευαγγελικό κείμενο, το οποίο είχε αξιόλογη επίδραση σε διάφορες λειτουργικές γιορτές: και για τη γιορτή της 21^ης Νοεμβρίου στο απόκρυφο αυτό ευαγγέλιο βρίσκουμε το θέμα της συνοδείας των δώδεκα νεανίδων, οι οποίες συνοδεύουν τη Μαρία, (με καθαρή αναφορά στο ευαγγελικό εδάφιο Ματθ.25 του Ζαχαρία), ο οποίος εισάγει τη Μαρία στο ναό και στα Άγια των Αγίων, της τροφής με την οποία τρέφεται η Μαρία από τον αρχάγγελο Γαβριήλ, προεικόνιση της τροφής του Λόγου του Θεού και των Ιερών Δώρων τα οποία λαμβάνουμε στο ναό της Αγίας Εκκλησίας. Η ίδια η θεία λατρεία βλέπει και διαβάζει αυτά τα γεγονότα στη συμβολική τους αξία.

         Τι τελεί η Εκκλησία κατά την 21^η Νοεμβρίου; Τι τελούμε όλοι εμείς και ο καθένας μας κατά τη γιορτή αυτή; Πρώτα πρώτα πρέπει να πούμε ότι η Εκκλησία στη θεία της λατρεία δεν γιορτάζει ούτε πράγματα, ούτε θέματα, ούτε πρόσωπα, αλλά γιορτάζει το μυστήριο της απέραντης αγάπης (της τρελής αγάπης) του Θεού για τους ανθρώπους, για όλους τους ανθρώπους, της αγάπης που φανερώθηκε ολοκληρωτικά στο πρόσωπο του Υιού του, Ιησού Χριστού. Κατά τη θεία λατρεία η Εκκλησία γιορτάζει τον Ιησού Χριστό, τον Λόγο του Θεού, ενσαρκωμένο από το Άγιο Πνεύμα και την Παρθένο Μαρία. Επομένως μπορούμε να πούμε ότι οι μεγάλες γιορτές πραγματοποιούν για μας, για την εκκλησιαστική μας κοινότητα, μεγάλες αποφασιστικές στιγμές στην ιστορία της σωτηρίας μας: θυμηθείτε όλα εκείνα τα τροπάρια, τα οποία κατά τις μεγάλες γιορτές αρχίζουν με τη λέξη «σήμερον»: η λέξη αυτή έχει μία δύναμη την οποία θα την ονόμαζα «επικλητική», σαν επίκληση της εκκλησιαστικής κοινότητας, και όλης της Εκκλησίας, η οποία τελεί αυτό το μυστήριο.

         Η ενσάρκωση και η γέννηση του Χριστού δεν είναι μονάχα ένα γεγονός που έγινε στη Ναζαρέτ και στη Βηθλεέμ, στη μοναξιά και στη φτώχια ενός σπηλαίου, αλλά είναι γεγονός σωστικό, το οποίο μένει παρόν μέσα μας: στην Ανάληψη δεν είναι μονάχος ο Χριστός, ο οποίος δοξάζεται στα δεξιά του Θεού, αλλά στο πρόσωπο του Χριστού όλη η ανθρωπότητα υψώνεται στη δόξα του Θεού. «Σήμερον»: η θεία λατρεία σχεδόν ποτέ δεν χρησιμοποιεί ρήματα στο παρελθόν, αλλά στο παρόν ή στο τετελεσμένο, θα βρείτε λίγους αορίστους. Πρόκειται για μία θεμελιώδη άποψη της βυζαντινής παράδοσης, όπως και της συριακής, οι οποίοι είναι γεμάτες τροπάρια με το «Σήμερον» και έπειτα, στη ρωμαϊκή λατινική παράδοση όλα τα αντίφωνα των μεγάλων γιορτών, τα οποία αρχίζουν στα λατινικά με το «hodie» (δηλαδή σήμερον) είναι βυζαντινά τροπάρια, τα οποία, κατά τον έβδομο και όγδοο αιώνα, μεταφέρθηκαν στη Δύση, από Πάπες ανατολικής προέλευσης.

