Ascensione del Signore

Rallis Kopsidis, XX secolo, cattedrale della Santissima Trinità

 

L’Ascensione del Signore nella tradizione bizantina

Oggi il Signore cerca Adamo e lo fa sedere nella gloria

          La festa dell’ascensione del Signore, celebrata il quarantesimo giorno dopo la sua risurrezione dai morti, è una delle grandi feste negli anni liturgici di tutte le Chiese cristiane di Oriente e di Occidente. Mi soffermo nella tradizione bizantina i cui testi liturgici sono una vera e propria professione di fede che ripercorre, possiamo dire, i grandi momenti della storia della salvezza, dall’incarnazione del Verbo eterno di Dio, alla sua nascita, alla sua passione e morte, e quindi alla sua risurrezione ed ascensione ai cieli dove ha portato, ha fatto salire, ha glorificato la nostra natura umana redenta e salvata, e da dove ha mandato, come dono suo e di suo Padre, lo Spirito Santo. Attraverso i testi della liturgia, la Chiesa ci fa gustare direi in un bel intreccio di teologia e di poesia, i grandi momenti della salvezza che avviene per noi in Cristo.

          Il primo tropario del vespro della festa introduce i principali aspetti che troveremo poi in tutti gli altri testi: “Il Signore è asceso ai cieli per mandare il Paraclito nel mondo. I cieli hanno preparato il suo trono, le nubi il carro su cui salire; stupiscono gli angeli vedendo un uomo al di sopra di loro. Il Padre riceve colui che dall’eternità, nel suo seno dimora. Lo Spirito santo ordina a tutti i suoi angeli: Alzate, príncipi, le vostre porte. Genti tutte, battete le mani, perché Cristo è salito dove era prima.”. Vediamo come l’ascensione del Signore è collegata senza soluzione di continuità con il dono dello Spirito Santo, e tutti i tropari metteranno in evidenza questo collegamento tra ascensione del Signore e discesa, dono dello Spirito. In questo tropario troviamo anche un altro tema che appare ripetitivamente nei testi della festa, cioè la meraviglia, lo stupore degli angeli di fronte all’ascensione del Signore. In questo testo troviamo l’espressione: “…stupiscono gli angeli vedendo un uomo al di sopra di loro…”, mentre in un altro testo troviamo la frase: “…restarono attoniti i cherubini, vedendo venire sulle nubi te, Dio, che siedi su di loro.” Lo stupore degli angeli diventa nei testi liturgici una vera e propria professione di fede nel Verbo di Dio incarnato, vero Dio e vero uomo, attraverso lo stupore degli angeli vedendo un uomo, la meraviglia dei cherubini vedendo Dio.

Questa stessa professione di fede la troviamo ancora bellamente cantata in un altro dei tropari: “Signore, compiuto il mistero della tua economia, hai preso con te i tuoi discepoli e sei salito sul Monte degli Ulivi: ed ecco, te ne sei andato oltre il firmamento del cielo. O tu che per me come me ti sei fatto povero, e sei asceso là, da dove mai ti eri allontanato, manda il tuo Spirito santissimo per illuminare le anime nostre”. Di questo testo ne sottolineo due aspetti che ritroviamo poi anche in altri della stessa festa. In primo luogo, la presenza dei discepoli all’ascensione del Signore, fatto che oltre ad essere un dato evangelico, è anche un dato ecclesiologico: i discepoli -e in alcuni tropari troviamo menzionata anche la Madre di Dio-, sono testimoni dell’ascensione e quindi della piena glorificazione e redenzione della nostra natura umana assunta pienamente da Cristo e da lui glorificata; infatti, la stessa icona dell’ascensione ci mostra la presenza della Madre di Dio, e dei Dodici con Paolo. In secondo luogo, l’immagine molto bella usata nel tropario: “…O tu che per me come me ti sei fatto povero…”, che riprende 2Cor 8,9 e Fil 2,6-7, per parlare dell’incarnazione. Si tratta di un tema che troviamo ancora in altri tropari, cioè il collegamento messo in parallelo tra incarnazione/discesa e glorificazione/ascensione: “Tu che, senza separarti dal seno paterno, o dolcissimo Gesù, hai vissuto sulla terra come uomo, oggi dal Monte degli Ulivi sei asceso nella gloria: e risollevando, compassionevole, la nostra natura caduta, l’hai fatta sedere con te accanto al Padre. Per questo le celesti schiere degli incorporei, sbigottite per il prodigio, estatiche stupivano e, prese da tremore, magnificavano il tuo amore per gli uomini. Con loro anche noi quaggiù sulla terra, glorificando la tua discesa fra noi e la tua dipartita da noi con l’ascensione, supplici diciamo: O tu che con la tua ascensione hai colmato di gioia infinita i discepoli e la Madre di Dio che ti ha partorito, per le loro preghiere concedi anche a noi la gioia dei tuoi eletti, nella tua grande misericordia”.

