“Colei che è più ampia dei cieli”.

R. Kopsidis, XX secolo.

Abside chiesa cattedrale della Santissima Trinità, Atene

  

La preparazione al Natale nella tradizione bizantina

Guardiamo la Vergine, trono glorioso dei cherubini.

          La tradizione bizantina celebra in modo speciale i giorni che precedono immediatamente le grandi feste, giorni chiamati “proeòrtia” (“prefesta”, “giorni prefestivi”), in cui troviamo dei tropari, dei testi liturgici che preparano, introducono pedagogicamente e teologicamente alla grande festa che si celebra. Per il Natale i giorni di pre-festa iniziano il 20 dicembre e arrivano fino al 23, essendo già il 24 il giorno della grande Vigilia di Natale. Mi soffermo un attimo in alcuni dei tropari del vespro di questi quattro giorni prefestivi, testi in cui si sottolinea il mistero centrale della fede cristiana, cioè l’incarnazione del Verbo eterno di Dio dallo Spirito Santo e dalla Santissima Vergine Maria. Sono dei testi che, adoperando delle bellissime immagini poetiche, usano soprattutto testi ed immagini veterotestamentarie per parlare della verginità di Maria, della nascita nella carne del Verbo eterno di Dio e della sua manifestazione agli uomini.

Diversi dei tropari iniziano con l’esortazione a salire verso Betlemme, una salita con la mente e con il cuore per celebrare lì il mistero dell’Incarnazione del Verbo di Dio: “Celebriamo, o popoli, le festività vigilari della Natività di Cristo: e sollevando l’intelletto, saliamo con la mente a Betlemme e con i pensieri dell’anima contempliamo la Vergine che si appresta a partorire nella grotta il Signore dell’universo e Dio nostro…, e contempliamo nella grotta il grande mistero”. Uno dei tropari del vespro del giorno 20 diventa poi una professione di fede nella Santa Trinità, e lo fa con una lettura in chiave chiaramente trinitaria del Trisaghion, lettura che troviamo in altre grandi feste del calendario bizantino: “Celebriamo, o popoli, le festività vigilari della Natività di Cristo: e sollevando l’intelletto, saliamo con la mente a Betlemme e contempliamo nella grotta il grande mistero: si è aperto infatti l’Eden, perché Dio viene da Vergine pura, perfetto nella divinità e nell’umanità. Acclamiamo dunque: Santo Dio, Padre che non ha principio; Santo forte, Figlio incarnato; Santo immortale, Spirito paraclito. Trinità santa, gloria a te”. È un tropario in cui troviamo da una parte di nuovo il collegamento tra la nascita di Cristo e la riapertura dell’Eden, presentando il Natale quasi una prefigurazione della Pasqua di Cristo; e dall’altra parte ci presenta una confessione di fede nelle vere nature divina ed umana di Cristo. In un altro dei tropari del giorno 20 troviamo di nuovo questo collegamento tra la nascita del Verbo di Dio incarnato e la manifestazione del mistero trinitario: “Ascolta, o cielo, e porgi l’orecchio, terra: ecco che il Figlio e Verbo di Dio Padre viene per essere partorito dalla fanciulla ignara d’uomo, secondo il beneplacito di colui che lo ha impassibilmente generato, e con la sinergía del Santo Spirito. Prepàrati, Betlemme, apri la porta, o Eden: poiché Colui “che È” diviene ciò che non era, e l’artefice di tutto il creato viene plasmato: lui che elargisce al mondo la grande misericordia”. Diversi dei testi di questi giorni e poi anche nel periodo del Natale, metteranno in parallelo Betlemme che accoglie il nuovo Adamo e l’Eden che riapre all’umanità redenta le sue porte.

