Catechesi di novembre

10 novembre 2017

          Nel primo incontro, quello del mese di ottobre, vi presentavo in linee generali come l’anno liturgico di qualsiasi Chiesa cristiana era un momento ed un luogo di catechesi e di mistagogia. Come l’anno liturgico ci portava a celebrare e a vivere il mistero di Cristo stesso. E vi accennavo ai due grandi gruppi o alle due colonne in cui potevamo situare le grandi feste: quelle a data fissa e quelle a data mobile nel calendario bizantino. Cito di nuovo quella frase in latino che vi citavo al primo incontro e che dovrebbe essere in qualche modo il filo conduttore della nostra mistagogia in questi incontri: “Annus liturgicus ipse est Christus”  (δηλαδή «το λειτουργικό έτος είναι ο ίδιος ο Χριστός»).

          Oggi vorrei parlarvi di una delle grandi feste a data fissa, quella del 21 novembre: l’Ingresso della Mare di Do nel tempio. In questi nostri incontri a scadenza mensile, se coincidono con qualche festa importante, ve ne farò il commento e la presentazione.

          Il 21 del mese di novembre, nella tradizione bizantina, abbiamo una delle Dodici Grandi feste, quella dell’’Ingresso della Madre di Dio nel tempio. Vorrei fare con voi stasera una introduzione e una lettura dei testi liturgici della festa, per aiutarvi, spero, a viverla meglio. Delle volte c’è il pericolo che la ricchezza delle grandi feste, soprattutto se come nel nostro caso cade in giorno di lavoro, scivoli sopra la nostra attenzione. Sarebbe buono che leggessimo, preparassimo un po i testi liturgici –non soltanto per leggerli o cantarli meglio dopo- ma per vivergli meglio, nel profondo del cuore.

          La festa del 21 novembre ha un’origine gerosolimitana, legata alla dedicazione / consacrazione di una chiesa nella Città Santa di Gerusalemme. Guardate che molte delle feste dell’anno liturgico hanno un “luogo santo” di riferimento: Nazareth, Betlemme, Gerusalemme… E questo per ché? Perché c’è un luogo storico legato a una festa? Per sottolineare la centralità dell’incarnazione di Cristo. Le nostre feste non sono dei “temi” o “concetti” teorici, bensì fatti concreti e reali di salvezza.

          Molti degli aspetti della festa, presenti nei testi liturgici, ci vengono dal Protovangelo di Giacomo, un testo (un vangelo) apocrifo che ha avuto un influsso molto notevole su diverse feste liturgiche: e per la festa del 21 novembre troviamo in questo vangelo apocrifo il tema del corteo delle dieci fanciulle che accompagnano Maria –con un chiaro riferimento anche a Mt 25-, Zaccaria che introduce Maria nel tempio e nel Santo dei Santi; il cibo con cui Maria è alimentata dall’arcangelo Gabriele, prefigurazione del cibo che è la Parola di Dio e i Santi Doni che si ricevono nel tempio, nella Chiesa. Questi fatti la stessa liturgia li vede e li legge nel suo valore simbolico.

          Cosa celebra la Chiesa il 21 novembre, cosa celebriamo ognuno di noi in questa festa? In primo luogo bisogna dire che la Chiesa nella liturgia non celebra né cose, né temi, neppure personaggi, ma il mistero dell’amore immenso -l’amore folle- di Dio per gli uomini, per tutti gli uomini, amore manifestato pienamente nel suo Figlio Gesù Cristo. Nella liturgia, la Chiesa celebra Gesù Cristo; e lo fa sì attraverso dei temi, delle cose, dei personaggi, questo è vero, ma celebriamo Gesù Cristo, Verbo di Dio incarnato dallo Spirito Santo e dalla Vergine Maria. Le grandi feste allora possiamo dire che attualizzano per noi, per la nostra comunità, dei momenti decisivi della storia della salvezza; ricordate tutti quei tropari che nelle grandi feste cominciano col “oggi” -σήμερov; questa parola ha una forza direi quasi epicletica sulla comunità, su tutta la Chiesa che celebra quel mistero.

          L’incarnazione e la nascita di Cristo non è soltanto un evento accaduto a Nazareth e a Betlemme, nella solitudine e la povertà di una stalla, ma è un evento salvifico che resta presente in noi; nell’Ascensione non è soltanto Cristo che viene glorificato alla destra di Dio, ma in lui tutta l’umanità viene portata alla gloria di Dio. “Oggi” -σήμερov; la liturgia quasi non usa verbi al passato, ma al presente o al perfetto; troverete pochi aoristi. Questo è un aspetto fondamentale della tradizione bizantina ed anche di quella siriaca, che sono piene di tropari con il “Oggi” -σήμερov; e poi nella tradizione latina romana tutte le antifone nelle grandi feste che iniziano in latino con “hodie” sono dei tropari bizantini portati nel VII e VIII secolo in Occidente, da Papi di origine orientale.

Vorrei sottolineare oggi alcuni aspetti della liturgia del 21 novembre, che usando delle immagini bibliche molto forti e spesso per via di contrasto, ci presenta Maria con dei titoli su cui vorrei soffermarmi un attimo. Titoli potete dirmi mariologici? È vero ma soprattutto ed in promo luogo cristologici.

Nella liturgia del 21 novembre troviamo, tra molti altri, i seguenti titoli dati alla Madre di Dio, sorti da una lettura cristologica dell’Antico Testamento:

Dimora santificata: τιμῶντες καὶ τὴν αὐτοῦ, ἡγιασμένην σκηνήν.

Divina abitazione: ἑτοιμασθῆναι, εἰς θείαν κατοίκησιν, τῆς παρουσίας αὐτοῦ.

