Alcune delle feste del Pentikostarion.

ΚΑΤΗΧΗΣΗ ΜΑΙΟΥ 2018

ΜΕΡΙΚΕΣ ΓΙΟΡΤΕΣ ΤΟΥ ΠΕΝΤΗΚΣΤΑΡΙΟΥ

Introduzione.

Oggi esala profumo la primavera, e la nuova creazione danza. Oggi sono tolti i serrami delle porte e dell’incredulità, quando l’amico Tommaso esclama: *Mio Signore e mio Dio!

«Σήμερον ἔαρ μυρίζει, καὶ καινὴ κτίσις χορεύει, σήμερον αἴρονται κλεῖθρα, θυρῶν καὶ τῆς ἀπιστίας Θωμά τού φίλου βοώντος: «Ο Κύριος καί Θεός μου».

Questo exapostilarion della Domenica di Tommaso dà tutti i temi, gli aspetti più importanti non soltanto della Domenica di Tommaso, ma in fondo di tutto il Pentikostarion: l’incorruttibilità data da Cristo nella sua risurrezione -a partire dell’immagine del profumo-, la nuova creazione adoperata da Cristo stesso, le porte chiuse spalancate, l’incredulità di Tommaso che diventa mistagogia per i credenti.

          Αυτό το εξαποστειλάριο της Κυριακής του Θωμά δίνει όλα τα θέματα και τις σπουδαιότερες όψεις, όχι μόνο της Κυριακής του Θωμά, αλλά κατά βάθος και όλου του Πεντηκοσταρίου: της αφθαρσίας που έδωσε ο Χριστός με την ανάστασή του (ξεκινώντας από την εικόνα του αρώματος), της νέας δημιουργίας την οποία δημιούργησε ο ίδιος ο Χριστός, των κλεισμένων θυρών οι οποίες ανοίχθηκαν, της απιστίας του Θωμά η οποία γίνεται μυσταγωγία για τους πιστούς.

Dal primo dei nostri incontri in questi mesi, abbiamo seguito il percorso dell’anno liturgico come catechesi e mistagogia della vita cristiana. Vorrei di nuovo oggi continuare questo nostro percorso in alcune delle domeniche del Pentecostarion e nelle feste dell’Ascensione e la Pentecoste. Possiamo parlare di una sacramentalità del ciclo liturgico delle Chiese orientali in tanto che in esso e per mezzo di esso di nuovo Dio viene all'incontro dell'uomo. Si tratta, lungo il ciclo liturgico delle diverse Chiese di una vera anamnesi del mistero della salvezza, in cui la Chiesa, con la sua preghiera invoca lo Spirito Santo -fa l'epiclesi- sui fedeli perché di nuovo la forza della risurrezione di Cristo si faccia presente nella comunità.

          Από την πρώτη των συναντήσεων μας σ’ αυτούς τους μήνες ακολουθήσαμε τη διαδρομή του λειτουργικούς έτους ως κατηχήσεως και μυσταγωγίας της χριστιανικής ζωής. Επιθυμώ και πάλι σήμερα να συνεχίσουμε αυτή τη διαδρομή μας σε μερικές από τις Κυριακές του Πεντηκοσταρίου και στις γιορτές της Αναλήψεως και της Πεντηκοστής. Μπορούμε να μιλούμε για τη μυστηριακή ιερότητα του λειτουργικού κύκλου των ανατολικών Εκκλησιών καθόσον με αυτόν τον κύκλο και διαμέσου αυτού ο Θεός έρχεται και πάλι προς συνάντηση του ανθρώπου. Κατά τη διάρκεια του λειτουργικού κύκλου των διαφόρων Εκκλησιών πρόκειται για μία αληθινή ανάμνηση του μυστηρίου της σωτηρίας, μέσα στο οποίο η Εκκλησία, με την προσευχή της επικαλείται το Άγιο Πνεύμα (κάνει την επίκληση της στο Άγιο Πνεύμα), υπέρ των πιστών, ώστε η δύναμη της Αναστάσεως να γίνει και πάλι παρούσα μέσα στη χριστιανική κοινότητα.

Il Pentikostarion è una parte dell’anno liturgico bizantino, una delle tre del cosiddetto “ciclo mobile”. A partire della celebrazione della Pasqua come centro, possiamo proporre e comprendere l'espressione anno liturgico non tanto come un seguito di feste, ma come lo svolgimento di tutto il mistero di Cristo che riempie la vita delle Chiese; a partire della Pasqua tutto l'anno viene trasfigu­rato dalla liturgia e diventa perciò sacramentale. La celebra­zione annuale della Pasqua, poi, non è un fatto puntuale, ma una celebrazione del mistero di Cristo incentrata in un periodo di preparazione -Quaresima- ed in un periodo di compimento -Pasqua.

          Το Πεντηκοστάριο είναι ένα μέρος του βυζαντινού λειτουργικού έτους, ένα από τα τρία μέρη του λεγόμενου «κινητού κύκλου». Ξεκινώντας από τον εορτασμό του Πάσχα ως κέντρου, μπορούμε να προτείνουμε και να καταλάβουμε την έκφραση «λειτουργικό έτος», όχι τόσο ως μία συνέχεια εορτών, αλλά ως την ανάπτυξη όλου του μυστηρίου του Χριστού, το οποίο γεμίζει τη ζωή της Εκκλησίας, ξεκινώντας, από το Πάσχα όλο το λειτουργικό έτος μεταμορφώνεται από τη θεία λατρεία, και επομένως γίνεται ιερό μυστήριο. Στη συνέχεια ο ετήσιος εορτασμός του Πάσχα δεν είναι απλά μία χρονική περίοδος αλλά ένας εορτασμός του μυστηρίου του Χριστού, με επίκεντρο την περίοδο προετοιμασίας (τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή), και την περίοδο του εορτασμού (το Άγιο Πνεύμα).

Dalla Pasqua, dunque, sgorga la vita sacramentale che si spande nella Chiesa lungo l'anno liturgico. La Pasqua al centro, tra due grandi settimane che la manifestano e la celebrano, tra due grandi periodi di sette settimane ognuno: la Quaresima -periodo di ritorno dell'uomo nuovo al paradiso- e le settimane del Pentikostarion in cui i battezzati imparano/impariamo a vivere la comunione col Signore.

          Επομένως, από το Πάσχα αναβλύζει η μυστηριακή ζωή, η οποία μεταδίδεται μέσα στην Εκκλησία κατά το λειτουργικό έτος. Το Πάσχα βρίσκεται στο επίκεντρο, ανάμεσα σε δύο μεγάλες εβδομάδες, οι οποίες το φανερώνουν και το γιορτάζουν, μεταξύ δύο μεγάλων χρονικών περιόδων, η καθεμιά των οποίων περιλαμβάνει επτά εβδομάδες: τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή, (περίοδο της επιστροφής του νέου ανθρώπου στον παράδεισο), και το Πεντηκοστάριο, κατά το οποίο οι βαπτισμένοι μαθαίνουν (και εμείς μαθαίνουμε) να ζούμε την κοινωνία μας με τον Χριστό.

Il senso mistagogico / catechetico della liturgia viene sottolineato fortemente nelle liturgie dell'Oriente cristiano, e in modo speciale nelle liturgie di tradizione bizantina: in queste pagine cercherò di far vedere come la liturgia è un maestro nella fede dei fedeli, essa è possiamo dire impregnata di elementi che istruiscono i fedeli nelle verità della fede; per questo la liturgia bizantina -tutte le liturgie cristiane- appartiene alla Chiesa, che la custodisce come patrimonio intangibile. La liturgia appartiene alla Chiesa, non soltanto ai vescovi o ai preti, non soltanto ai fedeli, ma alla totalità della Chiesa. Questa dimensione mistagogico catecheti­ca la troviamo nei testi liturgici -sia quelli biblici che quelli eucologici-, nello stesso svolgimento delle celebra­zioni, nel ciclo liturgico -anno liturgico-, nell'iconografia, nell'architettura.

          Το μυσταγωγικό και κατηχητικό νόημα της θείας λατρείας υπογραμμίζονται έντονα στις χριστιανικές θείες λατρείες της Ανατολής, και πολύ ιδιαίτερα στις θείες λατρείες της βυζαντινής παραδόσεως: στις παρούσες σελίδες θα προσπαθήσω να παρουσιάσω με ποιο τρόπο η θεία λατρεία είναι ένας διδάσκαλος στην πίστη των πιστών. Μπορούμε να πούμε ότι η θεία λατρεία είναι ποτισμένη από τα στοιχεία εκείνα τα οποία διδάσκουν στους πιστούς τις αλήθειες της πίστεώς τους, γι’ αυτόν το λόγο η βυζαντινή θεία λατρεία (και όλες οι χριστιανικές θείες λατρείες), ανήκουν στην Εκκλησία, η οποία τις διαφυλάττει ως ανεκτίμητη κληρονομιά. Η θεία λατρεία ανήκει στην Εκκλησία: όχι μονάχα στους Επισκόπους ή στους ιερείς, όχι μόνο στους πιστούς, αλλά στην ολότητα της Εκκλησίας. Αυτήν την μυσταγωγική και κατηχητική διάσταση τη βρίσκουμε στα λειτουργικά κείμενα (τόσο στα βιβλικά όσο και στα ευχολογικά), στην ίδια την τέλεση των ιεροτελεστιών, μέσα στον κύκλο του λειτουργικού έτους, μέσα στην εικονογραφία και μέσα στην αρχιτεκτονική.

