Da Adamo
fino a Giuseppe… Con lo sguardo verso Cristo
L’uso
dell’Antico Testamento nella Quaresima di Natale bizantina.
La
tradizione liturgica bizantina, nel periodo precedente alla Nascita di Cristo
celebrata il 25 dicembre, non ha un parallelo a quello dell’Avvento nella
tradizione latina, o del Subbara (Annunciazioni) nelle tradizioni
siriache, ma ha quello che si chiama la “Quaresima di Natale”, un periodo di
preparazione, di preghiera e di digiuno che inizia il 15 novembre. Questo periodo
liturgico bizantino ci accosta in diversi modi, ad un aspetto importante
delle celebrazioni liturgiche, cioè la presenza dell’Antico Testamento nelle
celebrazioni liturgiche e come esso viene letto, in che chiave viene adoperato.
Infatti,
l’uso dell’Antico Testamento nella tradizione liturgica bizantina, come d'altronde
nelle altre tradizioni cristiane di Oriente e di Occidente, è importante sia
nelle letture bibliche fatte nelle celebrazioni dell’ufficiatura, sia anche
nella presenza di testi biblici impliciti o espliciti che conformano e in
qualche modo configurano i diversi tropari ed antifone delle celebrazioni
liturgiche. Un uso ed una lettura e quindi anche una esegesi dell’Antico Testamento
fatta a partire della consapevolezza che sono dei testi che annunciano Cristo,
ne sono una prefigurazione ed una profezia, una consapevolezza di cui il
Signore stesso, appeso sulla croce, ce ne dà la certezza. Questo tipo di
esegesi cristologica la troviamo già ben presente nei grandi Padri della Chiesa
come Origene, Efrem il Siro, Ambrogio e Agostino, per citarne soltanto qualcuno
appartenente a diverse tradizioni ecclesiali. E a partire da questa esegesi
patristica, troviamo nella tradizione bizantina i tropari delle grandi feste dell’anno
liturgico, che sono tutto un intreccio di citazioni bibliche
veterotestamentarie, che ne fanno quasi un tessuto / un tappetto la cui icona risultante
è sempre Cristo Signore. Questo uso dei testi veterotestamentari, sempre in
chiave cristologica, lo vediamo in modo speciale in due aspetti o momenti della
liturgia bizantina, che vorrei adesso brevemente mettere in rilievo.
In
primo luogo, l’uso del Salterio come pietra fondamentale della preghiera
cristiana, specialmente nelle ore dell’ufficiatura, sia nella recita di salmi
interi o gruppi di salmi in una lettura più o meno continua, sia nell’uso di
versetti salmici presi a modo di antifone. Un uso che ha come premessa
ineludibile ed irrinunciabile la lettura fatta di queste preghiere sacre dell’Antico
Testamento in chiave allegorica e come conseguenza con uno scopo chiaramente cristologico
e quindi anche mariologico, ecclesiologico, spirituale. Questa chiave di
lettura è quella che ha fatto Cristo stesso, e le grandi tradizioni patristiche
cristiane di Oriente e di Occidente, arrivata fino ai nostri giorni, e a cui mai potremo rinunciare, a rischio di minare le fondamenta della stessa preghiera
cristiana. A modo di esempio di questa chiave cristologica nell’uso del
Salterio, cito, nella tradizione bizantina, le ore di preghiera di prima, terza,
sesta e nona che hanno, durante tutto l’anno, dei salmi fissi che si ripetono
ogni giorno, ma che in tre grandi celebrazioni dell’anno liturgico, cioè la Vigilia
di Natale, la Vigilia dell’Epifania ed il Venerdì Santo, questi salmi fissi
sono sostituiti da altri salmi che nella tradizione delle Chiese bizantine sono
letti e pregati come profezia del fatto salvifico cristiano che si celebra in
quei giorni: tra altri salmi, a Natale troviamo la presenza dei salmi 44, 109…;
all’Epifania i salmi 26, 113; ed il Venerdì Santo i salmi 2, 21…; salmi che la
tradizione cristiana ha letto legati alle tre celebrazioni citate.