Arca vivente: τὴν ἔμψυχον κιβωτόν, τὴν τὸν ἀχώρητον Λόγον χωρήσασαν·

Arca di Dio: Ὡς ἐμψύχῳ Θεοῦ κιβωτῷ

Arca, velo e verga: Παραδόξως προδιετύπου Ἁγνή, ὁ Νόμος σε σκηνὴν καὶ θείαν στάμνον, Ξένην κιβωτόν, καὶ καταπέτασμα καὶ ῥάβδον, Ναὸν ἀκατάλυτον, καὶ πύλην Θεοῦ· Ὅθεν ἐκδιδάσκει σοι κράζειν· Ὄντως ἀνωτέρα πάντων, ὑπάρχεις Παρθένε ἁγνή

Tabernacolo di Dio: ὡς Θεοῦ κατοικητήριον… εἰς κατοικητήριον τοῦ παντάνακτος Θεοῦ

Tabernacolo di Gesù splendido ed amabile: καὶ ἑτοιμάζου γενέσθαι, τοῦ Ἰησοῦ οἰκητήριον…

Tabernacolo del Cristo: εἰς κατοικητήριον τοῦ Παντάνακτος Χριστοῦ,

Tempio vivente della santa gloria del Cristo Dio nostro: Σήμερον ναὸς ὁ ἔμψυχος, τῆς ἁγίας δόξης, Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν

Tempio santissimo: καὶ δι' Ἀγγέλου ἐκτρέφεται, τῷ  ὄντι ὑπάρχουσα, ἁγιώτατος ναός, τοῦ Ἁγίου Θεοῦ ἡμῶν…

Tempio che accoglie Dio: ὁ θεοχώρητος ναὸς ἀνατίθεται

Tempio e reggia: ναὸς καὶ παλάτιον

Vero tempio di Dio: ναὸς γὰρ Θεοῦ, ἡ Θεοτόκος ὑπάρχουσα

Tempio, reggia e vivente cielo del Re: Ναὸς καὶ παλάτιον καὶ οὐρανός, ἔμψυχος ὀφθεῖσα Θεόνυμφε, τοῦ Βασιλέως…

Vivente talamo di Dio: τερπνὸς τῆς Παρθένου ὁ ναός, καὶ θάλαμος δεχόμενος, τὴν ἔμψυχον παστάδα Θεοῦ, τὴν καθαρὰν καὶ ἄμωμον, καὶ λαμπροτέραν πάσης κτίσεως.

Casa della grazia: Ὡς οἶκος οὖσα τῆς χάριτος

Tenda e urna divina: Παραδόξως προδιετύπου Ἁγνή, ὁ Νόμος σε σκηνὴν καὶ θείαν στάμνον, Ξένην κιβωτόν, καὶ καταπέτασμα καὶ ῥάβδον, Ναὸν ἀκατάλυτον, καὶ πύλην Θεοῦ·

Urna, verga, tavola della legge, montagna no tagliata: Ἣν πάλαι προκατήγγειλε, τῶν Προφητῶν ὁ σύλλογος, στάμνον καὶ ῥάβδον καὶ πλάκα, καὶ ἀλατόμητον ὄρος, Μαρίαν τὴν Θεόπαιδα,

Trono divino del Sovrano dell’universo: ὅπως γένηται, τοῦ Δεσπότου τῶν ὅλων, θεῖος θρόνος, καὶ παλάτιον καὶ κλίνη, καὶ φωταυγὲς ἐνδιαίτημα…

Reggia e lettiga

Lampada spirituale: Αἱ νεάνιδες χαίρουσαι, καὶ λαμπάδας κατέχουσαι, τῆς λαμπάδος σήμερον προπορεύονται, τῆς νοητῆς καὶ εἰσάγουσιν, αὐτὴν εἰς τὰ Ἅγια, τῶν Ἁγίων ἱερῶς…

          Notiamo il parallelo tra le vergini che portano le lampade e la Vergine Maria diventata lampada che porta Colui che è la luce.

Un altro dei titoli è: Porta, termine preso soprattutto da Ezechiele 44.

Ancora un altro titolo importante e che collega poi con l’inno Akathistos è: Sposa, sposa di Dio: Μετὰ τὸ τεχθῆναί σε, Θεόνυμφε Δέσποινα…

Un ultimo titolo da sottolineare è: Figlia di Dio e Madre di Dio: Σήμερον τὰ στίφη τῶν Πιστῶν συνελθόντα, πνευματικῶς πανηγυρίσωμεν, καὶ τὴν     θεόπαιδα Παρθένον καὶ Θεοτόκον, ἐν Ναῷ Κυρίου προσαγομένην…

          Li ho elencati qua. Guardateli questi titoli e vocaboli nei tropari del vespro: tutti i titoli -che vengono presi molto spesso da testi dell’Antico Testamento, e che la liturgia dà alla Madre di Dio in questa festa. Titoli che vanno letti in un contesto cristologico come capita sempre che si accenna alla Madre di Dio. Celebriamo la Madre di Dio, ma la celebriamo in quanto ci preannuncia la salvezza di Cristo, ci porta Cristo e ci porta a Cristo. La celebriamo ancora come preludio, come primo annuncio, cioè ci rimanda alla salvezza che viene da Cristo.

          Ripassando, rileggendo, rivedendo la liturgia di questa festa, che celebreremo con il vespro e l’artoklasia a Kifissià, e poi al mattino con la Divina Liturgia qua nella nostra cattedrale, troviamo ancora altri aspetti che voglio sottolineare. Le tre letture dell’Antico Testamento proposte per il vespro:

          Esodo 40, 1ss: diversi versetti del capitolo 40. La consacrazione della tenda della testimonianza e la presenza gloriosa della nube per indicare la gloria del Signore che la riempie. Il luogo pieno della gloria. La tradizione cristiana lo applica a Maria in cui riposa la nube, la gloria del Signore.

          3 libro dei Re, 8, 1ss: Introduzione dell’arca dell’alleanza del Signore nel tempio di Salomone. La liturgia bizantina legge questo passo biblico come prefigurazione del mistero oggi celebrato. Maria come nuova arca dell’alleanza.

          Ezechiele 43,27-44,4: La gloria del Signore che riempie il tempio. Porta chiusa, aperta soltanto dal Signore. Riferimento alla verginità di Maria.

          Si tratta di tre letture dell’AT che tutte le tradizioni cristiane hanno letto in chiave cristologica, soprattutto Ezechiele: La gloria del Signore che riempie il tempio, la porta chiusa varcata, aperta soltanto dal Signore. Questo tema della porta verrà ripreso dagli stichirà degli aposticha. E nel doxastikòn troviamo il contrasto, bello, dato a Maria tra Figlia di Dio e Madre di Dio.

          Per quanto riguarda le letture del vangelo, quello del mattutino è Lc 1, 39-49. 56: la Visitazione; mentre che nella Divina Liturgia troviamo Lc 10, 38-42; 11, 27-28: la pericope di Marta e Maria e l’acclamazione “beati coloro che ascoltano la Parola di Dio”.