Questa dimensione mistagogica la raccoglie il ciclo liturgico che, a partire - piuttosto attorno- alla Pasqua come il suo centro fa una mistagogia sul mistero di Dio Trinità, sulla cristologia, sulla soteriologia... Non cerchiamo, però, una sistemazione in questo sviluppo teologico dell’anno liturgico, neppure nelle pagine che seguono; piuttosto si tratta di un progressivo entrare nella comprensione -forse meglio nella contemplazione- del mistero di Dio: il misterioso amore del Dio eterno che si è manifestato per mezzo del suo Figlio nello Spirito Santo nella creazione, nella redenzione, nella Chiesa.

Αυτή τη μυσταγωγική διάσταση την περιλαμβάνει ο λειτουργικός κύκλος, ο οποίος ξεκινώντας από το Πάσχα (ή μάλλον γύρω από το Πάσχα), που αποτελεί το επίκεντρό του, κάνει μία μυσταγωγία γύρω από το μυστήριο της Αγίας Τριάδος γύρω από τη χριστολογία, γύρω από τη σωτηριολογία…. Ωστόσο δεν αναζητούμε μία συστηματικοποίηση στη θεολογική αυτή ανάπτυξη του λειτουργικού έτους, ούτε στις σελίδες που ακολουθούν. Πρόκειται μάλλον για μία βαθμιαία κατανόηση ή σωστότερα για μία εμβάθυνση στο μυστήριο του Θεού: πρόκειται για τη μυστηριώδη αγάπη του αιώνιου Θεού, η οποία φανερώθηκε διαμέσου του Υιού του  «εν Αγίω Πνεύματι», μέσα στη δημιουργία, μέσα στη λύτρωση, μέσα στην Εκκλησία.

Il Pentikostarion.

Nel Pentekostarion, la tradizione bizantina ci mette davanti un periodo di tempo, cioè ci fanno percorrere diverse tappe che in qualche modo segnano delle tape della vita di ogni chiesa, di ogni cristiano: l’esperienza della manifestazione, della teofania del Signore Risorto -che celebriamo e viviamo nelle tre prime domeniche pasquali, quella di Pasqua, di quella di Tommaso e quella delle Mirrofore; poi l’esperien­za della vita nuova sorta dal battesimo -nelle domeniche del Paralitico, della Samaritana e del Cieco Nato-; quindi l’esperienza della nascita come comunità di fede, comunità di coloro che fan cammino e di coloro che l’han già fatto -il Giovedì dell’As­censione, la Domenica dei Padri di Nicea, la Domenica di Pentecoste e in qualche modo la Domenica di Tutti i Santi.

Το Πεντηκοστάριο

          Κατά το Πεντηκοστάριο η βυζαντινή παράδοση μας βάζει μπροστά σε μία χρονική περίοδο, μας κάνει να διανύσουμε διάφορους σταθμούς, οι οποίοι κατά κάποιο τρόπο χαρακτηρίζουν σταθμούς της ζωής κάθε εκκλησίας, κάθε χριστιανού: την εμπειρία της φανερώσεως, της Θεοφανίας του Αναστάντος Κυρίου, την οποία τελούμε και ζούμε κατά τις τρεις πρώτες πασχαλινές Κυριακές: την Κυριακή του Πάσχα, την Κυριακή του Θωμά, και την Κυριακή των Μυροφόρων, έπειτα την εμπειρία της νέας ζωής, που βγήκε από το βάπτισμα, (στις Κυριακές του Παραλυτικού, της Σαμαρείτιδος και του Γεννημένου Τυφλού. Πρόκειται λοιπόν για την εμπειρία της γεννήσεως της κοινότητας της πίστεως, της κοινότητας εκείνων που κάνουν την πορεία της πίστεως και εκείνων που την έχουν ήδη κάνει, την Πέμπτη της Αναλήψεως, την Κυριακή των Πατέρων της Συνόδου της Νικαίας, την Κυριακή της Πεντηκοστής και τελικά την Κυριακή των Αγίων Πάντων.

Il periodo liturgico bizantino delle settimane pasquali porta quindi il nome di Pentikosta­rion, lo stesso nome del libro liturgico usato in questo periodo. Il periodo contiene 8 domeniche, a cominciare da quella di Pasqua, poi Tommaso, poi le Mirrofore; poi quella della Samaritana, del Paralitico e del Cieco Nato; quindi quella dei Padri del Concilio di Nicea, quella della Pentecoste ed infine quella di Tutti i Santi. Della celebrazione della Domenica di Tommaso ne abbiamo testimonianze alla fine del IV sec., mentre che per le Domeniche della Samaritana, del Paralitico e del Cieco Nato dobbiamo andare al VIII sec, benché Romano il Melodo abbia dei Kontakia per la Samaritata e per il Cieco Nato.

Επομένως η βυζαντινή λειτουργική περίοδος των πασχαλινών εβδομάδων φέρνει το όνομα Πεντηκοστάριο, το ίδιο όνομα που έχει το λειτουργικό βιβλίο που χρησιμοποιούμε κατά την περίοδο αυτή. Η χρονική αυτή περίοδος περιλαμβάνει οχτώ Κυριακές, αρχίζοντας από την Κυριακή του Πάσχα, και συνεχίζοντας με τις Κυριακές του Θωμά, των Μυροφόρων, της Σαμαρείτιδος, του Παραλυτικού και του Γεννημένου Τυφλού, έπειτα τις Κυριακές των Πατέρων της Συνόδου της Νίκαιας, της Αγίας Πεντηκοστής και τελικά των Αγίων Πάντων. Για τον εορτασμό της Κυριακής του Θωμά έχουμε μαρτυρίες ήδη από το τέλος του τέταρτου αιώνα, ενώ  για τις Κυριακές της Σαμαρείτιδος, του Παραλυτικού και του Γεννημένου Τυφλού οι μαρτυρίες αρχίζουν στον όγδοο αιώνα, αν και ο Ρωμανός ο Μελωδός έγραφε Κοντάκια για την Σαμαρείτιδα και για τον Γεννημένο Τυφλό.

Gli innografi.

I testi liturgici bizantini, più o meno poetici, sono un tessuto di citazioni bibliche implicite ed esplicite. Gli autori dei testi fanno una lettura della Sacra Scrittura in quanto essa è la fonte dei loro testi poetici. Nel Pentikostarion troviamo testi -soprattutto i cànoni dell’Orthros- attribuiti ai grandi innografi bizantini: Romano il Melode (+555): il kontakion e l’ikos della Domenica di Tommaso e del Cieco Nato e del Giovedì dell’Ascensione; Giovanni Damasceno (+749): il mattutino di Pasqua; Giovanni Monaco (+VIII sec): il cànone della Domenica di Tommaso; Giuseppe l’Innografo (+886): i cànoni dell’Orthros delle Domeniche del Paralitico, della Samaritana e del Cieco Nato, e quello dell’Ascensione.

Οι Υμνογράφοι

Τα βυζαντινά λειτουργικά κείμενα, λίγο ή πολύ ποιητικά, αποτελούν ένα πλέγμα βιβλικών παραπομπών, ρητών ή υπονοούμενων. Οι συγγραφείς των κειμένων κάνουν μία ανάγνωση της Αγίας Γραφής, εφόσον αυτή είναι η πηγή των ποιητικών τους κειμένων. Στο Πεντηκοστάριο βρίσκουμε κείμενα (προπάντων στους κανόνες του Όρθρου) που αποδίδονται στους μεγάλους βυζαντινούς υμνογράφους: τον Ρωμανό τον Μελωδό (+555) στον οποίο αποδίδονται το κοντάκιο και ο οίκος της Κυριακής του Θωμά, της Κυριακή του Γεννημένου Τυφλού και της Πέμπτης  της Αναλήψεως. Τον Ιωάννη τον Δαμασκηνό (+749) στον οποίο αποδίδεται ο Όρθρος του Πάσχα. Τον Ιωάννη Μοναχό (+8^ος αιώνας), στον οποίο αποδίδεται ο κανόνας της Κυριακής του Θωμά. Τον Ιωσήφ τον Υμνογράφο (+886), στον οποίο αποδίδονται οι κανόνες του Όρθρου των Κυριακών του Παραλυτικού, της Σαμαρείτιδος, του Γεννημένου Τυφλού και της Πέμπτης της Αναλήψεως.

        Delle domeniche del Pentekostarion mi soffermo soltanto in una, quella del cieco nato.

Από τις Κυριακές του Πεντηκοσταρίου σταματώ μονάχα σε μία, στην Κυριακή του Γεννημένου Τυφλού.

Domenica del Cieco Nato.

Romano il Melodo ha un kontakion bellissimo per questa domenica, sicuramente uno dei migliori e più profondi della sua opera; kontakion, però, mutilo, di cui si conservano soltanto il proemio, cioè la introduzione, e tre strofe; le altre sono andate perse. Il proemio e la prima strofa sono entrati nell’ufficiatura dell’orthros di questa domenica.

Il Figlio generato dal Padre del quale è coeterno, e che regna con lo Spirito Santo, divino operatore di tutto, rimproverando ai giudei la loro astuzia e i loro delittuosi disegni, un giorno di sabato aprì gli occhi a colui che era cieco dalla nascita e che aveva fatto abluzioni su comando del Creatore. Aveva applicato fango sugli occhi e aveva così completato ciò che ancora mancava, quel Dio che sino dagli inizi aveva creato l’uomo Adamo impastandolo di polvere e della propria parola. Questo Dio è, per quanti sono nelle tenebre, luce splendida.