         Σήμερα θέλω να υπογραμμίσω μερικές όψεις της θείας λατρείας της εικοστής πρώτης Νοεμβρίου, οι οποίες, χρησιμοποιώντας πολύ δυνατές βιβλικές εικόνες, και συχνά διαμέσου αντιθέσεων, μας παρουσιάζουν την Μαρία με τίτλους, πάνω στους οποίους θέλω να επιστήσω για λίγο την προσοχή σας. Θα μου πείτε ότι πρόκειται για τίτλους μαριολογικούς;

Ναι είναι τίτλοι μαριολογικοί, αλλά είναι προπάντων τίτλοι χριστολογικοί.

Στη Θεία Λατρεία της 21^ης Νοεμβρίου, μεταξύ πολλών άλλων τίτλων, βρίσκουμε τους παρακάτω τίτλους της Θεοτόκου, προερχόμενους από μία χριστολογική ανάγνωση της Παλαιάς Διαθήκης:

          Ηγιασμένην σκηνή:  τιμῶντες καὶ τὴν αὐτοῦ, ἡγιασμένην σκηνήν.

          Θεία κατοίκηση:      ἑτοιμασθῆναι, εἰς θείαν κατοίκησιν, τῆς παρουσίας αὐτοῦ.

          Έμψυχο κιβωτό:       τὴν ἔμψυχον κιβωτόν, τὴν τὸν ἀχώρητον Λόγον χωρήσασαν·

          Κιβωτό του Θεού:   Ὡς ἐμψύχῳ Θεοῦ κιβωτῷ

          Κιβωτό, καταπέτασμα και ράβδο: Παραδόξως προδιετύπου Ἁγνή, ὁ Νόμος σε σκηνὴν καὶ θείαν στάμνον. Ξένην κιβωτόν, καὶ καταπέτασμα καὶ ῥάβδον, Ναὸν ἀκατάλυτον, καὶ πύλην Θεοῦ· Ὅθεν ἐκ διδάσκει σοι κράζειν· Ὄντως ἀνωτέρα πάντων, ὑπάρχεις Παρθένε ἁγνή

          Κατοικητήριο του Θεού: ὡς Θεοῦ κατοικητήριον… εἰς κατοικητήριον τοῦ παντάνακτος Θεοῦ.

          Οικητήριο του Ιησού λαμπρό και αγαπητό:  καὶ ἑτοιμάζου γενέσθαι, τοῦ Ἰησοῦ οἰκητήριον.

          Ναός έμψυχος της θείας δόξας του Χριστού του Θεού μας: Σήμερον ναὸς ὁ ἔμψυχος, τῆς ἁγίας δόξης, Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν.

          Αγιότατος ναός: …καὶ δι' Ἀγγέλου ἐκτρέφεται, τῷ ὄντι ὑπάρχουσα, ἁγιώτατος ναός, τοῦ Ἁγίου Θεοῦ ἡμῶν.

          Θεοχώρητος ναός: ὁ θεοχώρητος ναὸς ἀνατίθεται.

          Ναός και παλάτιον: ναὸς καὶ παλάτιον.

          Ναός Θεού: …ναὸς γὰρ Θεοῦ, ἡ Θεοτόκος ὑπάρχουσα

          Ναός και παλάτιον και ουρανός έμψυχος του Βασιλέως: Ναὸς καὶ παλάτιον καὶ οὐρανός, ἔμψυχος ὀφθεῖσα Θεόνυμφε, τοῦ Βασιλέως.

          Έμψυχος θάλαμος του Θεού: τερπνὸς τῆς Παρθένου ὁ ναός, καὶ θάλαμος δεχόμενος, τὴν ἔμψυχον παστάδα Θεοῦ, τὴν καθαρὰν καὶ ἄμωμον, καὶ λαμπροτέραν πάσης κτίσεως.

          Οίκος της χάριτος: Ὡς οἶκος οὖσα τῆς χάριτος.