In
secondo luogo, accenno alle letture veterotestamentarie, specialmente dei testi
del Pentateuco e dei Profeti, fatte nelle grandi feste cristologiche o
mariologiche della tradizione bizantina, letture che diventano una profezia
sull’incarnazione del Verbo di Dio, sulla sua nascita, su tutto il mistero
della redenzione e, quindi, anche sulla maternità divina della Madre di Dio,
sulla Chiesa stessa. Un esempio di questa presenza di testi profetici letti ed
accolti come profezia cristologica è il brano di Ezechiele 44, o di Proverbi 9.
Infine,
voglio rammentare qualche celebrazione, a modo di campione, che ci fa vedere
questa presenza veterotestamentaria nei testi e nelle celebrazioni della tradizione
bizantina. Il primo esempio è la celebrazione di diversi dei profeti nel mese
di dicembre. Dal 1 del mese troviamo per esempio le celebrazioni di profeti
come: Naum, Abacuc, Sofonia, Aggeo ed infine Daniele e di Tre Fanciulli della
fornace a Babilonia; in questo modo la liturgia mostra la continuità, oppure l’adempimento
delle parole dei profeti dell’Antico Testamento in Colui che loro hanno
annunciato, Cristo Signore.
Il
secondo esempio è la celebrazione delle due domeniche che precedono il Natale,
in cui vengono celebrati gli antenati, i padri nella carne di Colui che loro
hanno atteso e desiderato. I testi liturgici di queste due domeniche danno come
rubrica e nel sinassario: “In questa domenica, avvicinandosi il giorno del
Natale del Signore nostro Gesù Cristo, si fa memoria dei suoi progenitori
secondo la carne, vissuti prima e sotto la Legge…”, nella prima delle due
domeniche. E nella seconda: “In questa domenica che precede la
Natività di Cristo, è stato stabilito dai nostri santi padri teòfori che si
faccia memoria di tutti coloro che dall’inizio del mondo sono stati graditi a
Dio, da Adamo fino a Giuseppe, lo sposo della santissima Madre di Dio”. I
testi liturgici raccolgono in un’unica celebrazione tutti coloro che attesero o
annunciarono l’incarnazione del Verbo eterno di Dio. Due dei tropari del vespro
di queste domeniche fanno anche quasi un elenco dei nomi; ed essi non sono personaggi
anonimi o sconosciuti, ma la liturgia porta i loro nomi che a loro volta ci
rimandano alla grande preparazione della venuta di Cristo nella carne: “Celebriamo
oggi, o fedeli, tutti i padri che furono prima della Legge: Abramo amante di
Dio; Isacco, che è nato per la promessa; Giacobbe e i dodici patriarchi; con
loro veneriamo il mitissimo Davide, Daniele, il profeta dilettissimo, e i tre
fanciulli che hanno cambiato la fornace in rugiada: e chiediamo il perdono al
Cristo Dio, glorificato tra i suoi santi… Venite, amici della festa,
salmeggiando celebriamo l’assemblea dei progenitori: Adamo, il primo padre,
Enoch, Noè, Melchisedek, Abramo, Isacco e Giacobbe; dopo l’avvento della Legge:
Mosè e Aronne, Giosuè, Samuele e Davide; insieme a loro, Isaia, Geremia,
Ezechiele, Daniele e i dodici profeti, e con loro Elia, Eliseo e tutti gli
altri; Zaccaria e il Battista, e quelli che hanno annunciato il Cristo, vita e
risurrezione della nostra stirpe”. Notiamo anche i titoli che la liturgia
aggiunge a molti dei loro nomi: “Abramo amante di Dio; Isacco, che è nato
per la promessa… il mitissimo Davide, Daniele, il profeta dilettissimo”. E come
se la liturgia non volesse dimenticare nessuno, il sinassario li inquadra in
modo molto bello: “…da Adamo fino a Giuseppe, lo sposo della santissima
Madre di Dio”.