Κυριακή του Γεννημένου Τυφλού

          Για την Κυριακή αυτή ο Ρωμανός ο Μελωδός έχει ένα ωραιότατο κοντάκιο, ασφαλώς ένα από τα καλύτερα και βαθύτερα του υμνογραφικού του έργου. Αλλά το κοντάκιο αυτό είναι ακρωτηριασμένο, διατηρούνται μονάχα το προοίμιο, δηλαδή η εισαγωγή του και τρεις στροφές, οι  υπόλοιπες έχουν χαθεί. Το προοίμιο και η πρώτη στροφή μπήκαν στην ακολουθία του όρθρου αυτής της Κυριακής.

(…)

Il testo della strofa di Romano ci presenta alcuni aspetti da sottolineare. La strofa contiene all’inizio una professione di fede trinitaria: Il Figlio generato dal Padre del quale è coeterno, e che regna con lo Spirito Santo, divino operatore di tutto... Il Verbo di Dio, poi, applicando fango sugli occhi del cieco e tornandolo -portandolo- alla luce, la luce fisica e quindi anche e soprattutto la luce della conoscenza di Dio, opera nel cieco come una nuova creazione o, seguendo letteralmente il testo del kontakion ...aveva applicato fango sugli occhi e aveva così completato ciò che ancora mancava... Il Verbo di Dio che all’inizio aveva creato Adamo dalla polvere e con la propria parola, adesso guarisce quella umanità ferita dal peccato e la riporta alla visione di Dio. Il kontakion finisce tutte le tre strofe con lo stesso versetto: Questo Dio è, per quanti sono nelle tenebre, luce splendida.

Το κείμενο της στροφής του Ρωμανού μας παρουσιάζει μερικές όψεις τις οποίες πρέπει να υπογραμμίσουμε. Στην αρχή η στροφή εμπεριέχει μία ομολογία της τριαδικής μας πίστεως: ο Υιός γεννημένος από τον Πατέρα, με τον οποίο είναι συνάναρχος, και βασιλεύει και με το Άγιο Πνεύμα, θείο ενεργό των πάντων….(…)

Έπειτα ο Λόγος του Θεού, βάζοντας πηλό στα μάτια του τυφλού, και στρέφοντας τον προς το φως, το φως το φυσικό αλλά προπάντων και προς το φως της γνώσης του Θεού, ενεργεί στο πρόσωπο του τυφλού, σαν να είναι ένα νέο δημιούργημα ή ακολουθώντας κατά γράμμα το κείμενο του κοντακίου…. Έβαλε πηλό στα μάτια και συμπλήρωσε αυτό που ακόμα έλειπε… Ο Λόγος του Θεού, ο οποίος στην αρχή έπλασε τον Αδάμ από χώμα και με τον λόγο του, τώρα θεραπεύει αυτή την ανθρώπινη φύση, την τραυματισμένη από την αμαρτία, και την επαναφέρει στη θέα του Θεού. Το κοντάκιο τελειώνει όλες τις τρεις στροφές μα τον ίδιο στίχο: «Αυτός ο Θεός, για όσους βρίσκονται στο σκοτάδι, είναι το φως το υπέρλαμπρον».

Uno dei tropari del vespro di questa domenica insinua il collegamento tra cecità e mondo pagano; il cieco significa coloro che non vedono né conoscono Cristo. Quindi il ricupero della vista -e della visione di Cristo- legato alla confessione della fede:

Il cieco nato diceva dentro di sé: Sono forse nato privo di vista per un peccato dei miei genitori? O sono nato forse così a significare l’incredulità delle genti? Non sono nemmeno in grado di capire se è notte o se è giorno. I miei piedi non reggono urtando contro i sassi: non vedo infatti risplender il sole, né vedo nella sua immagine colui che mi ha plasmato...

          Ένα από τα τροπάρια του Εσπερινού αυτής της Κυριακής σημειώνει τη σύνδεση μεταξύ της τυφλότητας και του ειδωλολατρικού κόσμου, τυφλοί είναι εκείνοι οι οποίοι δεν βλέπουν και δεν γνωρίζουν τον Χριστό. Επομένως η ανάκτηση της οράσεως (και της θέας του Χριστού) συνδέεται με την ομολογία της πίστεως:

«Ο Τυφλός γεννηθείς, εν τώ ιδίω λογισμώ έλεγεν, Άρα εγώ, δι' αμαρτίας γονέων εγεννήθην αόμματος; Άρα εγώ, δι' απιστίαν εθνών εγεννήθην εις ένδειξιν; ουχ ικανώ τού ερωτάν Πότε νύξ πότε ημέρα, ουκ ευτονούσί μου οι πόδες τά τών λίθων προσκρούσματα, ου γάρ είδον τόν ήλιον λάμποντα, ουδέ εν εικόνι τόν εμέ πλαστουργήσαντα….

...Va’ e lavati alla piscina di Siloe, perché in me tu possa riconoscere Dio che cammina sulla terra rivestito di carne...

Ύπαγε, νίψαι εις τού Σιλωάμ, καί νιψάμενος ανέβλεψε, δόξαν αναπέμπων Θεώ, οι δέ αγχισταί αυτού, έλεγον αυτώ, Τίς σου τάς κόρας διήνοιξεν άς ουδείς τών βλεπόντων ιάσαι ίσχυσεν, …..»

Alcuni dei tropari delle odi riprendono il tema già accennato da Romano il Melode, del collegamento tra il fango sugli occhi del cieco e la nuova creazione adoperata nell’aprirgli gli occhi. La domenica del cieco nato, nell’insieme del Pentikostarion è una grande catechesi battesimale, e questo ci è reso manifesto sia dal vangelo stesso sia dei testi dell’ufficiatura; catechesi che viene collocata in questa domenica preceduta da altre due pure di carattere battesimale: quella del paralitico della piscina e quella della samaritana.

Μερικά τροπάρια των ωδών ξαναπαίρνουν το θέμα το οποίο ανέπτυξε ήδη ο Ρωμανός ο Μελωδός το θέμα της συνδέσεως του πηλού στα μάτια του τυφλού και της νέας δημιουργίας που προέκυψε με το άνοιγμα των ματιών του. Η Κυριακή του γεννημένου τυφλού μέσα στο σύνολο του Πεντηκοσταρίου είναι μία μεγάλη κατήχηση για το βάπτισμα και αυτό γίνεται φανερό, τόσο από το ίδιο το ευαγγέλιο, όσο και από τα κείμενα της ιερής ακολουθίας, αυτή η κατήχηση τοποθετείται σ’ αυτήν την Κυριακή από την οποία προηγούνται δύο άλλες Κυριακές με το χαρακτήρα της κατηχήσεως του βαπτίσματος: η Κυριακή του Παραλυτικού στην κολυμπήθρα και η Κυριακή της Σαμαρείτιδος.

Alcuni aspetti da sottolineare di questa mistagogia battesimale:

1. In primo luogo il vangelo sottolinea la cecità, il non vedere dell’uomo, di fronte alla vista e visione di Cristo: Ora, mentre passava, vide un uomo cieco dalla nascita (Gv 9,1). Primo punto la cecità, ma una cecità che deve portare anche essa alla gloria di Dio.

2. In secondo luogo il tema del lavacro, della purificazione per mezzo sia del fango sia del lavarsi nella piscina: Detto questo, sputò per terra, fece del fango con la saliva e spalmò il fango sugli occhi di lui. Poi gli disse: “Va' e làvati alla piscina di Siloe” (che significa “inviato”). Egli andò, si lavò e ritornò che vedeva (Gv 9,6-7).

3. In terzo luogo la illuminazione: Egli andò, si lavò e ritornò che vedeva (Gv 9,7).

4. In quarto luogo la guarigione e la visione fisica ma anche spirituale: Gesù sentì che l'avevano cacciato fuori e, trovatolo, gli disse: “Credi tu nel Figlio dell'uomo?”. Rispose: “Ma chi è, Signore, perché io creda in lui?”. Gli disse Gesù: “Lo hai già visto: è colui che parla con te” (Gv 9,35-36).

5. Infine l’accettazione della persona di Gesù e l’adorazione nell’amore: “Credo, Signore”, disse; e si prosternò davanti a lui (Gv 9,38).

Μερικές όψεις που πρέπει να υπογραμμιστούν σ’ αυτήν τη μυσταγωγία του βαπτίσματος:

1.     Πρώτα πρώτα το ευαγγέλιο υπογραμμίζει την τυφλότητα, την αδυναμία οράσεως του ανθρώπου, μπροστά στην όραση και τη θέα του Χριστού: «Καθώς πήγαινε στο δρόμο του ο Ιησούς είδε έναν άνθρωπο που είχε γεννηθεί τυφλός». Πρώτο σημείο είναι η τυφλότητα, αλλά μία τυφλότητα η οποία και αυτή πρέπει να οδηγήσει στη δόξα του Θεού.

2.    Δεύτερο είναι το θέμα του νιψίματος, του καθαρισμού διαμέσου τόσο του πηλού όσο και του πλυσίματος στην κολυμπήθρα: Αφού είπε αυτά ο Ιησούς, έφτυσε κάτω, έφτιαξε πηλό από το σάλιο άλειψε με τον πηλό τα μάτια του τυφλού, και του είπε: «Πήγαινε να νιφτείς στην κολυμπήθρα του Σιλωάμ» (που σημαίνει απεσταλμένος από τον Θεό). Ξεκίνησε λοιπόν ο άνθρωπος, πήγε και νίφτηκε και όταν γύρισε πίσω έβλεπε. (Ιω. 9, 6-7)

3.    Τρίτο είναι το άνοιγμα των ματιών: ο τυφλός πήγε και νίφτηκε και όταν γύρισε πίσω έβλεπε.