          Σκηνήν και θείαν στάμνον: Παραδόξως προδιετύπου Ἁγνή, ὁ Νόμος σε σκηνὴν καὶ θείαν στάμνον, Ξένην κιβωτόν, καὶ καταπέτασμα καὶ ῥάβδον, Ναὸν ἀκατάλυτον, καὶ πύλην Θεοῦ.

          Στάμνον και ράβδον και πλάκα του νόμου, και όρος αλατόμητον: Ἣν πάλαι προκατήγγειλε, τῶν Προφητῶν ὁ σύλλογος, στάμνον καὶ ῥάβδον καὶ πλάκα, καὶ ἀλατόμητον ὄρος, Μαρίαν τὴν Θεόπαιδα.

          Θρόνος θείος του Δεσπότου των όλων: ὅπως γένηται, τοῦ Δεσπότου τῶν ὅλων, θεῖος θρόνος, καὶ παλάτιον καὶ κλίνη, καὶ φωταυγὲς ἐνδιαίτημα.

Και παλάτιον και κλίνη

          Πνευματική λαμπάδα: Αἱ νεάνιδες χαίρουσαι, καὶ λαμπάδας κατέχουσαι, τῆς λαμπάδος σήμερον προπορεύονται, τῆς νοητῆς καὶ εἰσάγουσιν, αὐτὴν εἰς τὰ Ἅγια, τῶν Ἁγίων ἱερῶς.

Άς σημειώσουμε τον παραλληλισμό μεταξύ των παρθένων που σηκώνουν τις λαμπάδες και την Παρθένο Μαρία, η οποία έγινε λαμπάδα που σηκώνει Εκείνον, ο οποίος είναι το φως.

Ένας άλλος ακόμα τίτλος είναι: η Πύλη, ένας όρος παρμένος προπάντων από τον Προφήτη Εζεχήλ, 44 (σαράντα τέσσερα)

Ακόμα ένας άλλος αξιόλογος τίτλος, ο οποίος συνδέεται με τον Ακάθιστο Υμνο, είναι Νύμφη, νύμφη του Θεού: Μετά το τεχθήναι σε, Θεόνυμφε Δέσποινα….

Ένας τελευταίος τίτλος, τον οποίο πρέπει να υπογραμμίσουμε είναι: Θυγατέρα του Θεού και Μητέρα του Θεού: Σήμερον τα στίφη των πιστών συνελθόντα, πνευματικώς πανηγυρίσωμεν, και την Θεοπαίδα Παρθένον και Θεοτόκου, εν Ναώ Κυρίου προσαγομένην….

Σας παρουσίασα όλους αυτούς τους τίτλους και ονομασίες από τα τροπάρια του εσπερινού. Δώστε προσοχή σ’ αυτούς, γιατί προέρχονται πολύ συχνά από τα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης, και η θεία λατρεία αποδίδει στη Μητέρα του Θεού κατά τη γιορτή αυτή. Οι τίτλοι αυτοί διαβάζονται μέσα σε ένα χριστολογικό περιβάλλον, όπως συμβαίνει πάντοτε όταν γίνεται λόγος για την Θεοτόκο. Γιορτάζουμε τη Μητέρα του Θεού, αλλά τη γιορτάζουμε επειδή μας προαναγγέλλει τη σωτηρία του Χριστού, μας προσφέρει τον Χριστό και μας οδηγεί σε Αυτόν. Τη γιορτάζουμε ακόμα ως προοίμιο, ως πρώτο άγγελμα της σωτηρίας, δηλαδή στρέφει την προσοχή μας προς την σωτηρία η οποία έρχεται από τον Χριστό.