   Sul cànone del mattutino, attribuito a Giorgio di Nicomedia (+860), vi faccio notare come le odi collegano Maria con la ode che è cantata. Poi l’immagine, diverse volte ripetute, di Maria portata nel tempio per diventare tempio. Soffermatevi soltanto a leggere le katabasie di ognuna delle odi del mattutino, che danno la chiave cristologica ad ognuna di esse, e che sono le katabasie che precedono e preparano al Natale:

Cristo nasce, rendete gloria; Cristo scende dai cieli, andategli incontro; Cristo è sulla terra, elevatevi. Can­tate al Signore da tutta la terra, e con letizia celebratelo, o popoli, perché si è glorificato (Ode 1).

Xριστὸς γεννᾶται, δοξάσατε, Χριστὸς ἐξ οὐρανῶν, ἀπαντήσατε, Χριστὸς ἐπὶ γῆς, ὑψώθητε· ᾌσατε τῷ  Κυρίῳ πᾶσα ἡ γῆ, καὶ ἐν εὐφροσύνῃ, ἀνυμνήσατε λαοί, ὅτι δεδόξασται».

Al Figlio che prima dei secoli immutabilmente dal Padre è stato generato, e negli ultimi tempi dalla Vergine, senza seme, si è incarnato, al Cristo Dio acclamiamo: Tu che hai innalzato la nostra fronte, santo tu sei, Signore (Ode 3).

Τῷ  πρὸ τῶν αἰώνων, ἐκ Πατρὸς γεννηθέντι ἀρρεύστως Υἱῷ, καὶ ἐπ' ἐσχάτων ἐκ Παρθένου, σαρκωθέντι ἀσπόρως, Χριστῷ τῷ  Θεῷ βοήσωμεν· Ὁ ἀνυψώσας τὸ κέρας ἡμῶν, Ἅγιος εἶ Κύριε.

Virgulto dalla radice di Iesse, e fiore che da essa procede, o Cristo, dalla Vergine sei germogliato, dal boscoso monte adombrato, o degno di lo­de: sei venuto in­car­nato da una Vergine ignara d’uo­mo, tu, immateriale e Dio. Gloria alla tua potenza, Signore (Ode 4).

Ῥάβδος ἐκ τῆς ῥίζης Ἰεσσαί, καὶ ἄνθος ἐξ αὐτῆς Χριστέ, ἐκ τῆς Παρθένου ἀνεβλάστησας, ἐξ ὄρους ὁ αἰνετός, κατασκίου δασέος, ἦλθες σαρκωθεὶς ἐξ ἀπειράνδρου, ὁ ἄϋλος καὶ Θεός. Δόξα τῇ δυνάμει σου Κύριε.

Il mostro marino, dalle sue viscere, ha espulso come embrione Giona, quale lo aveva ricevuto; il Verbo, dopo aver dimorato nella Vergine e avere assunto la carne, da lei è uscito, custodendola incorrotta: poiché egli ha pre­ser­vato la madre indenne dalla cor­ruzione cui non era sottostata (Ode 6).

Σπλάγχνων Ἰωνᾶν, ἔμβρυον ἀπήμεσεν, ἐνάλιος θήρ, οἷον ἐδέξατο, τῇ Παρθένῳ δέ, ἐνοικήσας ὁ Λόγος καὶ σάρκα λαβών, διελήλυθε φυλάξας ἀδιάφθορον· ἧς γὰρ οὐχ ὑπέστη ῥεύσεως, τὴν τεκοῦσαν κατέσχεν ἀπήμαντον.

La Madre di Dio, il 21 novembre, è presentata soprattutto come colei che diventa tempio, abitacolo di Cristo, e quindi tipo, immagine di quello che ogni cristiano diventa per mezzo del battesimo. Il suo ingresso, la sua vita nel tempio, sono anche il nostro ingresso, la nostra vita nel tempio, in Cristo, secondo il vangelo. Questa è, allora, la benevolenza di Dio, la salvezza degli uomini, diventare il tabernacolo, il tempio, il trono, il palazzo, l’abitazione di Dio tra gli uomini, cioè di Cristo. Ricordate il tema, presente tantissime volte nella Sacra Scrittura: Io abiterò in mezzo ad essi, essi saranno il mio popolo ed io sarò il loro Dio.

          Vorrei soltanto attirare la vostra attenzione su tre testi dell’ufficiatura del 21 novembre.

Doxastikon.

“Oggi noi, moltitudini di fedeli qui convenuti, celebria­-mo spiritualmente una festa solenne, e piamente accla­miamo la Vergine, figlia di Dio e Madre di Dio, che viene condotta al tempio del Signore: lei che è stata prescelta da tutte le generazioni, per essere tabernacolo del Cristo, Sovrano universale e Dio di tutte le cose. O vergini, fate stra­da recando lampade, per onorare l’augusto incedere della sem­pre Vergine. O madri, deposta ogni tristezza, seguitela piene di gaudio, per celebrare colei che è divenuta Madre di Dio, causa della gioia del mondo. Tutti dunque, insieme con l’angelo, con gioia gridiamo: Gioisci! alla piena di gra­zia, a colei che sempre intercede per le anime nostre”.

Σήμερον τὰ στίφη τῶν Πιστῶν συνελθόντα, πνευματικῶς πανηγυρίσωμεν, καὶ τὴν     θεόπαιδα Παρθένον καὶ Θεοτόκον, ἐν Ναῷ Κυρίου προσαγομένην, εὐσεβῶς ἀνευφημήσωμεν· τὴν  προεκλεχθεῖσαν ἐκ πασῶν τῶν γενεῶν, εἰς κατοικητήριον τοῦ Παντάνακτος Χριστοῦ, καὶ Θεοῦ τῶν ὅλων, Παρθένoι, λαμπαδηφοροῦσαι προπορεύεσθε, τῆς Ἀειπαρθένου τιμῶσαι, τὴν σεβάσμιον πρόοδον, Μητέρες, λύπην πᾶσαν ἀποθέμεναι, χαρμονικῶς συνακολουθήσατε, ὑμνoῦσαι τὴν Μητέρα τοῦ Θεοῦ γενομένην, καὶ τῆς χαρᾶς τοῦ κόσμου τὴν πρόξενον. Ἅπαντες οὖν χαρμονικῶς, τὸ χαῖρε σὺν τῷ  Ἀγγέλῳ ἐκβοήσωμεν, τῇ  Κεχαριτωμένῃ, τῇ ἀεὶ πρεσβευούσῃ, ὑπὲρ τῶν ψυχῶν ἡμῶν.