4.    Τέταρτο είναι η θεραπεία και η φυσική όραση αλλά και η πνευματική όραση του τυφλού: ο Ιησούς έμαθε ότι τον πέταξαν έξω και όταν τον βρήκε του είπε: «Εσύ πιστεύεις στον Υιό του Θεού;» Εκείνος αποκρίθηκε: «Και ποιος είναι αυτός Κύριε, για να πιστέψω σ’ αυτόν;» Ο Ιησούς απάντησε «Μα τον έχεις κιόλας δει. Αυτός που μιλάει τώρα μαζί σου, αυτός είναι». (Ιω. 9, 35-36)

5.    Τελικά η αναγνώριση του προσώπου του Ιησού, και η προσκύνησή του με αγάπη: «Πιστεύω, Κύριε»  είπε και τον προσκύνησε. (Ιω 9, 38)

        Ascensione.

          L’Ascensione del Signore, celebrata il quarantesimo giorno dopo la Risurrezione, del Signore ne abbiamo testimonianze già dal IV secolo in Eusebio di Cesarea attorno al 325; Egeria invece parla di una celebrazione il quarantesimo giorno dopo Pasqua ma che si fa a Betlemme e non sul monte degli ulivi da dove il Signore ascende in cielo. Qualche autore ha accennato al fatto, se volete per via di contrasto, che la celebrazione avviene nel luogo dove Cristo nasce, dove scende dal cielo. Invece, sempre secondo Egeria, il raduno dei fedeli col vescovo al monte degli ulivi e la lettura dell’ascensione di Cristo in cielo viene fatta la vigilia della Pentecoste. Gregorio di Nissa e Giovanni Crisostomo hanno delle omelie per l’Ascensione, ed in ambito occidentale Agostino di Ippona, all’inizio del V secolo ha anche un paio di omelie sull’Ascensione del Signore.

Η Ανάληψη

Για την Ανάληψη του Κυρίου, την οποία γιορτάζουμε την  τεσσαρακοστή  μέρα

μετά την Ανάσταση, έχουμε μαρτυρίες ήδη από τον τέταρτο αιώνα, από τον Ευσέβιο Καισαρείας, γύρω στο 325. Αντίθετα, η προσκυνήτρια Εγερία μιλά για τον εορτασμό της τεσσαρακοστής ημέρας μετά το Πάσχα, αλλά τον τοποθετεί στη Βηθλεέμ, και όχι στο όρος των ελαιών, από όπου ο Κύριος αναλήφθηκε στον ουρανό. Μερικοί συγγραφείς αναφέρουν το γεγονός υπογραμμίζοντας ότι η ανάληψη του Κυρίου έγινε στον ίδιο τόπο, όπου είχε κατέβει από τον ουρανό. Αντίθετα, σύμφωνα πάντοτε με την Εγερία, η συνάθροιση των πιστών με τον επίσκοπό τους στο όρος των ελαιών και η ανάγνωση της αναλήψεως του Χριστού στον ουρανό γίνεται την παραμονή της Πεντηκοστής. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Νίσσης και ο Άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος έκαναν ομιλίες για την Ανάληψη στον δυτικό κόσμο, ο ιερός Αυγουστίνος της Ιππόνας στις αρχές του πέμπτου αιώνα, αφιέρωσε μερικές ομιλίες του στην Ανάληψη του Κυρίου.

          I tropari dell’ufficiatura di questa festa sono molto belli e profondi. Come sapete molti dei testi della liturgia bizantina sono delle professioni di fede o dei riassunti della professione di fede della Chiesa.

Τα τροπάρια της ακολουθίας αυτής της γιορτής είναι πολύ ωραία και βαθιά. Όπως γνωρίζετε πολλά κείμενα της βυζαντινής θείας λατρείας αποτελούν ομολογίες πίστεως ή συνόψεις ομολογίας πίστεως της Εκκλησίας.

          Il primo dei tropari del vespro riassume la professione di fede di Calcedonia: Cristo vero Dio e vero uomo: Il Signore è asceso ai cieli per mandare il Paraclito nel mondo. I cieli hanno preparato il suo trono, le nubi il carro su cui salire; stupiscono gli angeli vedendo un uomo al di sopra di loro. Il Padre riceve colui che dall’eternità, nel suo seno dimora: uomo al di sopra degli angeli, colui che dall’eternità è nel seno del Padre.

Το πρώτο των τροπαρίων του εσπερινού συνοψίζει την ομολογία πίστεως της Χαλκηδόνας: ο Χριστός είναι αληθινός Θεός και αληθινός άνθρωπος:

«ο Κύριος ανελήφθη εις τους ουρανούς ίνα πέμψει τον Παράκλητον τω κόσμω. Οι ουρανοί ητοίμασαν τον θρόνον αυτού, νεφέλαι την επίβασιν αυτού. Άγγελοι θαυμάζουσιν, άνθρωπον ορώντες υπεράνω αυτών. Ο Πατήρ εκδέχεται, όν έν κόλποις έχι συναΐδιον. Το πνεύμα το άγιον κελεύει πάσι τοις Αγγέλοις αυτού. Άρατε πύλας οι άρχοντες ημών. Πάντα τα έθνη κροτήσατε χείρας ότι ανέβη Χριστός, όπου ήν το πρότερον».

          Il quinto dei tropari del vespro riprende il tema della kenosi del Verbo di Dio con una immagine poetica molto bella e profonda: O tu che per me come me ti sei fatto povero…

Το πέμπτο των τροπαρίων του εσπερινού επανέρχεται στο θέμα της θείας κενώσεως του Λόγου του Θεού, με μία ποιητική εικόνα, πολύ ωραία και πολύ βαθιά: «ο δι’ εμέ πτωχεύσας κατ’ εμέ…»

          Ancora il primo tropario del vespro ed il secondo degli aposticha riprendono una rilettura del salmo 23, usato alla liturgia di Pasqua collegato alla risurrezione, e oggi all’Ascensione del Signore: stupiscono gli angeli vedendo un uomo al di sopra di loro. Il Padre riceve colui che dall’eternità, nel suo seno dimora. Lo Spirito santo ordina a tutti i suoi angeli: Alzate, príncipi, le vostre porte. Genti tutte, battete le mani, perché Cristo è salito dove era prima… Quindi una rilettura di salmo 23 e salmo 46. Mentre tu ascendevi, o Cristo, dal Monte degli Ulivi, le schiere celesti che ti vedevano, si gridavano l’un l’altra: Chi è costui? E rispondevano: È il forte, il potente, il potente in battaglia; costui è veramente il Re della gloria. Ma perché sono rossi i suoi vestiti? Viene da Bosor, cioè dalla carne’. E tu, dopo esserti assiso in quanto Dio alla destra della Maestà, ci hai inviato lo Spirito santo per guidare e salvare le anime nostre.

Επίσης το πρώτο τροπάριο του εσπερινού, και το δεύτερο των αποστίχων αναφέρονται στον ψαλμό 23, ο οποίος απαγγέλλεται στη θεία λατρεία του Πάσχα, και συνδέεται με την Ανάληψη του Κυρίου: « Ἄγγελοι θαυμάζουσιν, ἄνθρωπον ὁρῶντες ὑπεράνω αὐτῶν, ὁ Πατὴρ ἐκδέχεται, ὃν ἐν κόλποις ἔχει συναΐδιον. Τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον κελεύει πᾶσι τοῖς Ἀγγέλοις αὐτοῦ· Ἄρατε πύλας οἱ ἄρχοντες ἡμῶν. Πάντα τὰ ἔθνη κροτήσατε χεῖρας·ὅτι ἀνέβη Χριστός, ὅπου ἦν τὸ πρότερον». 

Έπειτα ακολουθεί μία νέα ανάγνωση από τους ψαλμούς 23 και 46: «Ἀναλαμβανομένου σου Χριστέ, ἐκ τοῦ ὄρους τῶν Ἐλαιῶν, αἱ δυνάμεις ὁρῶσαι ἑτέρα τῇ ἑτέρᾳ ἐβόων· Τίς ἐστιν οὗτος; καὶ φησὶ πρὸς αὐτάς· Οὗτός ἐστιν ὁ κραταιός καὶ δυνάστης, οὗτός ἐστιν ὁ δυνατὸς ἐν πολέμῳ, οὗτός ἐστιν ἀληθῶς ὁ Βασιλεὺς τῆς δόξης. Καὶ ἵνα τί αὐτοῦ ἐρυθρὰ τὰ ἱμάτια; Ἐκ Βοσὸρ ἥκει, ὅπερ ἐστί, τῆς σαρκός. Αὐτὸς δὲ ὡς Θεὸς ἐν δεξιᾷ καθίσας τῆς μεγαλωσύνης, ἀπέστειλας ἡμῖν τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἵνα ὁδηγήσῃ, καὶ σώσῃ τὰς ψυχὰς ἡμῶν».

