Farina per un unico pane…

A proposito di un riferimento liturgico in un testo di Dadisho Qatraya, monaco siro orientale del VII secolo

          Leggendo un testo monastico del VII secolo, mi sono imbattuto in diversi riferimenti di carattere liturgico, oppure possiamo dire “celebrativo” in cui si parla più o meno direttamente della preghiera dei monaci. Voglio in queste righe condividervi uno di questi riferimenti, che parla, benché brevemente, della celebrazione eucaristica. Il testo in questione lo troviamo nell’opera di Dadisho Qatraya, un monaco siro orientale vissuto nella seconda metà del VII secolo nel Beth Qatraya, regione costiera ad ovest del Golfo Persico, zona di importanza notevole per la fioritura di monasteri, di monaci e di testi monastici di tradizione siriaca.

          Il frammento che voglio condividervi senza troppi commentari da parte mia si trova nel Commento al Paradiso dei Patri, che è a sua volta una raccolta di apoftegmi dei Padri del deserto tra le più importanti che si sono conservate. Dadisho nel suo testo e commento, risponde alle domande dei “fratelli” (cioè, i monaci che gli porgono delle domande, cercando di capire il testo e ricavarne insegnamento spirituale), con delle spiegazioni che molto spesso l’autore “poggia/giustifica” con dei testi presi dai Vangeli. Questo fatto lo troviamo frequentemente nella tradizione ascetica monastica siro orientale, dove gli autori prendono testi della Sacra Scrittura, specialmente del Salterio e dei Vangeli, e gli usano non tanto come giustificazione quanto come punto di appoggio per le loro argomentazioni.

Nel testo riportato qua sotto, Dadisho, commentando e servendosi della parabola evangelica del seminatore e del seme caduto in diverse parti del terreno (cf., Mt 13,8; Mc 4,8; Lc 8,8), risponde alla domanda che i fratelli gli hanno posto sul rapporto tra la vita virtuosa dei laici nel mondo e quella, pure virtuosa, dei monaci sia nella solitudine, sia nel monastero. Nella sua risposta -che va oltre al testo trascritto in queste brevi pagine-, Dadisho paragona la vita dell’uomo nel mondo, benché possa essere anch’essa vissuta nella virtù, al terreno roccioso, coi rovi, la terra asciutta…, dove il seme può certamente germinare ma rischia di non mettere radici e dare frutto. Invece la vita del monaco nella sua solitudine, oppure nel monastero con i fratelli, l’autore la paragona alla terra buona dove il seme germina, mette radici e dà frutto.

E nel testo di Dadisho, troviamo questo brano che trascrivo, e dove appunto si trova il riferimento liturgico che voglio mettere in evidenza:

Commento al Paradiso dei Padri, I,10: In questi tre ordini della crescita del grano, (il grano caduto lungo la via, nel suolo roccioso, tra le spine…), nostro Signore delimita ed include tutta la virtù praticata dai secolari nel mondo. Invece, in quanto segue (il grano caduto in terra buona), tratta della virtù praticata dai monaci in tre forme diverse. E cosa dice nostro Signore? “Altri semi sono caduti in terra buona -cioè nelle anime virtuose-, e hanno dato frutto: chi trenta, chi sessanta, chi cento”. In primo luogo, bisogna sapere che la prima terra in cui è caduto il seme, secondo le tre maniere descritte più su, nostro Signore non la chiama “terra buona”, ed è soltanto questa che lui chiama “buona”. Poi ci fa conoscere la disciplina dei monaci grazie alla quale i monaci salgono verso la perfezione in tre gradini diversi, cioè: il gradino degli iniziandi, il gradino dei monaci di livello medio, ed infine il gradino dei perfetti. “Cento” ci indica il lavoro dei perfetti, “sessanta” colui dei monaci di livello medio, e “trenta” quello degli iniziandi. E benché questi gradini siano ogni volta più alti, sono tutti buon seme gettato in una terra buona che dà frutto buono e maturo. Un campo in cui crescano tre spighe, per esempio, di cui una ha cento grani di frumento, l’altro sessanta e l’altro trenta, quando esse vengono mietute, macinate, impastate e cotte, sarà lo stesso pane che ne esce da tutte e tre, che è portato sull’altare, è santificato dallo Spirito Santo e diventa il Corpo di Cristo. Allo stesso modo, se ci sono tre monaci nello stesso luogo e, per esempio, uno è perfetto, l’altro di livello medio e l’ultimo un iniziando, se il primo muore nel suo stato di perfezione, quello di livello medio nel suo stato di livello medio, e l’iniziando come iniziando, tutti e tre si rallegreranno nello stesso modo nel Regno dei cieli, a causa della rettitudine della loro intenzione, del loro amore verso Dio e del loro zelo nell’opera della giustizia, benché uno muoia nella vecchiaia, l’altro nella sua gioventù ed infine il terzo quasi un bambino. Infatti, Dio cerca negli uomini la loro buona intenzione e lo zelo per le opere della giustizia, che nasce dall’amore che hanno verso di Lui.