Επανερχόμενοι, ξαναδιαβάζοντας, ξαναμελετώντας τη θεία λατρεία αυτής της εορτής, την οποία τελούμε με εσπερινό και αρτοκλασία στην Κηφισιά, στη Μονή της Παμμακαρίστου και με την Θεία Λειτουργία στον καθεδρικό μας ναό, βρίσκουμε και άλλες όψεις, τις οποίες επιθυμώ να υπογραμμίσω. Τα τρία αναγνώσματα από την Παλαιά Διαθήκη κατά τον εσπερινό:

Της Εξόδου, 40: από τον πρώτο στίχο  και αρκετούς άλλους στίχους του Τεσσαρακοστού κεφαλαίου. Η καθιέρωση της σκηνής της μαρτυρίας και η ένδοξη παρουσία της νεφέλης για να δείχνει τη δόξα του Κυρίου η οποία γεμίζει τη σκηνή.

Ο χώρος είναι γεμάτος από δόξα. Η χριστιανική παράδοση αποδίδει αυτή τη δόξα στην Αειπάρθενο Μαρία, στην οποία επαναπαύεται η νεφέλη, η δόξα του Κυρίου.

Τρίτο Βιβλίο των Βασιλειών 8, 1^ος στίχος:

Εισαγωγή της κιβωτού της διαθήκης του Κυρίου στο ναό του Σολομώντα. Η βυζαντινή θεία λατρεία διαβάζει το βιβλικό αυτό εδάφιο ως προεικόνιση του μυστηρίου που τελούμε σήμερα. Η Αειπάρθενος Μαρία ως νέα κιβωτός της διαθήκης.

Του Προφήτου Εζεκχιήλ 43, 27- 44, 4 : Η δόξα του Κυρίου γεμίζει το ναό. Η πύλη είναι κλειστή ανοίγεται μονάχα από τον Κύριο. Αναφέρεται στην παρθενία της Μαρίας.

Πρόκειται για τρία αναγνώσματα της Παλαιάς Διαθήκης, τα οποία όλες οι χριστιανικές παραδόσεις τα διάβασαν με χριστολογικό νόημα, προπάντων ο Εζεκχιήλ. Η δόξα του Κυρίου η οποία γεμίζει το ναό, η κλειστή πύλη, η οποία άνοιξε μονάχα από τον Κύριο. Αυτό το θέμα της πύλης θα επανέλθει στα στιχηρά των αποστίχων. Και στο δοξαστικό βρίσκουμε την ωραία αντίθεση που αποδίδεται στην Μαρία, ως Κόρης του Θεού και Μητέρας του Θεού.

Όσο αφορά τα αναγνώσματα του Ευαγγελίου, στον όρθρο έχουμε το Λουκ.1, 39-49. 56: την επίσκεψη της Μαρίας στην εξαδέλφη της την Αγία Ελισάβετ. Κατά τη Θεία Λειτουργία έχουμε την ευαγγελική περικοπή. Λουκ. 10, 38-42  11, 27-28: την περικοπή της Μάρθας και της Μαρίας, και την εκφώνηση: «μακάριοι όσοι ακούουν τον Λόγο του Θεού».

Σχετικά με τον κανόνα του όρθρου, ο οποίος αποδίδεται στον Γεώργιο της Νικομήδειας (+860), σας ζητώ να σημειώσετε ότι οι ωδές συνδέουν την Μαρία με την ψαλλόμενη ωδή. Στη συνέχεια σημειώστε επίσης την εικόνα, που συχνά επαναλαμβάνεται: η Μαρία οδηγείται στο ναό για να γίνει η ίδια ναός. Δώστε ιδιαίτερη προσοχή διαβάζοντας τις καταβασίες της καθεμιάς από τις ωδές του όρθρου, οι οποίες μας δίνουν το χριστολογικό κλειδί της καθεμιάς από αυτές, και είναι οι καταβασίες που προηγούνται και προετοιμάζουν τα Χριστούγεννα:

Xριστὸς γεννᾶται, δοξάσατε, Χριστὸς ἐξοὐρανῶν, ἀπαντήσατε, Χριστὸς ἐπὶ γῆς, ὑψώθητε ·ᾌσατε τῷ Κυρίῳ πᾶσα ἡ γῆ, καὶ ἐν εὐφροσύνῃ, ἀνυμνήσατε λαοί, ὅτι δεδόξασται». Ωδή 1