         È un tropario che inizia con l’Oggi, come indicato sopra. Poi l’invito alla celebrazione della festa, coinvolgimento ecclesiale nella celebrazione, nell’accompagnare Maria al tempio.

         Vergine, figlia di Dio e Madre di Dio. Tema della maternità e della figliolanza di Dio. Maria, come tutte le creature umane, è figlia di Dio, è creatura sua; ma in quanto accoglie l’annuncio di Gabriele e dice di sì a Dio, concepisce il Verbo, diventa anche Madre di Dio.

         Prescelta per diventare tabernacolo di Cristo…

         O vergini… Tema di Mt 25. Le vergini con le lampade, anche nell’icona.

         Le vergini che aspettano lo Sposo, qua cambiano e aspettano la sposa. Maria come sposa…  O madri… Maternità di Maria.

         Apolitikion.

         “Oggi è il preludio del beneplacito del Signore, e il primo annuncio della salvezza degli uomini. Agli oc­chi di tutti la Vergine si mostra nel tempio di Dio, e a tutti prean­nuncia il Cristo. Anche noi a gran voce a lei acclamia­mo: Gioisci, compimento dell’economia del Creatore”.

Σήμερον τῆς εὐδοκίας Θεοῦ τὸ προοίμιον, καὶ τῆς τῶν ἀνθρώπων σωτηρίας ἡ προκήρυξις. Ἐν Ναῷ τοῦ Θεοῦ τρανῶς ἡ Παρθένος δείκνυται, καὶ τὸν Χριστὸν τοῖς   πᾶσι προκαταγγέλλεται. Αὐτῇ καὶ ἡμεῖς μεγαλοφώνως βοήσωμεν· Χαῖρε τῆς οἰκονομίας τοῦ Κτίστου ἡ ἐκπλήρωσις.

         Kontakion.

       “Il purissimo tempio del Salvatore, il talamo preziosissimo e verginale, il tesoro sacro della gloria di Dio, è oggi introdotto nella casa del Signore, portandovi, insie­me, la grazia del divino Spirito; e gli angeli di Dio a lei in­neg­giano: Costei è celeste dimora”.

Ὁ καθαρώτατος ναὸς τοῦ Σωτῆρος, ἡ πολυτίμητος παστὰς καὶ Παρθένος, τὸ ἱερὸν θησαύρισμα τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ, σήμερον εἰσάγεται, ἐν τῷ οἴκῳ Κυρίου, τὴν χάριν συνεισάγουσα, τὴν ἐν Πνευματι Θείῳ· ἣν ἀνυμνοῦσιν Ἄγγελοι Θεοῦ· Αὕτη ὑπάρχει σκηνὴ ἐπουράνιος.

La Madre di Dio, il 21 novembre, è presentata soprattutto come colei che diventa tempio, abitacolo di Cristo, e quindi tipo, immagine di quello che ogni cristiano diventa per mezzo del battesimo. Il suo ingresso, la sua vita nel tempio, sono anche il nostro ingresso, la nostra vita nel tempio, in Cristo, secondo il vangelo. Questa è, allora, la benevolenza di Dio, la salvezza degli uomini, diventare il tabernacolo, il tempio, il trono, il palazzo, l’abitazione di Dio tra gli uomini, cioè di Cristo. Ricordate il tema, presente tantissime volte nella Sacra Scrittura: Io abiterò in mezzo ad essi, essi saranno il mio popolo ed io sarò il loro Dio.

ΚΑΤΗΧΗΣΗ 10 Νοεμβρίου 2017

         Κατά την πρώτη μας συνάντηση τον μήνα Οκτώβριο σας παρουσίασα, σε γενικές γραμμές πώς το λειτουργικό έτος κάθε χριστιανικής Εκκλησίας είναι μία μεγάλη στιγμή και ένας ιερός χώρος για κατήχηση και μυσταγωγία.

Το λειτουργικό αυτό έτος μας οδηγεί να τελούμε και να ζούμε το μυστήριο του ίδιου του Χριστού. Σας υπενθύμιζα τις δύο μεγάλες ομάδες ή τις δύο κολώνες στις οποίες μπορούμε να κατατάξουμε τις μεγάλες γιορτές: τις γιορτές με σταθερή ημερομηνία και εκείνες με κινητή ημερομηνία στο βυζαντινό ημερολόγιο. Επαναλαμβάνω και πάλι τη λατινική φράση την οποία σας είπα κατά τη πρώτη μας συνάντηση, και η οποία θα έπρεπε να είναι κατά κάποιο τρόπο η κατευθυντήρια γραμμή της μυσταγωγίας μας κατά αυτές τις συναντήσεις: «Annus liturgicus ipse est Christus”,  (δηλαδή «το λειτουργικό έτος είναι ο ίδιος ο Χριστός». 

         Σήμερα θέλω να σας μιλήσω για μία από τις μεγάλες γιορτές με σταθερή ημερομηνία, τη γιορτή της 21^ης Νοεμβρίου: τα Εισόδια της Θεοτόκου στο ναό. Κατά τις μηνιαίες αυτές συναντήσεις μας, όταν στο μήνα που διανύουμε συμπίπτει μια μεγάλη γιορτή, θα σας την παρουσιάζω και θα σας την σχολιάζω.

Την 21^η Νοεμβρίου κατά τη βυζαντινή παράδοση, έχουμε μία από τις Δώδεκα μεγάλες γιορτές, τα Εισόδια της Θεοτόκου στο ναό. Επιθυμώ σήμερα να σας κάνω μία εισαγωγή και μία ανάγνωση των λειτουργικών κειμένων της γιορτής, για να σας βοηθήσω (όπως ελπίζω) να τη ζήσετε καλύτερα. Μερικές φορές υπάρχει ο κίνδυνος αυτός: ο πλούτος των μεγάλων γιορτών, προπάντων όταν αυτές συμπίπτουν με εργάσιμες ημέρες, όπως συμβαίνει στη περίπτωση της 21^ης Νοεμβρίου να υποσκιάζεται στην προσοχή μας. Θα ήταν καλό να διαβάζουμε και να προετοιμάζουμε τα λειτουργικά αυτά κείμενα, όχι μόνο για να μπορούμε να τα διαβάζουμε και να τα ψέλνουμε αλλά για να τα ζούμε καλύτερα στα βάθη της καρδιάς μας.