Senza entrare nella “disputa/discussione” che potrebbe sorgere tra vita virtuosa nel mondo e vita virtuosa nel deserto/nel monastero -disputa che in qualche modo proseguirà nei capitoli seguenti del nostro testo-, voglio semplicemente condividere il retroterra liturgico che troviamo appunto nella risposta di Dadisho: cioè il riferimento ad una preparazione del pane per la celebrazione eucaristica: “…quando esse (le spighe) vengono mietute, macinate, impastate e cotte, sarà lo stesso pane che ne esce da tutte e tre, che è portato sull’altare…”. E quindi il riferimento veramente “anaforico” nella presentazione del pane e nell’epiclesi: “…(il pane) che è portato sull’altare, è santificato dallo Spirito Santo e diventa il Corpo di Cristo”. Usando quest’immagine del pane presentato sull’altare e santificato dallo Spirito Santo nel suo insegnamento ai monaci, Dadisho sa di adoperare un paragone con cui i monaci non avranno difficoltà per coglierne la dimensione sia monastica sia liturgica. Quindi una comunità monastica in cui la celebrazione dell’eucaristia può essere assai frequente, ed anche una celebrazione comunitaria dell’ufficiatura delle ore. Più avanti Dadisho parlerà della salmodia recitata in piedi e delle letture della Sacra Scrittura ascoltate seduti a causa della stanchezza, forse per una salmodia molto lunga.

Infine, voglio semplicemente rammentare che Dadisho Qatraya appartiene alla tradizione ecclesiale e liturgica siro orientale che adopera, fino ai nostri giorni, oltre alle anafore attribuite a Nestorio e a Teodoro di Mopsuestia, anche l’anafora di Addai e Mari che, pur non avendo il racconto istituzionale dell’eucaristia, ha certamente l’epiclesi che veramente santifica e consacra il pane ed il vino facendone il Corpo ed il Sangue di Cristo.

          Altri riferimenti di carattere liturgico, specialmente quelli che toccano la preghiera e la salmodia dei monaci, li troviamo anche lungo il testo di Dadisho. Ad esempio, nel paragrafo 30 dello stesso libro I Dadisho afferma: “Infatti, coloro che nel loro grado di crescita si trovano ancora nell’ordine (livello) della preghiera corporale e della lettura, quando sono stanchi di stare in piedi e della salmodia, fanno riposare il loro corpo stando seduti nella lettura meditativa. E in questo modo, una volta il loro corpo si è riposato stando seduti, e la loro mente si è rischiarata grazie alla lettura, allora si alzano per l’ufficiatura e la preghiera”.

    Quindi continuerò la mia lettura e la mia raccolta di altre informazioni ed indicazioni.

+P. Manuel Nin

Esarca Apostolico

Αλεύρι για έναν μοναδικό άρτο...