          Due dei tropari del giorno 21 si trattengono nel celebrare la figura di Maria, la Madre di Dio, con delle immagini veramente profonde e toccanti. Il primo dei tropari applica a Maria l’immagine del frumento che in essa germina e che sarà alimento -sarà pane di vita- per gli uomini: “O tutta immacolata Madre di Dio, riconosciamo nel tuo grembo il mucchio di frumento, che inesprimibilmente, oltre intelletto e ragione, porta la spiga che non è stata coltivata: quella che tu generi nella grotta di Betlemme e che con la grazia nutrirà l’intera creazione di divine conoscenze, e redimerà il genere umano dalla fame che distrugge l’anima”. Il secondo dei tropari presenta Maria con l’immagine della giovenca che partorisce il vitello grasso, con un riferimento chiaro a quel vitello grasso che poi verrà sacrificato quando il figliol prodigo ritorna alla casa paterna: “La giovenca immacolata che porta in grembo il vitello grasso, avanza verso la santa grotta, in virtù di mirabile disposizione, per partorirlo e avvolgerlo in fasce come un mortale, e deporlo in una mangiatoia come fanciullino…”. I testi liturgici, come d’altronde la stessa tradizione esegetica dei Padri, accostano, mettono in parallelo delle immagini e dei testi biblici di origine diversa, per farne un’unica esegesi cristologica.

          I tropari dei giorni 22 e 23 si trattengono a contemplare il mistero dell’incarnazione del Verbo di Dio, e lo fanno servendosi di immagini cristologicamente contrastanti, facendo così una vera e propria professione di fede nella vera natura divina e la vera natura umana del Verbo di Dio fatto carne: “Il Verbo Dio, che è portato sulle spalle dei cherubini, unito alla carne secondo l’ipòstasi, ha preso dimora in un grembo tutto immacolato, è divenuto un mortale, e viene nella terra di Giuda per esservi partorito. Prepàrati per il Re universale, o santa grotta, come reggia sublime, e tu, greppia, come trono di fuoco in cui la Vergine Maria lo deporrà bambino, secondo il suo beneplacito, perché egli richiami a sé la sua creatura”. Tre immagini poetiche applicate alla Madre di Dio le troviamo ancora in un altro dei testi liturgici; essa è nube luminosa portatrice di pioggia sulla terra, la rondine spirituale, la reggia che accoglie il Re: “La luminosa nube vivente che porta la pioggia celeste viene per farla stillare sulla terra, e irrigarne il volto. La rondine spirituale che porta in seno la primavera della grazia, per ineffabile disposizione la partorisce, dissipando l’inverno ateo. La reggia pura e incontaminata introduce in una grotta il Re incarnato”.

          Un ultimo dei tropari di questi giorni prefestivi riprende il collegamento tra Betlemme e l’Eden, e ci presenta già la nascita del Verbo di Dio incarnato come l’inizio della nostra liberazione, della nostra redenzione: la spada tolta dalla porta dell’Eden; il muro di separazione abbattuto; gli angeli assieme agli uomini. Di nuovo la liturgia ci mette di fronte a un contrasto con uno scopo chiaramente cristologico: il Creatore che nasce, la Vergine che diventa trono, Lei che accoglie Colui che non può essere contenuto: “Nasce a Betlemme il Creatore dell’universo, e apre l’Eden, il Re che è prima dei secoli; la spada di fuoco si volge indietro; il muro di separazione che era frammezzo è abbattuto; le potenze celesti si mescolano con gli abitanti della terra; gli angeli insieme agli uomini compongono una potente adunanza festiva. Accostatici puri al puro, guardiamo la Vergine come glorioso trono di cherubini, lei che accoglie il Dio che nulla può contenere e porta colui che i cherubini portano con timore, perché egli elargisca al mondo la grande misericordia”.