I
testi veterotestamentari applicati alla figura di Maria come Madre del Verbo di
Dio incarnato sono molto abbondanti. A modo di esempio trascrivo uno dei theotokia
(tropario in cui si canta la Madre di Dio) del 5 dicembre: “Cantiamo la
porta del cielo, l’arca, il monte santissimo, la nube luminosa, la scala
celeste, il paradiso razionale, il riscatto di Eva, il grande tesoro di tutta
la terra: perché in lei si è compiuta la salvezza del mondo e la remissione
delle colpe antiche; per questo a lei gridiamo: Intercedi presso il tuo Figlio
e Dio, perché doni la remissione dei peccati a coloro che con fede onorano il
tuo parto immacolato”. È un testo che raccoglie una serie di titoli dati
alla Madre del Verbo incarnato: porta, arca, monte, nube, paradiso, riscatto…,
faccendone una lettura sia cristologica sia mariologica. Queste figure ed
immagini sono prese da Genesi, Esodo, Salmi, Profeti.
A
modo di appendice a queste pagine, aggiungo qualche campione iconografico di
questi santi veterotestamentari, con delle icone prese dagli affreschi della
mia chiesa cattedrale della Santissima Trinità ad Atene, icone opera di Rallis
Kopsidis, fatte nella seconda metà del XX secolo. Sono delle icone che ci
indicano la venuta di Cristo, che camminano e guardano verso di Lui, il Signore.
Infatti, l’ultima delle icone è la cupola col Pantocratore attorniato, direi
quasi poggiando, sulle icone dei profeti che lo hanno annunciato, a cui
guardano da tutta l’eternità.
+P. Manuel Nin
Esarca Apostolico
ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΔΑΜ ΜΕΧΡΙ ΤΟΝ ΙΩΣΗΦ…
ΜΕ ΤΟ ΒΛΕΜΜΑ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΧΡΙΣΤΟ
Η χρήση της Παλαιάς Διαθήκης στη
Βυζαντινή Χριστουγεννιάτικη παράδοση.
Η βυζαντινή λατρευτική παράδοση, κατά
τη χρονική περίοδο πριν από τη Γέννηση του Χριστού (στις 25 Δεκεμβρίου) δεν
έχει παραλληλισμό με την Περίοδο του Ερχομού στη λατινική παράδοση, ή με την
Περίοδο «Σουμπάρα» (του Ευαγγελισμού) στις συριακές παραδόσεις· αλλά έχει
παραλληλισμό με τη λεγόμενη «Χριστουγεννιάτικη Σαρακοστή», η οποία είναι μία
περίοδος προετοιμασίας, προσευχής και νηστείας, που αρχίζει στις 15 Νοεμβρίου.
Η βυζαντινή αυτή λατρευτική περίοδος μας πλησιάζει με διάφορους τρόπους σε μία
σπουδαία άποψη των λατρευτικών τελετών, δηλαδή στην παρουσία της Παλαιάς
Διαθήκης στις λατρευτικές τελετές, και στον τρόπο ανάγνωσης και στο κλειδί
χρήσης αυτής της Παλαιάς Διαθήκης.
Πραγματικά η χρήση της Παλαιάς Διαθήκης στη βυζαντινή λατρευτική παράδοση, όπως άλλωστε καις τις άλλες χριστιανικές παραδόσεις της Ανατολής και της Δύσης, είναι σπουδαία τόσο στα βιβλικά αναγνώσματα των ιεροτελεστιών, όσο και στην παρουσία των βιβλικών κειμένων τα οποία κατά κάποιο τρόπο διαμορφώνουν τα διάφορα τροπάρια και αντίφωνα των λατρευτικών τελετών. Μία χρήση και μία ανάγνωση, επομένως και μία ερμηνεία της Παλαιάς Διαθήκης, βασισμένες στην συνειδητοποίηση των κειμένων της αναγγελίας του Χριστού, αποτελούν μία προεικόνιση και μία προφητεία, μία συνειδητοποίηση, για την οποία ο ίδιος ο Κύριος, κρεμάμενος από τον Σταυρό, μας δίνει τη βεβαιότητά τους. Αυτήν τη μορφή της χριστολογικής ερμηνείας την βρίσκουμε έντονα παρούσα στους μεγάλους Πατέρες της Εκκλησίας, όπως στον Οριγένη, στον Εφραίμ τον Σύρο, στον Αμβρόσιο και στον Αυγουστίνο… για να αναφέρουμε μερικούς μονάχα αντιπροσώπους διαφόρων εκκλησιαστικών παραδόσεων. Ξεκινώντας από αυτήν την πατριστική ερμηνεία, στη βυζαντινή παράδοση βρίσκουμε τα τροπάρια των μεγάλων εορτών του λατρευτικού έτους, τα οποία αποτελούν μία ολόκληρη διασταύρωση βιβλικών παραπομπών της Παλαιάς Διαθήκης· αυτή η διασταύρωση των παραπομπών αποτελεί σχεδόν έναν τάπητα, ο οποίος απεικονίζει πάντοτε τον Κύριο μας Ιησού Χριστό. Αυτήν τη χρήση των κειμένων της Παλαιάς Διαθήκης, πάντοτε με το χριστολογικό τους κλειδί, βρίσκουμε με ιδιαίτερο τρόπο σε δύο όψεις ή σε δύο στιγμές της βυζαντινής λατρείας, τις οποίες θα ήθελα τώρα με σύντομο τρόπο να υπογραμμίσω.