Η γιορτή της 21^ης Νοεμβρίου έχει μία ιεροσολυμίτικη προέλευση, συνδεόμενη με την αφιέρωση και τα εγκαίνια μίας εκκλησίας στην Αγία Πόλη της Ιερουσαλήμ. Προσέξτε ότι πολλές γιορτές του λειτουργικού έτους έχουν ένα «άγιο τόπο στον οποίο αναφέρονται», τη Ναζαρέτ, τη Βηθλεέμ, την Ιερουσαλήμ… Για ποιο λόγο; Γιατί ένας ιστορικός τόπος συνδέεται με μία γιορτή;  Για να υπογραμμιστεί το κεντρικό σημείο της ενσαρκώσεως του Χριστού. Οι γιορτές μας θα είναι θεωρητικά «θέματα» ή «αντιλήψεις» αλλά συγκεκριμένα και πραγματικά γεγονότα σωτηρίας.

Πολλές όψεις της γιορτής, οι οποίες είναι παρούσες στα λειτουργικά κείμενα, προέρχονται από το Πρωτοευαγγέλιο του Ιακώβου, ένα απόκρυφο ευαγγελικό κείμενο, το οποίο είχε αξιόλογη επίδραση σε διάφορες λειτουργικές γιορτές: και για τη γιορτή της 21^ης Νοεμβρίου στο απόκρυφο αυτό ευαγγέλιο βρίσκουμε το θέμα της συνοδείας των δώδεκα νεανίδων, οι οποίες συνοδεύουν τη Μαρία, (με καθαρή αναφορά στο ευαγγελικό εδάφιο Ματθ.25 του Ζαχαρία), ο οποίος εισάγει τη Μαρία στο ναό και στα Άγια των Αγίων, της τροφής με την οποία τρέφεται η Μαρία από τον αρχάγγελο Γαβριήλ, προεικόνιση της τροφής του Λόγου του Θεού και των Ιερών Δώρων τα οποία λαμβάνουμε στο ναό της Αγίας Εκκλησίας. Η ίδια η θεία λατρεία βλέπει και διαβάζει αυτά τα γεγονότα στη συμβολική τους αξία.

         Τι τελεί η Εκκλησία κατά την 21^η Νοεμβρίου; Τι τελούμε όλοι εμείς και ο καθένας μας κατά τη γιορτή αυτή; Πρώτα πρώτα πρέπει να πούμε ότι η Εκκλησία στη θεία της λατρεία δεν γιορτάζει ούτε πράγματα, ούτε θέματα, ούτε πρόσωπα, αλλά γιορτάζει το μυστήριο της απέραντης αγάπης (της τρελής αγάπης) του Θεού για τους ανθρώπους, για όλους τους ανθρώπους, της αγάπης που φανερώθηκε ολοκληρωτικά στο πρόσωπο του Υιού του, Ιησού Χριστού. Κατά τη θεία λατρεία η Εκκλησία γιορτάζει τον Ιησού Χριστό, τον Λόγο του Θεού, ενσαρκωμένο από το Άγιο Πνεύμα και την Παρθένο Μαρία. Επομένως μπορούμε να πούμε ότι οι μεγάλες γιορτές πραγματοποιούν για μας, για την εκκλησιαστική μας κοινότητα, μεγάλες αποφασιστικές στιγμές στην ιστορία της σωτηρίας μας: θυμηθείτε όλα εκείνα τα τροπάρια, τα οποία κατά τις μεγάλες γιορτές αρχίζουν με τη λέξη «σήμερον»: η λέξη αυτή έχει μία δύναμη την οποία θα την ονόμαζα «επικλητική», σαν επίκληση της εκκλησιαστικής κοινότητας, και όλης της Εκκλησίας, η οποία τελεί αυτό το μυστήριο.

         Η ενσάρκωση και η γέννηση του Χριστού δεν είναι μονάχα ένα γεγονός που έγινε στη Ναζαρέτ και στη Βηθλεέμ, στη μοναξιά και στη φτώχια ενός σπηλαίου, αλλά είναι γεγονός σωστικό, το οποίο μένει παρόν μέσα μας: στην Ανάληψη δεν είναι μονάχος ο Χριστός, ο οποίος δοξάζεται στα δεξιά του Θεού, αλλά στο πρόσωπο του Χριστού όλη η ανθρωπότητα υψώνεται στη δόξα του Θεού. «Σήμερον»: η θεία λατρεία σχεδόν ποτέ δεν χρησιμοποιεί ρήματα στο παρελθόν, αλλά στο παρόν ή στο τετελεσμένο, θα βρείτε λίγους αορίστους. Πρόκειται για μία θεμελιώδη άποψη της βυζαντινής παράδοσης, όπως και της συριακής, οι οποίοι είναι γεμάτες τροπάρια με το «Σήμερον» και έπειτα, στη ρωμαϊκή λατινική παράδοση όλα τα αντίφωνα των μεγάλων γιορτών, τα οποία αρχίζουν στα λατινικά με το «hodie» (δηλαδή σήμερον) είναι βυζαντινά τροπάρια, τα οποία, κατά τον έβδομο και όγδοο αιώνα, μεταφέρθηκαν στη Δύση, από Πάπες ανατολικής προέλευσης.

         Σήμερα θέλω να υπογραμμίσω μερικές όψεις της θείας λατρείας της εικοστής πρώτης Νοεμβρίου, οι οποίες, χρησιμοποιώντας πολύ δυνατές βιβλικές εικόνες, και συχνά διαμέσου αντιθέσεων, μας παρουσιάζουν την Μαρία με τίτλους, πάνω στους οποίους θέλω να επιστήσω για λίγο την προσοχή σας. Θα μου πείτε ότι πρόκειται για τίτλους μαριολογικούς;

Ναι είναι τίτλοι μαριολογικοί, αλλά είναι προπάντων τίτλοι χριστολογικοί.