Τῷ πρὸ τῶν αἰώνων, ἐκ Πατρὸς γεννηθέντι ἀρρεύστως Υἱῷ, καὶ ἐπ' ἐσχάτων ἐκ Παρθένου, σαρκωθέντι ἀσπόρως, Χριστῷ τῷ Θεῷ βοήσωμεν· Ὁ ἀνυψώσας τὸ κέρας ἡμῶν, Ἅγιος εἶ Κύριε. Ωδή 3

Ῥάβδος ἐκ τῆς ῥίζης Ἰεσσαί, καὶ ἄνθος ἐξ αὐτῆς Χριστέ, ἐκ τῆς Παρθένου ἀνεβλάστησας, ἐξ ὄρους ὁ αἰνετός, κατασκίου δασέος, ἦλθες σαρκωθεὶς ἐξ ἀπειράνδρου, ὁ ἄϋλος καὶ Θεός. Δόξα τῇ δυνάμει σου Κύριε. Ωδή 4

Σπλάγχνων Ἰωνᾶν, ἔμβρυον ἀπήμεσεν, ἐνάλιος θήρ, οἷον ἐδέξατο, τῇ Παρθένῳ δέ, ἐνοικήσας ὁ Λόγος καὶ σάρκα λαβών, διελήλυθε φυλάξας ἀδιάφθορον· ἧς γὰρ οὐχ ὑπέστη ῥεύσεως, τὴν τεκοῦσαν κατέσχεν ἀπήμαντον. Ωδή 6

          Κατά την εικοστή πρώτη Νοεμβρίου η Μητέρα του Θεού παρουσιάζεται προπάντων ωε εκείνη, η οποία έγινε ναός, κατοικητήριο του Χριστού, και επομένως έγινε τύπος, εικόνα αυτού, το οποίο ο κάθε χριστιανός γίνεται διαμέσου του βαπτίσματος. Η είσοδός της, η ζωή της στο ναό, είναι η δική μας είσοδος και δική μας ζωή στο ναός, στο όνομα του Χριστού, σύμφωνα με το ευαγγέλιο. Επομένως αυτή είναι η ευδοκία του Θεού, η σωτηρία των ανθρώπων: να γίνουν το κατοικητήριο, ο ναός, ο θρόνος, το παλάτι, η ακτοικία του Θεού ανάμεσα στους ανθρώπους, δηλαδή ο Ιησούς Χριστός.

          Θυμηθείτε το θέμα, το οποίο τόσες και τόσες φορές επανέρχεται στην Αγία Γραφή. «Θα κατοικήσω ανάμεσά τους και αυτοί θα είναι ο λαός μου, και εγώ θα είμαι ο Θεός τους».

          Επιθυμώ μονάχα να επιστήσω την προσοχή σας σε τρία κείμενα της ιερής ακολουθίας της 21^ης Νοεμβρίου:

          Δοξαστικόν

Σήμερον τὰ στίφη τῶν Πιστῶν συνελθόντα, πνευματικῶς πανηγυρίσωμεν, καὶ τὴν θεόπαιδα Παρθένον καὶ Θεοτόκον, ἐν Ναῷ Κυρίου προσαγομένην, εὐσεβῶς ἀνευφημήσωμεν ·τὴν προεκλεχθεῖσαν ἐκ πασῶν τῶν γενεῶν, εἰς κατοικητήριον τοῦ Παντάνακτος Χριστοῦ, καὶ Θεοῦ τῶν ὅλων, Παρθένoι, λαμπαδηφοροῦσαι προπορεύεσθε, τῆς Ἀειπαρθένου τιμῶσαι, τὴν σεβάσμιον πρόοδον, Μητέρες, λύπην πᾶσαν ἀποθέμεναι, χαρμονικῶς συνακολουθήσατε, ὑμνoῦσαι τὴν Μητέρα τοῦ Θεοῦ γενομένην, καὶ τῆς χαρᾶς τοῦ κόσμου τὴν πρόξενον. Ἅπαντες οὖν χαρμονικῶς, τὸ χαῖρε σὺν τῷ Ἀγγέλῳ ἐκβοήσωμεν, τῇ Κεχαριτωμένῃ, τῇ ἀεὶ πρεσβευούσῃ, ὑπὲρ τῶν ψυχῶν ἡμῶν.