Πρώτα τη χρήση του Ψαλτηρίου ως θεμελιώδους πέτρας της χριστιανικής προσευχής· ιδιαίτερα κατά τις ώρες της ιερής ακολουθίας, τόσο με την απαγγελία ολόκληρων ψαλμών ή μέρους αυτών, με μία ανάγνωση λίγο ή περισσότερο εκτεταμένη και με τη χρήση αντιφωνικών ψαλμών. Πρόκειται για μία χρήση ψαλμών, η οποία στηρίζεται αναμφίβολα στην ανάγνωση των ιερών αυτών προσευχών της Παλαιάς Διαθήκης, με αλληγορικό κλειδί, με σκοπό καθαρά χριστολογικό, επομένως και με σκοπό μαριολογικό, εκκλησιολογικό, πνευματικό. Αυτό το κλειδί της ανάγνωσης είναι αυτό που χρησιμοποίησε ο ίδιος ο Χριστός, και οι μεγάλες πατριστικές παραδόσεις του χριστιανισμού, της Ανατολής όσο και της Δύσης· το κλειδί αυτό έφτασε μέχρις τις ημέρες μας και δεν θα μπορέσουμε ποτέ να το αρνηθούμε, χωρίς να απειλήσουμε τα ίδια τα θεμέλια της χριστιανικής προσευχής. Ως τρόπο παραδείγματος του χριστολογικού αυτού κλειδιού στη χρήση του Ψαλτηρίου, για τη βυζαντινή παράδοση, αναφέρω τις Ώρες Προσευχής, της πρώτης, της τρίτης, της έκτης και της ενάτης. Οι Ώρες αυτές, καθ΄όλο το έτος, έχουν σταθερούς ψαλμούς, που επαναλαμβάνονται κάθε μέρα· αλλά σε τρεις μεγάλες εορτές του λειτουργικού έτους, δηλαδή κατά την Παραμονή των Χριστουγέννων, κατά την Παραμονή των Θεοφανείων και κατά τη Μεγάλη Παρασκευή, οι σταθεροί ψαλμοί που προαναφέραμε αντικαθίστανται από άλλους ψαλμούς, οι οποίοι κατά την παράδοση των Βυζαντινών Εκκλησιών, γίνονται προσευχή και προφητεία για τα μεγάλα γεγονότα των ημερών αυτών: μεταξύ αυτών των ψαλμών, τα Χριστούγεννα βρίσκουμε τους Ψαλμούς 44, 109… τα Θεοφάνεια τους ψαλμούς 26, 113… και τη Μεγάλη Παρασκευή τους ψαλμούς 2, 21… τους ψαλμούς αυτούς η χριστιανική παράδοση τους συνέδεσε με τα γεγονότα των μεγάλων τελούμενων εορτών.
Στο δεύτερο σημείο αναφέρω τα αναγνώσματα της Παλαιάς Διαθήκης, ιδιαίτερα του Πεντατεύχου και των Προφητών, τα οποία διαβάζονται στις μεγάλες χριστολογικές και μαριολογικές εορτές της βυζαντινής παράδοσης· τα αναγνώσματα αυτά γίνονται προφητεία για την ενσάρκωση του Θεού, για τη γέννησή Του, για όλο το μυστήριο της λύτρωσης μας, επομένως και της θεϊκής μητρότητας της Μητέρας του Θεού και για την ίδια την Εκκλησία. Ένα παράδειγμα της παρουσίας προφητικών κειμένων, τα οποία διαβάζονται και ακούγονται ως χριστολογική προφητεία είναι τα κείμενα Εζεκχιήλ 44, και Παροιμιών 9.