+P. Manuel Nin

Esarca Apostolico

Η ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

           Η βυζαντινή παράδοση τελεί με ιδιαίτερο τρόπο τις ημέρες που προηγούνται άμεσα στις μεγάλες εορτές· κατά την προετοιμασία αυτή οι μέρες ονομάζονται «προεόρτια» κατά τις οποίες βρίσκουμε τροπάρια, λατρευτικά κείμενα που προετοιμάζουν, εισάγουν, παιδαγωγικά και  θεολογικά τη μεγάλη εορτή που περιμένουμε. Για τα Χριστούγεννα οι προεόρτιες ημέρες αρχίζουν στις 20 Δεκεμβρίου μέχρι την 23^η του μηνός, ενώ η 24^η είναι η μεγάλη αγρυπνία των Χριστουγέννων. Σταματώ σε ορισμένα τροπάρια αυτών των προεόρτιων ημερών. Είναι κείμενα που υπογραμμίζουν το κεντρικό μυστήριο της χριστιανικής γιορτής, δηλαδή την ενσάρκωση του αιώνιου Λόγου του Θεού, από το Άγιο Πνεύμα, και την Υπεραγία Παρθένο Μαρία. Είναι κείμενα στα οποία, χρησιμοποιούνται ωραιότατες ποιητικές εικόνες, κείμενα και εικόνες της Παλαιάς Διαθήκης, για να μιλήσουν υπέρ της παρθενίας της Μαρίας, της κατά σάρκα γέννησης του αιωνίου Λόγου του Θεού, και της φανέρωσης του τριαδικού μυστηρίου.

 Διάφορα τροπάρια αρχίζουν με την προτροπή να ανεβούμε προς τη Βηθλεέμ, μία ανάβαση με τον νου και την καρδιά, για να τελέσουμε εκεί το μυστήριο της ενσάρκωσης του Λόγου του Θεού: «Προεορτάσωμεν λαοί, Χριστοῦ τὰ Γενέθλια, καὶ ἐπάραντες τὸν νοῦν, ἐπὶ τὴν Βηθλεὲμ ἀναχθῶμεν τῇ διανοίᾳ, καὶ κατίδωμεν τὴν Παρθένον, τοῖς ψυχικοῖς ὀφθαλμοῖς, ἐπειγομένην τίκτειν ἐν Σπηλαίῳ, τὸν τῶν ὅλων Κύριον καὶ Θεὸν ἡμῶν· οὗ Ἰωσὴφ κατιδών, τῶν θαυμάτων τὸ μέγεθος, ἐδόκει ἄνθρωπον θεωρεῖν, ὡς βρέφος σπαργανούμενον, ὑπενόει δὲ ἐκ τῶν πραγμάτων, Θεὸν εἶναι ἀληθινόν, τὸν παρέχοντα ταῖς ψυχαῖς ἡμῶν τὸ μέγα ἔλεος»

 Ένα από τα τροπάρια του Εσπερινού της 20^ης Δεκεμβρίου γίνεται επίσης μία ομολογία πίστης στην Αγία Τριάδα, κάνοντας τον ύμνο του Τρισάγιου μία ανάγνωση με καθαρά τριαδικό κλειδί, μία ανάγνωση που τη βρίσκουμε και σε άλλες εορτές του βυζαντινού ημερολογίου: «Προεορτάσωμεν λαοί, Χριστοῦ τὰ Γενέθλια καὶ ἐπάραντες τὸν νοῦν ἐπὶ τὴν Βηθλεὲμ ἀναχθῶμεν τῇ διανοίᾳ, καὶ κατίδωμεν τὸ ἐν Σπηλαίῳ μέγα μυστήριον· ἤνοικται γὰρ ἡ Ἐδέμ, ἐκ Παρθένου Ἁγνῆς Θεοῦ προερχομένου, ὑπάρχοντος τελείου τοῦ αὐτοῦ, ἐν Θεότητι καὶ ἀνθρωπότητι, διὸ κράξωμεν· Ἅγιος ὁ Θεός, ὁ Πατὴρ ὁ ἄναρχος, Ἅγιος Ἰσχυρός, ὁ Υἱὸς ὁ σαρκωθείς, Ἅγιος Ἀθάνατος, τὸ Πανάγιον Πνεῦμα· Τριὰς Ἁγία, δόξα σοι». Είναι ένα τροπάριο στο οποίο βρίσκουμε από τη μια πάλι τη σύνδεση μεταξύ της γέννησης του Χριστού και του ανοίγματος των πυλών της Εδέμ, παρουσιάζοντας τα Χριστούγεννα σχεδόν ως προεικόνιση του Πάσχα του Χριστού. και από την άλλη μας παρουσιάζει μια ομολογία πίστης στις δύο αληθινές φύσεις, τη θεία και την ανθρώπινη του Χριστού. Ακόμα σε ένα άλλο από τα τροπάρια της 20^ης του μηνός, βρίσκουμε αυτόν τον σύνδεσμο μεταξύ της γέννησης του ενσαρκωμένου Λόγου του Θεού, και της φανέρωσης του τριαδικού μυστηρίου: «Ἄκουε οὐρανέ, καὶ ἐνωτίζου ἡ γῆ ἰδοὺ γὰρ ὁ Υἱὸς καὶ Λόγος τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρός, πρόεισι τεχθῆναι ἐκ Κόρης ἀπειράνδρου, εὐδοκίᾳ τοῦ φύσαντος αὐτὸν ἀπαθῶς, καὶ συνεργείᾳ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, Βηθλεὲμ εὐτρεπίζου· ἄνοιγε πύλην ἡ Ἐδέμ ὅτι ὁ Ὢν γίνεται ὃ οὐκ ἦν, καὶ ὁ Πλαστουργὸς πάσης κτίσεως διαπλάττεται, ὁ παρέχων τῷ κόσμῳ τὸ μέγα ἔλεος».