Στη Θεία Λατρεία της 21^ης Νοεμβρίου, μεταξύ πολλών άλλων τίτλων, βρίσκουμε τους παρακάτω τίτλους της Θεοτόκου, προερχόμενους από μία χριστολογική ανάγνωση της Παλαιάς Διαθήκης:

          Ηγιασμένην σκηνή:  τιμῶντες καὶ τὴν αὐτοῦ, ἡγιασμένην σκηνήν.

          Θεία κατοίκηση:      ἑτοιμασθῆναι, εἰς θείαν κατοίκησιν, τῆς παρουσίας αὐτοῦ.

          Έμψυχο κιβωτό:       τὴν ἔμψυχον κιβωτόν, τὴν τὸν ἀχώρητον Λόγον χωρήσασαν·

          Κιβωτό του Θεού:   Ὡς ἐμψύχῳ Θεοῦ κιβωτῷ

          Κιβωτό, καταπέτασμα και ράβδο: Παραδόξως προδιετύπου Ἁγνή, ὁ Νόμος σε σκηνὴν καὶ θείαν στάμνον. Ξένην κιβωτόν, καὶ καταπέτασμα καὶ ῥάβδον, Ναὸν ἀκατάλυτον, καὶ πύλην Θεοῦ· Ὅθεν ἐκ διδάσκει σοι κράζειν· Ὄντως ἀνωτέρα πάντων, ὑπάρχεις Παρθένε ἁγνή

          Κατοικητήριο του Θεού: ὡς Θεοῦ κατοικητήριον… εἰς κατοικητήριον τοῦ παντάνακτος Θεοῦ.

          Οικητήριο του Ιησού λαμπρό και αγαπητό:  καὶ ἑτοιμάζου γενέσθαι, τοῦ Ἰησοῦ οἰκητήριον.

          Ναός έμψυχος της θείας δόξας του Χριστού του Θεού μας: Σήμερον ναὸς ὁ ἔμψυχος, τῆς ἁγίας δόξης, Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν.

          Αγιότατος ναός: …καὶ δι' Ἀγγέλου ἐκτρέφεται, τῷ ὄντι ὑπάρχουσα, ἁγιώτατος ναός, τοῦ Ἁγίου Θεοῦ ἡμῶν.

          Θεοχώρητος ναός: ὁ θεοχώρητος ναὸς ἀνατίθεται.

          Ναός και παλάτιον: ναὸς καὶ παλάτιον.

          Ναός Θεού: …ναὸς γὰρ Θεοῦ, ἡ Θεοτόκος ὑπάρχουσα

          Ναός και παλάτιον και ουρανός έμψυχος του Βασιλέως: Ναὸς καὶ παλάτιον καὶ οὐρανός, ἔμψυχος ὀφθεῖσα Θεόνυμφε, τοῦ Βασιλέως.

          Έμψυχος θάλαμος του Θεού: τερπνὸς τῆς Παρθένου ὁ ναός, καὶ θάλαμος δεχόμενος, τὴν ἔμψυχον παστάδα Θεοῦ, τὴν καθαρὰν καὶ ἄμωμον, καὶ λαμπροτέραν πάσης κτίσεως.

          Οίκος της χάριτος: Ὡς οἶκος οὖσα τῆς χάριτος.

          Σκηνήν και θείαν στάμνον: Παραδόξως προδιετύπου Ἁγνή, ὁ Νόμος σε σκηνὴν καὶ θείαν στάμνον, Ξένην κιβωτόν, καὶ καταπέτασμα καὶ ῥάβδον, Ναὸν ἀκατάλυτον, καὶ πύλην Θεοῦ.

          Στάμνον και ράβδον και πλάκα του νόμου, και όρος αλατόμητον: Ἣν πάλαι προκατήγγειλε, τῶν Προφητῶν ὁ σύλλογος, στάμνον καὶ ῥάβδον καὶ πλάκα, καὶ ἀλατόμητον ὄρος, Μαρίαν τὴν Θεόπαιδα.

          Θρόνος θείος του Δεσπότου των όλων: ὅπως γένηται, τοῦ Δεσπότου τῶν ὅλων, θεῖος θρόνος, καὶ παλάτιον καὶ κλίνη, καὶ φωταυγὲς ἐνδιαίτημα.

Και παλάτιον και κλίνη

          Πνευματική λαμπάδα: Αἱ νεάνιδες χαίρουσαι, καὶ λαμπάδας κατέχουσαι, τῆς λαμπάδος σήμερον προπορεύονται, τῆς νοητῆς καὶ εἰσάγουσιν, αὐτὴν εἰς τὰ Ἅγια, τῶν Ἁγίων ἱερῶς.

Άς σημειώσουμε τον παραλληλισμό μεταξύ των παρθένων που σηκώνουν τις λαμπάδες και την Παρθένο Μαρία, η οποία έγινε λαμπάδα που σηκώνει Εκείνον, ο οποίος είναι το φως.

Ένας άλλος ακόμα τίτλος είναι: η Πύλη, ένας όρος παρμένος προπάντων από τον Προφήτη Εζεχήλ, 44 (σαράντα τέσσερα)

Ακόμα ένας άλλος αξιόλογος τίτλος, ο οποίος συνδέεται με τον Ακάθιστο Υμνο, είναι Νύμφη, νύμφη του Θεού: Μετά το τεχθήναι σε, Θεόνυμφε Δέσποινα….

Ένας τελευταίος τίτλος, τον οποίο πρέπει να υπογραμμίσουμε είναι: Θυγατέρα του Θεού και Μητέρα του Θεού: Σήμερον τα στίφη των πιστών συνελθόντα, πνευματικώς πανηγυρίσωμεν, και την Θεοπαίδα Παρθένον και Θεοτόκου, εν Ναώ Κυρίου προσαγομένην….

Σας παρουσίασα όλους αυτούς τους τίτλους και ονομασίες από τα τροπάρια του εσπερινού. Δώστε προσοχή σ’ αυτούς, γιατί προέρχονται πολύ συχνά από τα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης, και η θεία λατρεία αποδίδει στη Μητέρα του Θεού κατά τη γιορτή αυτή. Οι τίτλοι αυτοί διαβάζονται μέσα σε ένα χριστολογικό περιβάλλον, όπως συμβαίνει πάντοτε όταν γίνεται λόγος για την Θεοτόκο. Γιορτάζουμε τη Μητέρα του Θεού, αλλά τη γιορτάζουμε επειδή μας προαναγγέλλει τη σωτηρία του Χριστού, μας προσφέρει τον Χριστό και μας οδηγεί σε Αυτόν. Τη γιορτάζουμε ακόμα ως προοίμιο, ως πρώτο άγγελμα της σωτηρίας, δηλαδή στρέφει την προσοχή μας προς την σωτηρία η οποία έρχεται από τον Χριστό.