Σχετικά με μια λειτουργική αναφορά σε ένα κείμενο του Dadisho Qatraya, ενός μοναχού της Ανατολικής Συρίας του έβδομου αιώνα

Διαβάζοντας ένα μοναστικό κείμενο του έβδομου αιώνα, συνάντησα αρκετές αναφορές λειτουργικού χαρακτήρα, ή μπορούμε να πούμε «τελετουργικού» στις οποίες η προσευχή των μοναχών αναφέρεται περισσότερο ή λιγότερο άμεσα. Σε αυτές τις γραμμές θέλω να μοιραστώ μαζί σας μία από αυτές τις αναφορές, η οποία μιλάει, αν και εν συντομία, για την ευχαριστιακή ιεροτελεστία. Το εν λόγω κείμενο βρίσκεται στο έργο του Dadisho Qatraya, ενός μοναχού της ανατολικής Συρίας που έζησε στο δεύτερο μισό του έβδομου αιώνα στην Beth Qatraya, μια παράκτια περιοχή δυτικά του Περσικού Κόλπου, μια περιοχή μεγάλης σημασίας για την άνθηση μοναστηριών, μοναχών και μοναστικών κειμένων συριακής παράδοσης.

Το απόσπασμα που θέλω να μοιραστώ μαζί σας χωρίς πολλά σχόλια από την πλευρά μου βρίσκεται στο Σχόλιο για τον Παράδεισο των Πατέρων, το οποίο με τη σειρά του είναι μια συλλογή Αποφθεγμάτων των Πατέρων της Ερήμου μεταξύ των σημαντικότερων που έχουν διασωθεί. Ο Dadisho στο κείμενο και το σχόλιό του, απαντά στις ερωτήσεις των «αδελφών» (δηλαδή των μοναχών που του κάνουν ερωτήσεις, προσπαθώντας να κατανοήσουν το κείμενο και να αντλήσουν πνευματική διδασκαλία από αυτό), με εξηγήσεις που πολύ συχνά ο συγγραφέας «υποστηρίζει-δικαιολογεί» με κείμενα παρμένα από τα Ευαγγέλια. Βρίσκουμε συχνά αυτό το γεγονός στην ανατολική συριακή μοναστική ασκητική παράδοση, όπου οι συγγραφείς παίρνουν κείμενα από την Αγία Γραφή, ιδιαίτερα το Ψαλτήρι και τα Ευαγγέλια, και τα χρησιμοποιούν όχι τόσο ως δικαιολογία όσο ως σημείο υποστήριξης των επιχειρημάτων τους.

Στο παρακάτω κείμενο, ο Dadisho, σχολιάζοντας και χρησιμοποιώντας την ευαγγελική παραβολή του σπορέα και του σπόρου που έπεσε σε διάφορα μέρη του εδάφους (βλ., Mτ 13, 8. Μκ 4:8. Λκ 8:8), απαντά στην ερώτηση που του έθεσαν οι αδελφοί για τη σχέση μεταξύ της ενάρετης ζωής των λαϊκών στον κόσμο και της ενάρετης ζωής των μοναχών τόσο στη μοναξιά όσο και στο μοναστήρι. Στην απάντησή του, η οποία υπερβαίνει το κείμενο που μεταγράφεται σε αυτές τις σύντομες σελίδες, ο Dadisho συγκρίνει τη ζωή του ανθρώπου στον κόσμο, αν και μπορεί επίσης να τη ζήσει στην αρετή, με το βραχώδες έδαφος, με ξηρή γη..., όπου ο σπόρος μπορεί σίγουρα να βλαστήσει, αλλά κινδυνεύει να μην ριζώσει και να μην αποφέρει καρπούς. Αντιθέτως, η ζωή του μοναχού στη μοναξιά του, ή στο μοναστήρι με τους αδελφούς, ο συγγραφέας το συγκρίνει με το καλό έδαφος όπου ο σπόρος βλασταίνει, ριζώνει και φέρει καρπούς.