          Vorrei farvi notare anche in diversi tropari le espressioni veramente umane per indicare la divinità del Verbo di Dio: Tu che, senza separarti dal seno paterno, o dolcissimo Gesú, hai vissuto sulla terra come uomo, oggi dal Monte degli Ulivi sei asceso nella gloria: e risollevando, compassionevole, la nostra natura caduta, l’hai fatta sedere con te accanto al Padre…

Θέλω να επιστήσω την προσοχή σας και σε διάφορα τροπάρια με εκφράσεις πραγματικά ανθρωπιστικές για να υποδείξουν τη θεότητα του Λόγου του Θεού:

Τῶν κόλπων τῶν πατρικῶν μὴ χωρισθείς, γλυκύτατε Ἰησοῦ, καὶ τοῖς ἐπὶ γῆς ὡς ἄνθρωπος, συναναστραφείς, σήμερον ἀπ' ὄρους τῶν Ἐλαιῶν ἀνελήφθης ἐν δόξῃ, καὶ τὴν πεσοῦσαν φύσιν ἡμῶν συμπαθῶς ἀνυψώσας, τῷ Πατρὶ συνεκάθισας· 

          Per quanto riguarda all’orthros della festa, la pericope evangelica è quella dell’Ascensione secondo Marco, mentre nella Divina Liturgia la pericope è Luca. Dell’orthros mi soffermo soltanto nel kontakion e nell’ikos, che sono ambedue di Romano il Melodo:

Compiuta l’economia a nostro favore, e congiunte a quelle celesti le realtà terrestri, sei asceso nella gloria, o Cristo Dio nostro, senza tuttavia separarti in alcun modo da quelli che ti amano; ma rimanendo inseparabile da loro, dichiari: Io sono con voi, e nessuno è contro di voi.

Όσον αφορά τον όρθρο της γιορτής η ευαγγελική περικοπή είναι η Ανάληψη σύμφωνα με τον Ευαγγελιστή Μάρκο, ενώ κατά τη Θεία Λειτουργία η ευαγγελική περικοπή είναι από το ευαγγέλιο του Λουκά. Για τον όρθρο αναφέρω μόνο το κοντάκιο και τον οίκο, τα οποία και τα δύο έχουν γραφτεί από τον Ρωμανό τον Μελωδό: «Τὴν ὑπὲρ ἡμῶν πληρώσας οἰκονομίαν, καὶ τὰ ἐπὶ γῆς ἑνώσας τοῖς οὐρανίοις, ἀνελήφθης ἐν δόξῃ, Χριστε ὁ Θεὸς ἡμῶν, οὐδαμόθεν χωριζόμενος, ἀλλὰ μένων ἀδιάστατος, καὶ βοῶν τοῖς ἀγαπῶσί σε· Ἐγώ εἰμι μεθ' ὑμῶν, καὶ οὐδεὶς καθ' ὑμῶν».

Lasciate sulla terra ciò che è della terra, abbandonate ciò che è di cenere alla polvere e poi venite, eleviamoci, leviamo in alto occhi e mente, alziamo lo sguardo e i sensi verso le porte celesti, pur essendo mortali; immaginiamo di andare al Monte degli Ulivi e di vedere il Redentore portato da una nube: di là infatti il Signore è asceso ai cieli; di là, lui che ama donare, ha distribuito doni ai suoi apostoli, consolandoli come un padre, confermandoli, guidandoli come figli e dicendo loro: Non mi separo da voi: io sono con voi e nessuno è contro di voi.

“Τὰ τῆς γῆς ἐπὶ τῆς γῆς καταλιπόντες, τὰ τῆς τέφρας τῶ χοϊ παραχωροῦντες, δεῦτε ἀνανήψωμεν, καὶ εἰς ὕψος ἐπάρωμεν, ὄμματα καὶ νοήματα, πετάσωμεν τὰς ὄψεις ὁμοῦ καὶ τὰς αἰσθήσεις, ἐπὶ τὰς οὐρανίους πύλας οἱ θνητοί, νομίσωμεν εἶναι τοῦ Ἐλαιῶνος εἰς ὄρος, καὶ ἀτενίζειν τῶ λυτρουμένω ἐπὶ νεφέλης ἐποχουμένω, ἐκεῖθεν γὰρ ὁ Κύριος εἰς οὐρανοὺς ἀνέδραμεν, ἐκεῖ καὶ ὁ φιλόδωρος τὰς δωρεὰς διένειμε τοίς, Ἀποστόλοις αὐτοῦ, καλέσας ὡς Πατήρ, καὶ στηρίξας αὐτούς, ὁδηγήσας ὡς Υἱούς, καὶ λέξας πρὸς αὐτούς, οὐ χωρίζομαι ὑμῶν, Ἐγὼ εἰμι μεθ' ὑμῶν, καὶ οὐδεὶς καθ' ὑμῶν”.

La presenza del Signore in mezzo ai suoi. Di questa realtà della nostra fede ce ne dà anche una lettura chiara l’icona della festa. Dietro l’icona dell’Ascensione ci sono due testi chiari: Lc 24,50-53: Mentre li benediceva, si staccò da loro e fu portato verso il cielo... e Atti 1,9-11: ecco due uomini in bianche vesti si presentarono a loro e dissero: Questo gesù che è stato assunto di tra voi... tornerà un giorno... Già dal VI sec., l’icona è più o meno fissa nella distribuzione attuale. L’immagine è divisa in due parti ben distinte: nella parte superiore c’è Cristo assiso su un trono, immobile nella sua gloria, sostenuto da due angeli. Nella parte inferiore c’è la Madre di Dio, gli apostoli e due angeli in bianche vesti. Benché i testi biblici non parlino della presenza di Maria nell’Ascensione di Cristo, Maria viene associata ai principali momenti dell’economia della salvezza; i testi biblici non parlano neppure di Paolo e costui viene sempre dipinto nell’icona.

Η παρουσία του Κυρίου ανάμεσα στους δικούς του. Γι’ αυτήν την πραγματικότητα της πίστεως μας βρίσκουμε επίσης μία καθαρή διαπίστωση στην εικόνα της γιορτής. Πίσω από την εικόνα της Αναλήψεως βρίσκονται δύο καθαρά κείμενα: Λκ.24, 50-53: «Καθώς τους ευλογούσε, άρχισε να απομακρύνεται απ’ αυτούς και να ανεβαίνει στον ουρανό….»  και Πραξ.1, 9-11 : «….ξαφνικά δύο άντρες εμφανίστηκαν μπροστά τους με άσπρα ενδύματα και τους είπαν…. Αυτός ο Ιησούς, που αναλήφθηκε από ανάμεσά σας στον ουρανό, έτσι θα έρθει πάλι…» Ήδη από τον έκτο αιώνα η εικόνα είναι λίγο πολύ σταθερή στη σημερινή της μορφή. Η εικόνα είναι χωρισμένη σε δύο μέρη, που διακρίνονται καθαρά μεταξύ τους: στο επάνω μέρος βρίσκεται ο Χριστός, καθισμένος σε ένα θρόνο, ακίνητος στη δόξα του, στηριζόμενος από δύο αγγέλους. Στο κάτω μέρος είναι η Μητέρα του Θεού, οι απόστολοι και δύο άγγελοι με άσπρη ενδυμασία. Αν και τα βιβλικά κείμενα δεν μιλούν  για την παρουσία της Αειπαρθένου Μαρίας στην Ανάληψη του Χριστού, η Θεοτόκος συνδέεται με τις μεγάλες στιγμές της οικονομίας της σωτηρίας μας. Τα βιβλικά κείμενα δεν μιλούν ούτε για την  παρουσία του Αποστόλου Παύλου, αλλά αυτός εικονίζεται πάντοτε επάνω στην εικόνα της Αναλήψεως.

Se andate a guardare l’icona, c’è una linea molto chiara tra Cristo coi due angeli -il cielo- e Maria e gli apostoli -la terra, la Chiesa; si potrebbe dire che dopo l’Ascensione, Cristo non è tra i suoi. D’altra parte, pero, c’è anche una continuità, un’unità tra il cielo e la terra, tra Cristo e la Chiesa, unità che l’icona riesce benissimo a evidenziare; quest’unità si sottolinea attraverso i due angeli in bianche vesti che indicano il cielo, oppure si sottolinea anche attraverso l’atteggiamento orante di Maria, della Chiesa. Nella nostra Chiesa cattedrale poi l’icona dell’Ascensione, guardatela con calma, è proprio sopra l’altare, ad indicare il Signore sì che ascende al cielo, ma anche che torna; torna alla fine dei tempi e torna ogni volta che noi come comunità cristiana, come Chiesa, celebriamo i Santi Misteri.

Εάν προσέξετε την εικόνα, θα δείτε μία πολύ καθαρή γραμμή ανάμεσα στον Χριστό με τους δύο αγγέλους (τον ουρανό), και τη Μαρία με τους αποστόλους (τη γη), την Εκκλησία. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι μετά την Ανάληψη ο Χριστός δεν είναι πια με τους δικούς του. Αλλά από την άλλη πλευρά, υπάρχει μία συνέχεια, μία ενότητα ανάμεσα στον ουρανό και στη γη, ανάμεσα στον Χριστό και στην Εκκλησία, μία ενότητα την οποία η εικόνα κατορθώνει πολύ καλά να την φανερώνει. Αυτή η ενότητα υπογραμμίζεται διαμέσου των δύο αγγέλων με τις λευκές ενδυμασίες οι οποίοι υποδείχνουν τον ουρανό, ή επίσης υπογραμμίζεται και διαμέσου της στάσεως της προσευχόμενης Μαρίας, της Εκκλησίας. Στον δικό μας καθεδρικό ναό η εικόνα της Αναλήψεως (κοιτάξτε με ηρεμία), βρίσκεται ακριβώς πάνω από το ιερό βήμα, υποδείχνοντας ασφαλώς τον  Κύριο, ο οποίος ανεβαίνει στον ουρανό, αλλά και ο οποίος επιστρέφει. Επιστρέφει στο τέλος του κόσμου, αλλά επιστρέφει και κάθε φορά, που ως χριστιανική κοινότητα, ως Εκκλησία, τελούμε τα Ιερά Μυστήρια.