Είναι ένα τροπάρι το οποίο αρχίζει με το «Σήμερον» όπως αναφέραμε πιο πάνω. Έπειτα επακολουθεί η πρόσκληση να γιορτάσουμε τη γιορτή, να συνδεθούμε εκκλησιολογικά, συνοδεύοντας την Αειπάρθενο Μαρία στο ναό.

Παρθένος, κόρη του Θεού και Μητέρα του Θεού: θέμα της μητρότητας και της θυγατρότητας της Μαρίας σε σχέση με τον Θεό. Η Μαρία όπως όλα τα ανθρώπινα πλάσματα, είναι κόρη του Θεού πλάσμα του Θεού.

Εφόσον όμως δέχεται το άγγελμα του  Γαβριήλ και λέει το ¨γένοιτο» στο Θεό, συλλαμβάνει τον Λόγο και γίνεται Μητέρα του Θεού.

Προεκλεγμένη για να γίνει κατοικητήριο του Χριστού….

Ω παρθένες… (θέμα του Ματθ.25)

Παρθένες οι οποίες σηκώνουν τις λαμπάδες τους, όπως βλέπουμε στην εικόνα.

Ω παρθένες οι οποίες περιμένουν τον Νυμφίο, παρθένες που περιμένουν τη νύμφη, την Μαρία ως νύμφη…. Ω μητέρες…. Ω Μητρότητα της Μαρίας.

         Απολυτίκιον

Σήμερον τῆς εὐδοκίας Θεοῦ τὸ προοίμιον, καὶ τῆς τῶν ἀνθρώπων σωτηρίας ἡ προκήρυξις. Ἐν Ναῷ τοῦ Θεοῦ τρανῶς ἡ Παρθένος δείκνυται, καὶ τὸν Χριστὸν τοῖς πᾶσι προκαταγγέλλεται. Αὐτῇ καὶ ἡμεῖς μεγαλοφώνως βοήσωμεν· Χαῖρε τῆς οἰκονομίας τοῦ Κτίστου ἡ ἐκπλήρωσις.

         Κοντάκιον

Ὁ καθαρώτατος ναὸς τοῦ Σωτῆρος, ἡ πολυτίμητος παστὰς καὶ Παρθένος, τὸἱ ερὸν θησαύρισμα τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ, σήμερον εἰσάγεται, ἐν τῷ οἴκῳ Κυρίου, τὴν χάριν συνεισάγουσα, τὴν ἐν Πνευματι Θείῳ· ἣν ἀνυμνοῦσιν Ἄγγελοι Θεοῦ· Αὕτη ὑπάρχει σκηνὴ ἐπουράνιος.

          Κατά την 21^η Νοεμβρίου η Μητέρα του Θεού παρουσιάζεται προπάντων ως εκείνη, η οποία έγινε ναός, κατοικητήριο του Χριστού, και επομένως έγινε τόπος, εικόνα αυτού, το οποίο κάθε χριστιανός γίνεται, διαμέσου του βαπτίσματος. Η είσοδός της, η ζωή της στο ναό είναι και δική μας είσοδος, και δικής μας ζωή στο ναό, στο όνομα του Χριστού, σύμφωνα με το Ευαγγέλιο. Επομένως, αυτή είναι η ευδοκία του Θεού, η σωτηρία των ανθρώπων: να γίνουν το κατοικητήριο, ο ναός, ο θρόνος, το παλάτι, η κατοικία του Θεού ανάμεσα στους ανθρώπους, δηλαδή ο Ιησούς Χριστός. Θυμηθείτε το θέμα, το οποίο τόσες και τόσες φορές επανέρχεται στην Αγία Γραφή: «Θα κατοικήσω ανάμεσα τους, και αυτοί θα είναι ο λαός μου, και εγώ θα είμαι ο Θεός τους».