 Σε διάφορα κείμενα των ημερών αυτών, όπως και της περιόδου των Χριστουγέννων βάζουν σε παραλληλισμό την Βηθλεέμ, η οποία δέχεται τον νέο Αδάμ, κα την Εδέμ, η οποία  ανοίγει και πάλι τις πόρτες της στη λυτρωμένη ανθρωπότητα. Σ΄ένα άλλο από τα τροπάρια της 20^ης του μηνός βρίσκουμε αυτή τη σύνδεση μεταξύ της γέννησης του ενσαρκωμένου Λόγου του Θεού και της φανέρωσης του τριαδικού μυστηρίου.

Δύο από τα τροπάρια της 21^ης Δεκεμβρίου αφιερώνονται στον εορτασμό της μορφής της Μαρίας, της Μητέρας του Θεού με εικόνες πραγματικά βαθιές και συγκινητικές. Το πρώτο των τροπαρίων εφαρμόζει στην Μαρία την εικόνα του σιταριού, η οποία ωριμάζει μέσα της, και θα γίνει τροφή (άρτος) και ζωή για τους ανθρώπους: «Θημωνία ἅλωνος, ἡ σὴ κοιλία Πανάμωμε, Θεοτόκε γνωρίζεται, στάχυν ἐγεώργητον, ὑπὲρ νοῦν καὶ λόγον, φέρουσα ἀφράστως· ὃν ἐν Σπηλαίῳ Βηθλεέμ, ἀποκυήσεις τήν κτίσιν ἅπασαν, ταὶς θείαις ἐπιγνώσεσι, μέλλοντα θρέψειν ἐν χάριτι, καὶ λιμοῦ τὸ ἀνθρώπινον, ψυχοφθόρου λυτρώσεσθαι». Το δεύτερο των τροπαρίων παρουσιάζει την Μαρία με την εικόνα της δάμαλης, που γεννά τον μόσχο τον σιτευτό, σε καθαρή αναφορά στον μόσχο τον σιτευτό ο οποίος θα θυσιαστεί όταν ο άσωτος υιός θα επιστρέψει στο σπίτι του πατέρα: «Δάμαλις ἡ ἄμωμος, τὸν σιτευτὸν Μόσχον φέρουσα, ἐν κοιλίᾳ προέρχεται, εἰς ἅγιον Σπήλαιον, παραδόξῳ λόγῳ, τοῦτον ἀποτέξαι, καὶ σπαργανῶσαι ὡς βροτόν, καὶ ἀνακλῖναι φάτνῃ ὡς νήπιον. Ἡ κτίσις προεόρταζε, χαρμονικῶς μεγαλύνουσα, τὸν τοιαῦτα παράδοξα, ἐπὶ γῆς ἐργαζόμενον».Τα λειτουργικά κείμενα, όπως και η ίδια η εξηγητική παράδοση των Πατέρων, αντιπαραθέτουν, παραλληλίζουν εικόνες και βιβλικά κείμενα διαφορετικής προέλευσης, για να τα κάνουν μια ενιαία χριστολογική εξήγηση.