Και στο κείμενο του Dadisho, βρίσκουμε αυτό το απόσπασμα που μεταγράφω, και όπου υπάρχει ακριβώς η λειτουργική αναφορά που θέλω να τονίσω:

Σχόλιο στον Παράδεισο των Πατέρων, Ι, 10: Σε αυτές τις τρεις τάξεις της αύξησης του σιταριού (το σιτάρι που έχει πέσει στο δρόμο, στο βραχώδες έδαφος, ανάμεσα στα αγκάθια...), ο Κύριός μας οριοθετεί και περιλαμβάνει όλη την αρετή που ασκούν οι κοσμικοί στον κόσμο. Αντιθέτως, στη συνέχεια (το σιτάρι που έχει πέσει σε καλό έδαφος), πραγματεύεται την αρετή που ασκούν οι μοναχοί σε τρεις διαφορετικές μορφές. Και τι λέει ο Κύριός μας; «Άλλοι σπόροι έπεσαν σε καλό έδαφος, δηλαδή σε ενάρετες ψυχές, και καρποφόρησαν: άλλος τριάντα, άλλος εξήντα, άλλος εκατό». Πρώτον, πρέπει να γνωρίζουμε ότι την πρώτη γη στην οποία έπεσε ο σπόρος, σύμφωνα με τους τρεις τρόπους που περιγράφηκαν παραπάνω, ο Κύριός μας δεν την αποκαλεί «καλή γη» και μόνο αυτή την αποκαλεί «καλή». Στη συνέχεια μας εισάγει στην πειθαρχία των μοναχών με την οποία οι μοναχοί ανεβαίνουν προς την τελειότητα σε τρία διαφορετικά βήματα, δηλαδή: το βήμα των μυουμένων, το βήμα των μοναχών μεσαίου επιπέδου και τέλος το βήμα των τελείων. Το «εκατό» υποδηλώνει το έργο των τέλειων, το «εξήντα» των μοναχών μεσαίου επιπέδου και το «τριάντα» των μυουμένων. Και παρόλο που αυτά τα βήματα είναι όλο και υψηλότερα, είναι όλοι καλός σπόρος σπαρμένος σε καλό έδαφος που φέρει καλό και ώριμο καρπό. Ένα χωράφι στο οποίο φυτρώνουν τρία στάχυα, για παράδειγμα, ένα από τα οποία έχει εκατό κόκκους σιταριού, το άλλο εξήντα και το άλλο τριάντα, όταν θερίζονται, αλέθονται, ζυμώνονται και ψήνονται, θα είναι ο ίδιος άρτος που βγαίνει και από τα τρία, που μεταφέρεται στο θυσιαστήριο, αγιάζεται από το Άγιο Πνεύμα και γίνεται το Σώμα του Χριστού. Με τον ίδιο τρόπο, αν υπάρχουν τρεις μοναχοί στον ίδιο τόπο, και, για παράδειγμα, ο ένας είναι τέλειος, ο άλλος είναι μεσαίου επιπέδου και ο τελευταίος είναι μυούμενος, αν ο πρώτος πεθάνει στην κατάσταση της τελειότητάς του, εκείνος του μεσαίου επιπέδου στην κατάσταση του μεσαίου επιπέδου και ο μυούμενος ως μυούμενος, και οι τρεις θα χαρούν με τον ίδιο τρόπο στη βασιλεία των ουρανών, λόγω της ευθύτητας της πρόθεσής τους, της αγάπης τους για τον Θεό και του ζήλου τους στο έργο της δικαιοσύνης, παρόλο που ο ένας πεθάνει στα γηρατειά, ο άλλος στα νιάτα του και τελικά ο τρίτος σχεδόν παιδί. Στην πραγματικότητα, ο Θεός αναζητά στους ανθρώπους την καλή τους πρόθεση και τον ζήλο τους για τα έργα της δικαιοσύνης, η οποία γεννιέται από την αγάπη τους γι' Αυτόν.