L’icona dell’Ascensione -la festa dell’Ascensione- contempla Cristo nel suo innalzarsi, sostenuto dagli angeli, ma è anche l’icona del ritorno glorioso di Cristo: tornerà un giorno allo stesso modo... Dalla sua Ascensione fino al suo ritorno Cristo presiede la sua Chiesa -nell’icona dal suo trono Cristo presiede la Chiesa formata dagli apostoli, presiede la preghiera della Chiesa. L’atteggiamento di Maria è sempre lo stesso: la preghiera. Essa no guarda in alto -in quasi nessuna icona dell’Ascensione-, ma guarda di fronte, essa stessa guarda la Chiesa a ricordarla la necessità della veglia, della preghiera.

Uno dei theotokia della festa parla di questa preghiera: Immacolata Madre di Dio, intercede presso il Dio che da te si è incarnato senza allontanarsi dal seno del Padre, perché salvi coloro che ha creati. L’incarnazione, di cui parla questo theotokia, lo troviamo nell’icona attraverso la verticalità da Cristo a Maria e attraverso la presenza degli angeli -c’è anche l’angelo nell’annunciazione-; lì l’atteggiamento di Maria era di riverenza di fronte al mistero; qui -essa è in piedi- è di lode e di preghiera di fronte allo stesso mistero.

Η εικόνα της Αναλήψεως ατενίζει τον Χριστό στην ύψωσή του, στηριζόμενο από τους αγγέλους, αλλά ατενίζει και την εικόνα της ένδοξης επιστροφής του Χριστού: «θα επιστρέψει μία μέρα με τον ίδιο τρόπο…» Από την Ανάληψη του μέχρι την επιστροφή του ο Χριστός προεδρεύει στην Εκκλησία του. Στην εικόνα της Αναλήψεως ο Χριστός από το θρόνο του προεδρεύει στην Εκκλησία αποτελούμενη από τους αποστόλους, προεδρεύει στην προσευχή της Εκκλησίας. Η στάση της Μαρίας είναι πάντοτε η ίδια: στάση προσευχής. Η Μαρία δεν κοιτάζει προς τα πάνω (σχεδόν σε καμία εικόνα της Αναλήψεως), αλλά κοιτάζει μπροστά της, κοιτάζει η ίδια την Εκκλησία θυμίζοντας της την ανάγκη της αγρυπνίας, την ανάγκη της προσευχής.

Ένα από τα θεοτόκια της γιορτής μιλά γι’ αυτήν την προσευχή: «Άσπιλε Θεοτόκε, μεσίτευε στον Θεό, ο οποίος από σένα ενσαρκώθηκε, χωρίς να απομακρυνθεί από τον κόλπο του Πατέρα, ώστε να σώσει αυτού τους οποίους έπλασε…» Ενσάρκωση για την οποία μιλά αυτό το θεοτόκιο, τη βρίσκουμε στην εικόνα διαμέσου της ορθής στάσεως του Χριστού μπροστά στη Μαρία, και διαμέσου της παρουσίας των αγγέλων (όπως ο άγγελος στον Ευαγγελισμό). Εκεί στον Ευαγγελισμό η στάση της Μαρίας είναι ευλάβεια μπροστά στο μυστήριο, εδώ στη Μεταμόρφωση, η Μαρία στέκεται όρθια, δηλώνοντας αίνο και προσευχή, μπροστά στο ίδιο το μυστήριο.

        Pentecoste.

        Un accenno anche alla festa della Pentecoste.

La solennità della Pentecoste, che celebreremo fra pochi giorni, ci porterà a vivere nuovamente il dono gratuito dello Spirito Santo, la nascita della Chiesa, la nascita della nostra vita in Cristo. Sapete che una delle opere di Nicola Cabasilas porta precisamente come titolo La vita in Cristo e non è altro che un commento dei sacramenti dell’iniziazione cristiana -del battesimo, della cresima e dell’eucaristia- e in più della consacrazione dell’altare, applicati alla vita del credente; per ogni cristiano, la vita in Cristo è la vita nella Chiesa, la vita -il dono dello Spirito- che ci viene data/dato per mezzo dei sacramenti. Quindi non una vita del cristiano, quanto una vita in Cristo; non soltanto quello che il cristiano, fa, deve fare, può fare, quanto quello che Cristo per mezzo dello Spirito fa, opera nel cristiano.

ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΗ

          Μία αναφορά και στη γιορτή της Πεντηκοστής

Η μεγάλη γιορτή της Πεντηκοστής, την οποία θα γιορτάσουμε σε λίγες μέρες θα μας οδηγήσει να ζήσουμε και πάλι τη δωρεά του Αγίου Πνεύματος, τη γέννηση της Εκκλησίας, τη γέννηση της εν Χριστώ ζωής μας. Γνωρίζετε ότι ένα από τα έργα του  Νικολάου Καβάσιλα φέρει ακριβώς τον τίτλο: «Η ζωή εν Χριστώ». Πρόκειται για ένα σχολιασμό των ιερών μυστηρίων της χριστιανικής μυήσεως (του βαπτίσματος, του χρίσματος και της θείας ευχαριστίας), και επιπλέον της καθιερώσεως του ιερού βήματος, στην εφαρμογή τους στη ζωή των πιστών. Για κάθε χριστιανό η ζωή εν Χριστώ είναι η ζωή μέσα στην Εκκλησία, η ζωή (η δωρεά της Αγίου Πνεύματος), η οποία μας δίνεται διαμέσου των ιερών μυστηρίων. Επομένως δεν πρόκειται για τη ζωή του χριστιανού, αλλά κυρίως για τη ζωή εν Χριστώ, όχι τόσο για εκείνο που ο χριστιανός κάνει, οφείλει να κάνει, μπορεί να κάνει, όσο για εκείνο το οποίο ο Χριστός κάνει και ενεργεί, διαμέσου του Αγίου Πνεύματος.

In tutte le liturgie orientali si sottolinea, in ognuno dei sacramenti, il ruolo dello Spirito Santo e quindi l’importanza dell’epiclesi, della sua invocazione. Ogni ora di preghiera, poi, nel rito bizantino, inizia con un’invocazione dello Spirito; esso è sempre presente, ed ovunque... Ma parlare dello Spirito non è facile, piuttosto si fa difficile e lo si fa già per i Padri della Chiesa; essi volentieri si trattengono non tanto in quello che lo Spirito è ma in quello che fa ed opera in noi -lo stesso credo di Nicea Costantinopoli lo chiama soltanto Signore e Datore di vita-; poi c’è un fatto anche centrale che i Padri pure sottolineano: nella vita cristiana, lo Spirito non ci rivela il proprio volto ma quello di Cristo; lui ci porta alla verità piena di Cristo. Nella storia della nostra salvezza, lo Spirito di Dio è sempre presente nei momenti iniziali: all’inizi­o, nella crea-zione lo Spirito di Dio alleggia sopra le acque; poi lo Spirito di Dio alleggia sopra Maria; finalmente, nella Pentecoste, lo Spirito di Dio alleggia sopra la Chiesa nascente.

          Σε όλες τις ανατολικές θείες λατρείες, σε κάθε ιερό μυστήριο, υπογραμμίζεται ο ρόλος τους Αγίου Πνεύματος και επομένως η σπουδαιότητα της επικλήσεως, της ιδιαίτερης προσευχής για τη δράση του Αγίου Πνεύματος. Κάθε ώρα προσευχής στον βυζαντινό λειτουργικό τύπο, αρχίζει με την επίκληση του Αγίου Πνεύματος, αυτό είναι πάντοτε και παντού παρόν…. Αλλά να μιλούμε για το Άγιο Πνεύμα δεν είναι εύκολο, είναι μάλλον δύσκολο και είναι δύσκολο ακόμα και για τους Πατέρες της Εκκλησίας, αυτοί ευχαρίστως μας μιλούν, όχι τόσο για το τι είναι, αλλά για το τι κάνει και ενεργεί σ’ εμάς, (το ίδιο το «Πιστεύω» της Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεως το ονομάζει μονάχα «Κύριον και ζωοποιόν».

Έπειτα υπάρχει και ένα άλλο κεντρικό γεγονός, το οποίο οι Πατέρες επίσης υπογραμμίζουν: στη χριστιανική ζωή το Άγιο Πνεύμα δεν μας αποκαλύπτει τη δική του μορφή, αλλά τη μορφή του Χριστού, αυτό μας οδηγεί σε όλη την αλήθεια του Χριστού. Στην ιστορία της σωτηρίας μας, το Πνεύμα του Θεού είναι πάντα παρόν στις πρωταρχικές στιγμές: στην αρχή, μέσα στη δημιουργία το Πνεύμα του Θεού περιφέρεται πάνω από τα ύδατα, έπειτα το Πνεύμα του Θεού κατεβαίνει πάνω στην Αειπάρθενο Μαρία, και τελικά κατά την Πεντηκοστή το Πνεύμα του Θεού  κατεβαίνει πάνω στην Εκκλησία, η οποία βρίσκεται στη γέννησή της.

Fra qualche giorno celebreremo la Pentecoste; essa, come festa liturgica, celebrata cinquanta giorni dopo la Pasqua, è una delle feste più antiche del calendario cristiano; esiste forse già come festa alla fine del II sec. -ne parla Tertulliano- e chiaramente si celebra dalla prima metà del III sec.; Origene ne indica la celebrazione annuale. Nel IV sec fa già parte del patrimonio teologico/ liturgico delle diverse Chiese: Egeria ne indica la celebrazione a Gerusalemme; poi abbiamo dei testi dei Cappadoci e di altri autori cristiani. Romano il Melode, poi, nel VI sec., ne crea diversi kontakia. Nell’attuale calendario bizantino viene celebrata il cinquantesi­mo giorno dopo la Pasqua, preceduta immediatamente dalla commemorazione dei defunti il sabato che la precede e tra due altre domeniche, quella precedente, dei Padri del concilio di Nicea, e quella susseguente, di Tutti i Santi.