 Τα τροπάρια των ημερών 22 και 23 Δεκεμβρίου μελετούν το μυστήριο της ενσάρκωσης του Λόγου του Θεού, με εικόνες χριστολογικά αντιθετικές, κάνοντας έτσι μία αληθινή και πραγματική ομολογία πίστης στην αληθινή θεϊκή φύση και στην αληθινή ανθρώπινη φύση του Λόγου του Θεού, που έγινε άνθρωπος: «Ὁ νώτοις ὀχούμενος, χερουβικοῖς Θεὸς Λόγος, σαρκὶ καθ' ὑπόστασιν, ἑνωθεὶς πανάμωμον μήτραν ᾤκησε, καὶ βροτὸς γέγονε, καὶ εἰς γῆν ἔρχεται, τοῦ Ἰούδα ἀποτίκτεσθαι, Σπήλαιον ἅγιον, τῷ Παμβασιλεῖ εὐτρεπίσθητι, ὡς μέγιστον παλάτιον· Φάτνη δὲ ὡς θρόνος πυρίμορφος, ἐν ᾗ ὥσπερ βρέφος, Παρθένος Μαριὰμ ἀνακλινεῖ, ἐπ' ἀνακλήσει τοῦ πλάσματος, αὐτὸν ὡς ηὐδόκησεν». Τρεις ποιητικές εικόνες εφαρμοσμένες στην Μητέρα του Θεού τις βρίσκουμε σε ένα άλλο από τα λατρευτικά κείμενα: η Μητέρα του Θεού είναι φωτεινή νεφέλη, η οποία στέλνει τη βροχή στη γη, το πνευματικό χελιδόνι, το βασιλικό παλάτι, που υποδέχεται των ενσαρκωμένο Βασιλιά: «Τοῦ Ἡσαΐου φωνὴ ἀποπληροῦται· ἰδοὺ ἡ Παρθένος γάρ, τὸν ἀπερίληπτον, περιγραφόμενον σώματι, ἐν μήτρᾳ φέρει, καὶ παραδόξως τεκεῖν ἐπείγεται, θεόδεκτον Σπήλαιον προευτρεπίσθητι, ἡ Βηθλεὲμ ἑτοιμάσθητι· ὁ Βασιλεὺς γάρ, σὲ ᾑρετίσατο εἰς κατοίκησιν. Δέχου ἡ φάτνη σπαργανούμενον, βρέφος Χριστὸν λύειν μέλλοντα, τὰς σειράς τῶν πταισμάτων, τῶν ἀνθρώπων ἀγαθότητι».

 Ένα τελευταίο τροπάριο αυτών των προεόρτιων ημερών επαναλαμβάνει τη σύνδεση μεταξύ της Βηθλεέμ και της Εδέμ, και μας παρουσιάζει τη γέννηση του ενσαρκωμένου Λόγου του Θεού, ως την απαρχή της απελευθέρωσης μας, της λύτρωσης μας, το σπαθί που φεύγει από την πόρτα της Εδέμ, το γκρεμισμένο τείχος του χωρισμού, οι άγγελοι μαζί με τους ανθρώπους. Για μία ακόμα φορά η θεία λατρεία μας βάζει μπροστά στην καθαρά χριστολογική αντίθεση: ο Χριστός που γεννιέται, η Παρθένος, η οποία γίνεται θρόνος, και η οποία υποδέχεται Αυτόν, που τίποτα δεν μπορεί να των χωρέσει: «Ἡ φωτεινή τε καὶ ἔμψυχος νεφέλη, τὸν ὄμβρον βαστάζουσα τὸν ἐπουράνιον, τοῦτον ἐν γῇ νῦν προέρχεται, ἐναποστάξαι, ὅπως ἀρδεύσῃ ταύτης τὸ πρόσωπον. Τὸ ἔαρ τῆς χάριτος, ἡ νοητὴ χελιδών, ἔνδον ἐν σπλάγχνοις κατέχουσα, ἀρρήτῳ λόγῳ, ἐναποτίκτει χειμῶνα ἄθεον, διασκεδάζον, τὸ Παλάτιον, τὸ καθαρὸν καὶ ἀμίαντον, Βασιλέα Σπηλαίῳ, ἐπεισάγει σωματούμενον».