Χωρίς να υπεισέλθω στη «διαμάχη/συζήτηση» που θα μπορούσε να προκύψει μεταξύ της ενάρετης ζωής στον κόσμο και της ενάρετης ζωής στην έρημο/μοναστήρι –μια διαμάχη που κατά κάποιο τρόπο θα συνεχιστεί στα επόμενα κεφάλαια του κειμένου μας– θέλω απλώς να μοιραστώ το λειτουργικό υπόβαθρο που βρίσκουμε ακριβώς στην απάντηση του Dadisho: δηλαδή, την αναφορά σε μια προετοιμασία του άρτου για την ευχαριστιακή ιεροτελεστία: «...Όταν αυτά (τα στάχυα) θεριστούν, αλεσθούν, ζυμωθούν και ψηθούν, θα είναι ο ίδιος άρτος που βγαίνει και από τα τρία, ο οποίος μεταφέρεται στον βωμό...". Εξ ου και η πραγματικά «αναφορική» αναφορά κατά την παρουσίαση του άρτου και την επίκληση: «...(ο άρτος) που μεταφέρεται στην Αγία Τράπεζα, αγιάζεται από το Άγιο Πνεύμα και γίνεται Σώμα Χριστού». Χρησιμοποιώντας αυτή την εικόνα του άρτου που παρουσιάζεται στην Αγία Τράπεζα και αγιάζεται από το Άγιο Πνεύμα στη διδασκαλία του προς τους μοναχούς, ο Dadisho γνωρίζει ότι χρησιμοποιεί μια σύγκριση με την οποία οι μοναχοί δεν θα δυσκολευτούν να συλλάβουν τόσο τη μοναστική όσο και τη λειτουργική διάσταση. Έτσι μια μοναστική κοινότητα στην οποία η τέλεση της Θείας Ευχαριστίας μπορεί να είναι πολύ συχνή, αλλά και μια κοινοτική τέλεση της ακολουθίας των Ωρών. Αργότερα, ο Dadisho θα μιλήσει για την ψαλμωδία που απαγγέλθηκε σε στάση όρθια και τα αναγνώσματα της Αγίας Γραφής που τα άκουσαν καθιστοί λόγω κούρασης, ίσως λόγω μιας πολύ μακράς ψαλμωδίας.

Τέλος, θέλω απλώς να υπενθυμίσω ότι ο Dadisho Qatraya ανήκει στην εκκλησιακή και λειτουργική παράδοση της Ανατολικής Συρίας που χρησιμοποιεί, μέχρι τις μέρες μας, εκτός από τις αναφορές που αποδίδονται στον Νεστόριο και τον Θεόδωρο της Μοψουεστίας, και την αναφορά επίσης του Addai και του Mari που, αν και δεν έχει τη αφήγηση ίδρυσης της Ευχαριστίας, έχει σίγουρα την επίκληση που πραγματικά αγιάζει και καθαγιάζει τον άρτο και τον οίνο, καθιστώντας τα Σώμα και Αίμα του Χριστού.

Άλλες αναφορές λειτουργικού χαρακτήρα, ιδιαιτέρως εκείνες που αγγίζουν την προσευχή και την ψαλμωδία των μοναχών, τις βρίσκουμε επίσης σε όλο το κείμενο του Dadisho. Για παράδειγμα, στην παράγραφο 30 του ίδιου βιβλίου Α’ ο Dadisho δηλώνει: “Πράγματι, εκείνοι που στον δικό τους βαθμό ανάπτυξης βρίσκονται ακόμη στην τάξη (επίπεδο) της σωματικής προσευχής και της ανάγνωσης, όταν είναι κουρασμένοι να στέκονται όρθιοι και από την ψαλμωδία, αναπαύουν το σώμα τους μένοντας καθιστοί κατά την στοχαστική ανάγνωση. Και κατ’ αυτό τον τρόπο, από τη στιγμή που το σώμα τους αναπαύθηκε μένοντας καθιστοί, και ο νους τους φωτίστηκε χάρη στην ανάγνωση, τότε σηκώνονται για την ιεροτελεστία και την προσευχή”.

Έπειτα θα συνεχίσω την επιστολή μου και τη συλλογή μου από άλλες πληροφορίες και υποδείξεις.

+π. Εμμανουηλ Νιν

Αποστολικός Έξαρχος