Τέλος θέλω να υπενθυμίσω κάποια τελετή, ως παράδειγμα, το οποίο μας κάνει να βλέπουμε αυτήν την παρουσία της Παλαιάς Διαθήκης στα κείμενα των τελετών της βυζαντινής παράδοσης. Το πρώτο παράδειγμα είναι ο εορτασμός διαφόρων προφητών κατά τον μήνα Δεκέμβριο. Ήδη από την 1η Δεκεμβρίου βρίσκουμε τον εορτασμό προφητών, όπως του Ναούμ, του Αβακούα, του Σοφονία, του Αγγαίου και τελικά του Δανιήλ και των Τριών Παίδων στο καμίνι της Βαβυλωνίας: με αυτόν τον τρόπο η θεία λατρεία μας δείχνει την συνέχιση, ή την εκπλήρωση των προφητικών λόγων της Παλαιάς Διαθήκης, στο πρόσωπο Εκείνου, τον οποίο προανήγγειλαν, τον Ιησού Χριστό.
Το δεύτερο παράδειγμα είναι ο εορτασμός των δύο Κυριακών πριν από τα Χριστούγεννα κατά τις οποίες τιμούμε τους κατά σάρκα προπάτορες Εκείνου τον οποίον αυτοί περίμεναν και επιθυμούσαν. Τα λατρευτικά κείμενα αυτών των δύο Κυριακών, στο Συναξάριο της «πρώτης των δύο Κυριακών, ενώ πλησιάζει η ημέρα της Γέννησης του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, τιμούμε τη μνήμη των κατά σάρκα προπατόρων Του, οι οποίοι έζησαν πριν και κάτω από τον Νόμο…» Στο Συναξάριο της δεύτερης διαβάζουμε: «Κατά την Κυριακή αυτή, η οποία προηγείται της Γέννησης του Χριστού, καθορίστηκε από τους αγίους και θεοφόρους Πατέρες μας να τελείται η μνήμη όλων εκείνων οι οποίοι ευαρέστησαν τον Θεό, από τον Αδάμ μέχρι τον Ιωσήφ, τον μνηστήρα της Παναγίας Θεοτόκου».
Τα λατρευτικά κείμενα περισυλλέγουν σε ένα μοναδικό
εορτασμό όλους εκείνους οι οποίοι ανέμενα ή ανήγγειλαν την ενσάρκωση του
αιώνιου Λόγου του Θεού. Δύο από τα τροπάρια του εσπερινού αυτών των Κυριακών
παρουσιάζουν σχεδόν ένα κατάλογο των ονομάτων· οι άνθρωποι αυτοί δεν είναι
πρόσωπα ανώνυμα ή άγνωστα· η θεία λατρεία παρουσιάζει τα ονόματά τους, τα οποία
και αυτά με τη σειρά τους μας υποδείχνουν τη μεγάλη προετοιμασία του κατά σάρκα
ερχομού του Χριστού: «Τούς πρό τού νόμου Πατέρας, άπαντας
ευφημήσωμεν σήμερον πιστοί, Αβραάμ τόν φιλόθεον, Ισαάκ τόν εξ επαγγελίας
τεχθέντα, καί Ιακώβ, καί τούς δώδεκα Πατριάρχας, Δαυίδ τόν πραότατον καί Δανιήλ
τόν επιθυμιών Προφήτην, καί τούς τρείς Παίδας σύν αυτοίς γεραίροντες, τούς τήν
κάμινον είς δρόσον μεταβαλόντας, αιτούμενοι άφεσιν παρά Χριστού τού Θεού, τού
ενδοξαζομένου εν τοίς Αγίοις αυτού. Τών Προπατόρων τό
σύστημα, οι φιλέορτοι δεύτε, ψαλμικώς ευφημήσωμεν, Αδάμ τόν Προπάτορα, Ενώχ,
Νώε; Μελχισεδέκ, Αβραάμ, Ισαάκ και Ιακώβ, μετά νόμον, Μωϋσήν καί Ααρών, Ιησούν,
Σαμουήλ καί Δαυίδ, μεθ’ ών τόν Ησαϊαν, Ιερεμίαν, Ιεζεκιήλ, καί Δανιήλ καί τούς δώδεκα,
άμα Ηλιού, Ελισαίον καί τούς άπαντας, Ζαχαρίαν καί τόν Bαπτιστήν, καί τούς κηρύξαντας Χριστόν,
τήν ζωήν καί ανάστασιν τού γένους ημών». Ας σημειώσουμε επίσης τους τίτλους τους
οποίους η θεία λατρεία προσθέτει σε πολλά ονόματα: Αβραάμ τόν φιλόθεον, Ισαάκ τόν εξ επαγγελίας τεχθέντα, καί Ιακώβ, καί
τούς δώδεκα Πατριάρχας, Δαυίδ τόν πραότατον καί Δανιήλ τόν επιθυμιών Προφήτην,…»
Και σαν να μην ήθελε η θεία λατρεία
να παραλείψει κανέναν, το Συναξάριο πλαισιώνει όλα τα ονόματα με πολύ ωραίο
τρόπο: «…. Από τον Αδάμ μέχρι τον Ιωσήφ,
τον μνήστορα της Παναγίας Μητέρας του Θεού».