Επανερχόμενοι, ξαναδιαβάζοντας, ξαναμελετώντας τη θεία λατρεία αυτής της εορτής, την οποία τελούμε με εσπερινό και αρτοκλασία στην Κηφισιά, στη Μονή της Παμμακαρίστου και με την Θεία Λειτουργία στον καθεδρικό μας ναό, βρίσκουμε και άλλες όψεις, τις οποίες επιθυμώ να υπογραμμίσω. Τα τρία αναγνώσματα από την Παλαιά Διαθήκη κατά τον εσπερινό:

Της Εξόδου, 40: από τον πρώτο στίχο  και αρκετούς άλλους στίχους του Τεσσαρακοστού κεφαλαίου. Η καθιέρωση της σκηνής της μαρτυρίας και η ένδοξη παρουσία της νεφέλης για να δείχνει τη δόξα του Κυρίου η οποία γεμίζει τη σκηνή.

Ο χώρος είναι γεμάτος από δόξα. Η χριστιανική παράδοση αποδίδει αυτή τη δόξα στην Αειπάρθενο Μαρία, στην οποία επαναπαύεται η νεφέλη, η δόξα του Κυρίου.

Τρίτο Βιβλίο των Βασιλειών 8, 1^ος στίχος:

Εισαγωγή της κιβωτού της διαθήκης του Κυρίου στο ναό του Σολομώντα. Η βυζαντινή θεία λατρεία διαβάζει το βιβλικό αυτό εδάφιο ως προεικόνιση του μυστηρίου που τελούμε σήμερα. Η Αειπάρθενος Μαρία ως νέα κιβωτός της διαθήκης.

Του Προφήτου Εζεκχιήλ 43, 27- 44, 4 : Η δόξα του Κυρίου γεμίζει το ναό. Η πύλη είναι κλειστή ανοίγεται μονάχα από τον Κύριο. Αναφέρεται στην παρθενία της Μαρίας.

Πρόκειται για τρία αναγνώσματα της Παλαιάς Διαθήκης, τα οποία όλες οι χριστιανικές παραδόσεις τα διάβασαν με χριστολογικό νόημα, προπάντων ο Εζεκχιήλ. Η δόξα του Κυρίου η οποία γεμίζει το ναό, η κλειστή πύλη, η οποία άνοιξε μονάχα από τον Κύριο. Αυτό το θέμα της πύλης θα επανέλθει στα στιχηρά των αποστίχων. Και στο δοξαστικό βρίσκουμε την ωραία αντίθεση που αποδίδεται στην Μαρία, ως Κόρης του Θεού και Μητέρας του Θεού.

Όσο αφορά τα αναγνώσματα του Ευαγγελίου, στον όρθρο έχουμε το Λουκ.1, 39-49. 56: την επίσκεψη της Μαρίας στην εξαδέλφη της την Αγία Ελισάβετ. Κατά τη Θεία Λειτουργία έχουμε την ευαγγελική περικοπή. Λουκ. 10, 38-42  11, 27-28: την περικοπή της Μάρθας και της Μαρίας, και την εκφώνηση: «μακάριοι όσοι ακούουν τον Λόγο του Θεού».

Σχετικά με τον κανόνα του όρθρου, ο οποίος αποδίδεται στον Γεώργιο της Νικομήδειας (+860), σας ζητώ να σημειώσετε ότι οι ωδές συνδέουν την Μαρία με την ψαλλόμενη ωδή. Στη συνέχεια σημειώστε επίσης την εικόνα, που συχνά επαναλαμβάνεται: η Μαρία οδηγείται στο ναό για να γίνει η ίδια ναός. Δώστε ιδιαίτερη προσοχή διαβάζοντας τις καταβασίες της καθεμιάς από τις ωδές του όρθρου, οι οποίες μας δίνουν το χριστολογικό κλειδί της καθεμιάς από αυτές, και είναι οι καταβασίες που προηγούνται και προετοιμάζουν τα Χριστούγεννα:

Xριστὸς γεννᾶται, δοξάσατε, Χριστὸς ἐξοὐρανῶν, ἀπαντήσατε, Χριστὸς ἐπὶ γῆς, ὑψώθητε ·ᾌσατε τῷ Κυρίῳ πᾶσα ἡ γῆ, καὶ ἐν εὐφροσύνῃ, ἀνυμνήσατε λαοί, ὅτι δεδόξασται». Ωδή 1

Τῷ πρὸ τῶν αἰώνων, ἐκ Πατρὸς γεννηθέντι ἀρρεύστως Υἱῷ, καὶ ἐπ' ἐσχάτων ἐκ Παρθένου, σαρκωθέντι ἀσπόρως, Χριστῷ τῷ Θεῷ βοήσωμεν· Ὁ ἀνυψώσας τὸ κέρας ἡμῶν, Ἅγιος εἶ Κύριε. Ωδή 3

Ῥάβδος ἐκ τῆς ῥίζης Ἰεσσαί, καὶ ἄνθος ἐξ αὐτῆς Χριστέ, ἐκ τῆς Παρθένου ἀνεβλάστησας, ἐξ ὄρους ὁ αἰνετός, κατασκίου δασέος, ἦλθες σαρκωθεὶς ἐξ ἀπειράνδρου, ὁ ἄϋλος καὶ Θεός. Δόξα τῇ δυνάμει σου Κύριε. Ωδή 4

Σπλάγχνων Ἰωνᾶν, ἔμβρυον ἀπήμεσεν, ἐνάλιος θήρ, οἷον ἐδέξατο, τῇ Παρθένῳ δέ, ἐνοικήσας ὁ Λόγος καὶ σάρκα λαβών, διελήλυθε φυλάξας ἀδιάφθορον· ἧς γὰρ οὐχ ὑπέστη ῥεύσεως, τὴν τεκοῦσαν κατέσχεν ἀπήμαντον. Ωδή 6

          Κατά την εικοστή πρώτη Νοεμβρίου η Μητέρα του Θεού παρουσιάζεται προπάντων ωε εκείνη, η οποία έγινε ναός, κατοικητήριο του Χριστού, και επομένως έγινε τύπος, εικόνα αυτού, το οποίο ο κάθε χριστιανός γίνεται διαμέσου του βαπτίσματος. Η είσοδός της, η ζωή της στο ναό, είναι η δική μας είσοδος και δική μας ζωή στο ναός, στο όνομα του Χριστού, σύμφωνα με το ευαγγέλιο. Επομένως αυτή είναι η ευδοκία του Θεού, η σωτηρία των ανθρώπων: να γίνουν το κατοικητήριο, ο ναός, ο θρόνος, το παλάτι, η ακτοικία του Θεού ανάμεσα στους ανθρώπους, δηλαδή ο Ιησούς Χριστός.