Σε λίγες μέρες θα γιορτάσουμε την Πεντηκοστή, αυτή ως λατρευτική γιορτή τελούμενη πενήντα μέρες μετά το Πάσχα, είναι μία από τις αρχαιότερες γιορτές του χριστιανικού ημερολογίου. Ως γιορτή υπάρχει ίσως από τα τέλη του δευτέρου αιώνα (γι’ αυτήν γράφει ο Τερτουλλιανός), και ο εορτασμός της τελείται καθαρά από το πρώτο μισό του τρίτου αιώνα. Ο Οριγένης μιλά για τον ετήσιο εορτασμό της. Ήδη από τον τέταρτο αιώνα αποτελεί μέρος της θεολογικής και λατρευτικής κληρονομιάς των διαφόρων εκκλησιών: Η Εγηρία μαρτυρεί για τον εορτασμό της στην Ιερουσαλήμ. Στη συνέχεια έχουμε τα κείμενα των Καππαδόκων, και άλλων χριστιανών συγγραφέων. Κατά τον έκτο αιώνα ο Ρωμανός ο Μελωδός συνθέτει διάφορα κοντάκια. Στο σημερινό βυζαντινό ημερολόγιο η γιορτή τελείται κατά την πεντηκοστή μέρα μετά το Πάσχα, και κατά την άμεσα προηγούμενη μέρα, έχουμε το Ψυχοσάββατο, δηλαδή τελούμε τη μνήμη των κεκοιμημένων . Κατά την Κυριακή που προηγείται της Πεντηκοστής τιμούμε τη μνήμη των Πατέρων της Συνόδου της Νικαίας και την επόμενη Κυριακή της Πεντηκοστής τιμούμε τους Αγίους Πάντες.

Per quanto riguarda l’ufficiatura della Pentecoste vorrei attirare la vostra attenzione in primo luogo sulla la bellezza e la profondità teologica dei diversi tropari che vi si trovano; da una parte in questi testi ritorna spesso il tema del rinnova­mento, del cambiamento adoperato nel cuore degli uomini per mezzo dello Spirito; e dall’altra si ripetono le confessioni trinitarie -la Pentecoste è una festa, una teofania, soprattutto trinitaria; mai la contemplazione di una delle Persone della Santa Trinità non può dimenticare il mistero che in essa, nella Trinità, si cela, si nasconde. Vedete ancora la presenza, tra i tropari, di due testi che poi passano ad altri momenti della liturgia bizantina: il terzo tropario “Abbiamo visto la vera luce…”, che passerà alla Divina Liturgia subito dopo la comunione, a sottolineare il collegamento tra la Pentecoste, il dono dello Spirito e l’eucaristi­a; questo tropario pure collega il dono dello Spirito con la confessione trinitaria nel senso che poco fa accennavo: Abbiamo visto la vera luce -riferimento cristologi­co, Lui, Cristo, è la luce-, abbiamo ricevuto lo Spirito celeste -riferimento allo Spirito Santo-, abbiamo trovato la vera fede, adoriamo la Trinità indivisibile -riferimento trinitario collegato con la confessione della vera fede. Essa infatti ci ha salvati. Poi anche il tropario “Re celeste, Paraclito…”, che passerà ad essere la preghiera iniziale di tutte le ufficia­ture. Nelle chiese bizantine questo tropario è la preghiera che introduce ogni altra preghiera a modo direi di epiclesi, per sottolineare il fatto centrale che è lo Spirito Santo che inizia e muove ogni preghiera dei cristiani: Nello stesso modo anche lo Spirito viene in aiuto alla nostra debolezza; infatti noi non sappiamo che cosa dobbiamo chiedere convenientemente, ma è lo Spirito stesso che prega per noi con gemiti inespressi... (Rm 8,26).

          Όσον αφορά την ακολουθία της Πεντηκοστής, θέλω να επιστήσω την προσοχή σας πάνω απ’ όλα στην ωραιότητα και στο θεολογικό βάθος των διαφόρων τροπαρίων της. Από τη μία πλευρά σ’ αυτά τα κείμενα επανέρχεται συχνά το θέμα της ανανεώσεως, της πνευματικής αλλαγής, που πραγματοποιείται στην καρδιά των ανθρώπων, διαμέσου του Αγίου Πνεύματος. Από την άλλη επαναλαμβάνονται οι τριαδικές ομολογίες (η Πεντηκοστή είναι μία γιορτή μία Θεοφανία προπάντων τριαδική). Η μελέτη ενός των τριών Προσώπων της Παναγίας Τριάδος δεν μπορεί ποτέ να ξεχάσει το μυστήριο που κρύβεται σ’ αυτήν την Τριάδα. Προσέξτε ακόμα μεταξύ των τροπαρίων την παρουσία δύο κειμένων, τα οποία πέρασαν και σε άλλες στιγμές της θείας λατρείας: το τρίτο τροπάριο «Εἴδομεν τὸ φῶς τὸ ἀληθινόν…», το οποίο στη Θεία Λατρεία, αμέσως μετά τη θεία κοινωνία, υπογραμμίζοντας τη σύνδεση μεταξύ της Πεντηκοστής, δηλαδή της Δωρεάς του Αγίου Πνεύματος, και της Θείας Ευχαριστίας το ίδιο αυτό τροπάριο συνδέει τη δωρεά του Αγίου Πνεύματος με την τριαδική ομολογία, με το νόημα που ανέφερα πριν από λίγο: «Εἴδομεν τὸ φῶς τὸ ἀληθινόν…», (αναφορά χριστολογική, Εκείνος, ο Χριστός είναι το φως), «ἐλάβομεν Πνεῦμα ἐπουράνιον…» (αναφορά στο Άγιο Πνεύμα), «εὕρομεν Πίστιν ἀληθῆ, ἀδιαίρετον Τριάδα προσκυνοῦντες» (αναφορά τριαδική, συνδεδεμένη με την ομολογία της αληθινής πίστεως), « αὕτη γὰρ ἡμᾶς ἔσωσε». Έπειτα έρχεται το τροπάριο: «Βασιλεῦ οὐράνιε, Παράκλητε…», το οποίο έγινε η πρώτη προσευχή όλων των ιερών ακολουθιών. Στις βυζαντινές εκκλησίες το τροπάριο αυτό έγινε η προσευχή η οποία εισάγει κάθε άλλη προσευχή, με τρόπο θα έλεγα μίας επικλήσεως, για να υπογραμμίζει το κεντρικό γεγονός ότι το Άγιο Πνεύμα αρχίζει και κινεί κάθε προσευχή των χριστιανών: Με τον ίδιο τρόπο επίσης το Άγιο Πνεύμα έρχεται σε βοήθεια της αδυναμίας μας: «Πραγματικά εμείς δεν ξέρουμε ούτε τι, ούτε πώς, να προσευχηθούμε. Το Πνεύμα όμως μεσιτεύει τον ίδιο τον Θεό για μας, με στεναγμούς που δεν μπορούν να εκφραστούν με λέξεις…» (Ρωμ. 8, 26)

La celebrazione della Pentecoste come teofania trinitaria -i tropari sono più trinitari che pneumatologici, nella linea che indicavamo all’inizio-, la celebrazione della Pentecoste come dono dello Spirito oggi alla Chiesa, ad ogni cristiano, ad ognuno di noi. Tre aspetti: Primo, il dono dello Spirito è un dono a tutto il popolo di Dio; gli Atti degli Apostoli dicono che tutti erano ripieni di Spirito Santo (At 2,4); non è conferito ai vescovi o al clero o ad alcuni, ma a tutti e ciascuno dei battezzati; tutti siamo pneumatofori. Secondo, il dono dello Spirito è un dono di unità; gli Atti degli Apostoli sottolineano la unità tra i credenti; la Pentecoste è la controparte della torre di Babele; lo Spirito Santo porta unità, ci fa capaci di parlare ad una sola voce. Terzo, il dono dello Spirito è pure un dono di diversità; gli Atti degli Apostoli indicano che le lingue scesero sopra ognuno di loro; Pentecoste non abolisce la diversità ma fa che questa diversità, questo essere noi stessi, come siamo e con le nostre particolarità, cessi di essere motivo di separazione. Un autore orientale moderno dice che la vita nello Spirito, la santità, possiede un’inestinguibile varietà, mentre che il peccato è sempre ripetitivo.

Ο εορτασμός της Πεντηκοστής ως τριαδικής Θεοφανίας (τα τροπάρια είναι περισσότερο τριαδικά παρά πνευματολογικά, στη γραμμή που υποδείξαμε στην αρχή της ομιλίας μας), είναι ο εορτασμός της Πεντηκοστής ως δωρεάς του Αγίου Πνεύματος σήμερα στην Εκκλησία, σε κάθε χριστιανό στον καθένα από εμάς. Ας προσέξουμε τρεις όψεις:

Πρώτη, η δωρεά του Αγίου Πνεύματος είναι δωρεά προς όλο τον λαό του Θεού, οι Πράξεις των Αποστόλων μας λένε ότι όλοι γέμισαν από το Άγιο Πνεύμα (Πραξ. 2, 4), αυτό σημαίνει ότι η δωρεά του Αγίου Πνεύματος δεν δόθηκε μόνο στους επισκόπους, στον κλήρο ή σε μερικούς μαθητές, αλλά σε όλους και στον καθένα από τους βαπτισμένους: όλοι είμαστε πνευματοφόροι.