Τα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης τα οποία αποδίδονται στο πρόσωπο της Μαρίας ως Μητέρας του ενσαρκωμένου Λόγου του Θεού. Ως παράδειγμα παρουσιάζω ένα από τα «θεοτόκια» (τροπάρια αποδιδόμενα στην Παναγία Μητέρα του Θεού), της 5ης Δεκεμβρίου: «Τὴν οὐράνιον πύλην καὶ κιβωτόν, τὸ πανάγιον ὄρος τὴν φωταυγῆ, νεφέλην ὑμνήσωμεν, τὴν οὐράνιον κλίμακα, τὸν λογικὸν Παράδεισον, τῆς Εὔας τὴν λύτρωσιν, τῆς οἰκουμένης πάσης, τὸ μέγα κειμήλιον, ὅτι σωτηρία, ἐν αὐτῇ διεπράχθη· τῷ κόσμῳ καὶ ἄφεσις τῶν ἀρχαίων ἐγκλημάτων∙ διὰ τοῦτο βοῶμεν αὐτῇ. Πρέσβευε τῷ σῷ Υἱῷ καὶ Θεῷ, τῶν πταισμάτων ἄφεσιν δωρήσασθαι, τοῖς εὐσεβῶς προσκυνοῦσι, τὸν πανάγιον Τόκον σου». Είναι ένα κείμενο το οποίο περιλαμβάνει μία σειρά από τίτλους προς τη Μητέρα του ενσαρκωμένου Λόγου: «πύλην, κιβωτόν, νεφέλην, κλίμακα, Παράδεισον, λύτρωσιν,..» οι τίτλοι αυτοί παρουσιάζουν μία ανάγνωση χριστολογική και μαριολογική. Αυτές οι μορφές και οι εικόνες είναι παρμένες από τα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης: Γένεση, έξοδος, Ψαλμοί, Προφήτες.
Ως παράρτημα αυτών των σελίδων προσθέτω κάποια
εικονογραφικά παραδείγματα αυτών των Αγίων της Παλαιάς Διαθήκης, με εικόνες
παρμένες από την εικονογράφηση του Καθεδρικού μας ναού, αφιερωμένου στην
Παναγία Τριάδα. Οι εικόνες αυτές είναι έργα του Ράλλη Κοψίδη, αγιογραφημένες
κατά το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα. Είναι εικόνες οι οποίες μας δείχνουν
τον ερχομό του Χριστού, εικόνες που βαδίζουν και ατενίζουν προς Εκείνον, τον
Κύριο. Πραγματικά, η τελευταία αυτών των εικόνων βρίσκεται στον τρούλο και
παρουσιάζει τον Παντοκράτορα, σαν να είναι στηριζόμενος πάνω στις εικόνες των
Προφητών, οι οποίοι ανήγγειλαν τον Χριστό και από όλη την αιωνιότητα ατενίζουν
προς τον Χριστό.
π. Εμμανουήλ Νιν
Αποστολικός Έξαρχος
Nessun commento:
Posta un commento