          Θυμηθείτε το θέμα, το οποίο τόσες και τόσες φορές επανέρχεται στην Αγία Γραφή. «Θα κατοικήσω ανάμεσά τους και αυτοί θα είναι ο λαός μου, και εγώ θα είμαι ο Θεός τους».

          Επιθυμώ μονάχα να επιστήσω την προσοχή σας σε τρία κείμενα της ιερής ακολουθίας της 21^ης Νοεμβρίου:

          Δοξαστικόν

Σήμερον τὰ στίφη τῶν Πιστῶν συνελθόντα, πνευματικῶς πανηγυρίσωμεν, καὶ τὴν θεόπαιδα Παρθένον καὶ Θεοτόκον, ἐν Ναῷ Κυρίου προσαγομένην, εὐσεβῶς ἀνευφημήσωμεν ·τὴν προεκλεχθεῖσαν ἐκ πασῶν τῶν γενεῶν, εἰς κατοικητήριον τοῦ Παντάνακτος Χριστοῦ, καὶ Θεοῦ τῶν ὅλων, Παρθένoι, λαμπαδηφοροῦσαι προπορεύεσθε, τῆς Ἀειπαρθένου τιμῶσαι, τὴν σεβάσμιον πρόοδον, Μητέρες, λύπην πᾶσαν ἀποθέμεναι, χαρμονικῶς συνακολουθήσατε, ὑμνoῦσαι τὴν Μητέρα τοῦ Θεοῦ γενομένην, καὶ τῆς χαρᾶς τοῦ κόσμου τὴν πρόξενον. Ἅπαντες οὖν χαρμονικῶς, τὸ χαῖρε σὺν τῷ Ἀγγέλῳ ἐκβοήσωμεν, τῇ Κεχαριτωμένῃ, τῇ ἀεὶ πρεσβευούσῃ, ὑπὲρ τῶν ψυχῶν ἡμῶν.

Είναι ένα τροπάρι το οποίο αρχίζει με το «Σήμερον» όπως αναφέραμε πιο πάνω. Έπειτα επακολουθεί η πρόσκληση να γιορτάσουμε τη γιορτή, να συνδεθούμε εκκλησιολογικά, συνοδεύοντας την Αειπάρθενο Μαρία στο ναό.

Παρθένος, κόρη του Θεού και Μητέρα του Θεού: θέμα της μητρότητας και της θυγατρότητας της Μαρίας σε σχέση με τον Θεό. Η Μαρία όπως όλα τα ανθρώπινα πλάσματα, είναι κόρη του Θεού πλάσμα του Θεού.

Εφόσον όμως δέχεται το άγγελμα του  Γαβριήλ και λέει το ¨γένοιτο» στο Θεό, συλλαμβάνει τον Λόγο και γίνεται Μητέρα του Θεού.

Προεκλεγμένη για να γίνει κατοικητήριο του Χριστού….

Ω παρθένες… (θέμα του Ματθ.25)

Παρθένες οι οποίες σηκώνουν τις λαμπάδες τους, όπως βλέπουμε στην εικόνα.

Ω παρθένες οι οποίες περιμένουν τον Νυμφίο, παρθένες που περιμένουν τη νύμφη, την Μαρία ως νύμφη…. Ω μητέρες…. Ω Μητρότητα της Μαρίας.

         Απολυτίκιον

Σήμερον τῆς εὐδοκίας Θεοῦ τὸ προοίμιον, καὶ τῆς τῶν ἀνθρώπων σωτηρίας ἡ προκήρυξις. Ἐν Ναῷ τοῦ Θεοῦ τρανῶς ἡ Παρθένος δείκνυται, καὶ τὸν Χριστὸν τοῖς πᾶσι προκαταγγέλλεται. Αὐτῇ καὶ ἡμεῖς μεγαλοφώνως βοήσωμεν· Χαῖρε τῆς οἰκονομίας τοῦ Κτίστου ἡ ἐκπλήρωσις.

         Κοντάκιον

Ὁ καθαρώτατος ναὸς τοῦ Σωτῆρος, ἡ πολυτίμητος παστὰς καὶ Παρθένος, τὸἱ ερὸν θησαύρισμα τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ, σήμερον εἰσάγεται, ἐν τῷ οἴκῳ Κυρίου, τὴν χάριν συνεισάγουσα, τὴν ἐν Πνευματι Θείῳ· ἣν ἀνυμνοῦσιν Ἄγγελοι Θεοῦ· Αὕτη ὑπάρχει σκηνὴ ἐπουράνιος.

          Κατά την 21^η Νοεμβρίου η Μητέρα του Θεού παρουσιάζεται προπάντων ως εκείνη, η οποία έγινε ναός, κατοικητήριο του Χριστού, και επομένως έγινε τόπος, εικόνα αυτού, το οποίο κάθε χριστιανός γίνεται, διαμέσου του βαπτίσματος. Η είσοδός της, η ζωή της στο ναό είναι και δική μας είσοδος, και δικής μας ζωή στο ναό, στο όνομα του Χριστού, σύμφωνα με το Ευαγγέλιο. Επομένως, αυτή είναι η ευδοκία του Θεού, η σωτηρία των ανθρώπων: να γίνουν το κατοικητήριο, ο ναός, ο θρόνος, το παλάτι, η κατοικία του Θεού ανάμεσα στους ανθρώπους, δηλαδή ο Ιησούς Χριστός. Θυμηθείτε το θέμα, το οποίο τόσες και τόσες φορές επανέρχεται στην Αγία Γραφή: «Θα κατοικήσω ανάμεσα τους, και αυτοί θα είναι ο λαός μου, και εγώ θα είμαι ο Θεός τους».