Δεύτερη όψη: η δωρεά του Αγίου Πνεύματος είναι δωρεά ενότητας. Οι Πράξεις των Αποστόλων υπογραμμίζουν την ενότητα μεταξύ των πιστευόντων. Η Πεντηκοστή είναι το αντίθετο άκρο του πύργου της Βαβέλ: το Άγιο Πνεύμα φέρνει ενότητα, μας κάνει ικανούς να μιλούμε με μία μόνο φωνή.

Τρίτη όψη: η δωρεά του Αγίου Πνεύματος είναι επίσης μία δωρεά διαφορετικότητας: οι Πράξεις των Αποστόλων υποδείχνουν ότι οι πύρινες γλώσσες κατέβηκαν πάνω στον καθένα από αυτούς. Η Πεντηκοστή δεν καταργεί τη διαφορετικότητα, αλλά κάνει ώστε αυτή η διαφορετικότητα,  αυτή η ειδική ταυτότητά μας, όπως είμαστε και με τις ιδιαιτερότητες μας να πάψει να είναι αιτία χωρισμού. Ένας σύγχρονος ανατολικός συγγραφέας γράφει ότι η ζωή, έν Αγίω Πνεύματι, η αγιοσύνη κατέχει μία απέραντη διαφορετικότητα, ενώ η αμαρτία είναι πάντοτε επαναληπτική.

Faccio accenno, ancora, per quanto riguarda la liturgia del giorno di Pentecoste, alle tre preghiere delle genuflessioni fatte al vespro oppure alla fine della Divina Liturgia. Ci sono diversi studi sull’origine di questi testi; c’è una possibile paternità di san Basilio su alcune parti di questi testi sicuramente; le somiglianze tra l’anafora di san Basilio e alcune parti di queste preghiere è fortissima. Comunque, vorrei sottoli­neare che non si tratta né di testi né di gesti penitenziali. Per quanto riguarda i testi si tratta di tre preghiere che hanno quasi la forma di prefazi liturgici dove si evoca il mistero di Dio e quello che Lui ha fatto per la redenzione dell’uomo: Signore immacolato, incorruttibile, infinito, invisibile, inaccessibile, inesprimibile, immutabile... incommensurabile... immortale... Dio Padre del nostro Signore e Salvatore Gesù Cristo: il quale per noi uomini e per la nostra salvezza discese dai cieli, prese carne dallo Spirito dalla Vergine Maria... dà al tuo popolo la pienezza del tuo amore... santificaci per la potenza della tua mano... Per quanto riguarda ai gesti dicevo che non si tratta di gesti penitenziali per il fatto che da una parte, come dicevo, i testi non sono penitenziali; e dall’altra la genuflessione in tradizione bizantina -almeno a livello prettamente liturgico- non è un gesto penitenziale ma un gesto epicletico. Pensiamo a la genuflessione di colui che deve essere ordinato diacono, prete o vescovo, che si inginocchia presso l’altare, toccando l’altare, quando il vescovo gli impone le mani per l’epiclesi.

          Κάνω ακόμα μία αναφορά, σχετικά με τη θεία λατρεία της ημέρας της Πεντηκοστής στις τρεις ευχές της γονυκλισίας, οι οποίες γίνονται στον εσπερινό ή στο τέλος της Θείας Λειτουργίας. Υπάρχουν διάφορες μελέτες για την προέλευση αυτών των κειμένων, μερικές γραμμές κειμένων φαίνονται σίγουρα να ανήκουν στον Μέγα Βασίλειο,  η ομοιότητα μεταξύ της λειτουργικής αναφοράς του Μεγάλου Βασιλείου και μερικών μερών αυτών των ευχών είναι πολύ δυνατή. Σε κάθε περίπτωση θέλω να υπογραμμίσω ότι δεν πρόκειται ούτε για κείμενα ούτε για πράξεις μετανοίας. Όσον αφορά τα κείμενα, πρόκειται για τρεις ευχές οι οποίες έχουν σχεδόν τη μορφή λειτουργικών αναφορών με τις οποίες επικαλούμαστε το μυστήριο του Θεού και το μυστήριο των πραγμάτων που Εκείνος έκανε για τη λύτρωση του ανθρώπου: «Άγραντε, αμίαντε, άναρχε, αόρατε, ακατάληπτε, ανεξιχνίαστε, αναλλοίωτε, αμέτρητε, αθάνατε… Κύριε, Πατέρα του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού: του δι’ ημάς τους ανθρώπους και δια την ημετέραν σωτηρίαν  κατελθόντος εκ των ουρανών και σαρκωθέντος εκ Πνεύματος Αγίου και Μαρίας της Αειπαρθένου … δώσε στο λαό σου το πλήρωμα της αγάπης σου… αγίασον ημάς με τη δύναμη της χειρός σου….». Όσον αφορά στις χειρονομίες είπα παραπάνω ότι δεν πρόκειται για χειρονομίες μετάνοιας, διότι από τη μία μεριά όπως είπα, τα κείμενα δεν είναι κείμενα μετανοίας, από την άλλη πλευρά η γονυκλισία στην βυζαντινή παράδοση (τουλάχιστον στο καθαρά λατρευτικό επίπεδο), δεν είναι πράξη μετανοίας, αλλά πράξη επικλήσεως.

Ας σκεφτούμε τη γονυκλισία εκείνου που χειροτονείται διάκονος, ιερέας, ή επίσκοπος: γονατίζει μπροστά στο ιερό βήμα, αγγίζοντας το ιερό βήμα, όταν ο επίσκοπος επιθέτει τα χέρια του στην κεφαλή του, λέγοντας την επίκληση.

Conclusione.

Ho cercato di farvi vedere, scoprire il senso mistagogico / catechetico della liturgia, senso che viene sottolineato fortemente nelle liturgie dell'Oriente cristiano, e in modo speciale nelle liturgie di tradizione bizantina: la liturgia è un maestro nella fede dei fedeli abbiamo visto come essa è impregnata di elementi che istruiscono i fedeli nelle verità della fede; per questo la liturgia bizantina -tutte le liturgie cristiane- appartiene alla Chiesa, che la custodisce come patrimonio intangibile. Questa dimensione mistagogico catecheti­ca l’abbiamo trovata nei testi liturgici -sia quelli biblici che quelli eucologici-, e come indicavo all’inizio la troviamo pure nello stesso svolgimento delle celebra­zioni, nel ciclo liturgico -anno liturgico-, nell'iconografia, nell'architettura.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Προσπάθησα να σας βοηθήσω για να δείτε και να ανακαλύψετε το

μυσταγωγικό και κατηχητικό νόημα της θείας λατρείας, το νόημα που υπογραμμίζεται έντονα στις θείες λατρείες της χριστιανικής Ανατολής και με ιδιαίτερο τρόπο στις θείες λατρείες βυζαντινής παραδόσεως: η θεία λατρεία είναι ένας διδάσκαλος στην πίστη των πιστών, και είδαμε πως αυτή η θεία λατρεία είναι γεμάτη από στοιχεία τα οποία μορφώνουν τους πιστούς στις αλήθειες της πίστεως. Για το λόγο αυτό η βυζαντινή θεία λατρεία (και όλες οι χριστιανικές θείες λατρείες), ανήκει στην Εκκλησία, η οποία την φυλάει ως ανεκτίμητη πνευματική κληρονομιά. Αυτήν την μυσταγωγική και κατηχητική διάσταση τη βρήκαμε στα λειτουργικά κείμενα (τόσο στα βιβλικά όσο και στα ευχολογικά), και όπως υπέδειξα στην αρχή αυτής της ομιλίας, τη βρίσκουμε επίσης στην ίδια την τέλεση των ιερών ακολουθιών μέσα στον λειτουργικό κύκλο (του τελετουργικού έτους),  όπως και στην εικονογραφία και στην αρχιτεκτονική.

Vedendo i testi del Pentikostarion -ne avviamo avvicinato soltanto un campione- cercando di approfondirli, di sviscerarli, possiamo scoprire come:

1. La liturgia -di qualsiasi Chiesa cristiana, di Oriente e di Occidente- è il luogo fondamentale dove la Parola viene proclamata e la fede viene confessata.

2. La liturgia è il luogo fondamentale dove la Parola proclama­ta e la fede confessata viene meditata, pregata e diventa un'unità nella vita della Chiesa e di ogni credente.

3. La liturgia è il luogo fondamentale dove la Parola meditata, pregata, la fede confessata, diventa lode a Dio da parte della Chiesa, da parte di ogni cristiano.

Βλέποντας τα κείμενα του Πεντηκοσταρίου (παρουσιάσαμε μονάχα μερικά δείγματα από αυτά), προσπαθώντας να εμβαθύνουμε σ’ αυτά, και να τα εξιχνιάσουμε, μπορούμε να ανακαλύψουμε τα εξής:

1. Η θεία λατρεία (οποιασδήποτε χριστιανικής Εκκλησίας, της Ανατολής και της Δύσης), είναι ο θεμελιώδης χώρος όπου κηρύσσεται ο Λόγος του Θεού, και ομολογείται η χριστιανική πίστη.
2. Η θεία λατρεία είναι ο θεμελιώδης χώρος όπου ο κηρυττόμενος Λόγος και η ομολογούμενη πίστη γίνονται μελέτη προσευχή, ενότητα στη ζωή της Εκκλησίας και κάθε πιστού.
3. Η θεία λατρεία είναι ο θεμελιώδης χώρος όπου ο Λόγος του Θεού γίνεται μελέτη μας και προσευχή μας και ομολογούμε την πίστης μας, γίνεται επίσης δοξολογία του Θεού εκ μέρους της Εκκλησίας και εκ μέρους κάθε χριστιανού.