          Nei testi della festa troviamo un uso abbondante, con una interpretazione chiaramente cristologica e soteriologica, del salmo 23 collegato direttamente con l’ascensione del Signore: “Lo Spirito santo ordina a tutti i suoi angeli: Alzate, príncipi, le vostre porte. Genti tutte, battete le mani, perché Cristo è salito dove era prima… Mentre tu ascendevi, o Cristo, …le schiere celesti che ti vedevano, si gridavano l’un l’altra: Chi è costui? E rispondevano: È il forte, il potente, il potente in battaglia; costui è veramente il Re della gloria… Sollevate le porte celesti: ecco è giunto il Cristo, Re e Signore, rivestito di corpo terrestre”. Il dialogo del salmo lo troviamo possiamo dire scenificato tra lo Spirito Santo e gli angeli, oppure tra gli angeli tra di loro. Si tratta, in questa festa come in tante altre della tradizione bizantina, di un’esegesi cristologica applicata ai salmi.

          In uno dei tropari del mattutino della festa ci riassume in quattro versetti lo smarrimento di Adamo dopo il peccato, e l’incarnazione di Cristo con l’immagine del rivestirsi proprio della natura di Adamo, presentata quasi fosse l’icona del buon pastore che si carica sulle spalle, che assume la pecora smarrita e la fa sedere con lui nella gloria: “Dopo aver cercato Adamo che si era smarrito per l’inganno del serpente, o Cristo, di lui rivestito sei asceso al cielo e ti sei assiso alla destra del Padre, partecipe del suo trono, mentre a te inneggiavano gli angeli”.

          L’ascensione del Signore adempie, porta a compimento l’opera della nostra redenzione, perché lui, asceso in cielo, rimane sempre con noi ed accanto a noi. Romano il Melodo (+555) lo canta in uno dei tropari della festa: “Compiuta l’economia a nostro favore, e congiunte a quelle celesti le realtà terrestri, sei asceso nella gloria, o Cristo Dio nostro, senza tuttavia separarti in alcun modo da quelli che ti amano; ma rimanendo inseparabile da loro, dichiari: Io sono con voi, e nessuno è contro di voi”. 

ΑΝΑΛΗΨΗ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Σήμερα ο Κύριος αναζητά τον Αδάμ και τον οδηγεί να καθίσει στη δόξα.

    Η γιορτή της Ανάληψης του Κυρίου, που επιτελείται σαράντα ημέρες μετά την Ανάστασή του από τους νεκρούς, είναι μία από τις μεγάλες γιορτές στα λατρευτικά έτη όλων των χριστιανικών Εκκλησιών της Ανατολής και της Δύσης. Σταματώ στη βυζαντινή  παράδοση, της οποίας τα κείμενα αποτελούν μία αληθινή και καθαρή ομολογία πίστης.

Αυτή η ομολογία πίστης, μπορούμε να πούμε, παρουσιάζει τις μεγάλες στιγμές της ιστορίας της σωτηρίας, από την ενσάρκωση του Αιώνιου Λόγου του Θεού στη γέννησή του, ως τα τίμια πάθη του και τον θάνατό του, και επομένως ως την Ανάστασή του και την Ανάληψή του, στους ουρανούς όπου οδήγησε, ανέβασε και δόξασε την λυτρωμένη και σωσμένη ανθρώπινη φύση μας, και από όπου μας έστειλε το Άγιο Πνεύμα, ως δώρο του Πατέρα και του Υιού. Διαμέσου των λατρευτικών κειμένων, η Εκκλησία μας κάνει να γευτούμε σε μία ωραία διασταύρωση θεολογίας και ποίησης, τις μεγάλες στιγμές της σωτηρίας τις οποίες εμείς ζήσαμε «ἑν Χριστώ».

Το πρώτο τροπάριο του εσπερινού της γιορτής μας εισάγει στις βασικές όψεις, τις οποίες θα βρούμε στη συνέχεια σε όλα τα άλλα κείμενα:

«Ὁ Κύριος ἀνελήφθη εἰς οὐρανούς, ἵνα πέμψῃ τὸν Παράκλητον τῷ κόσμῳ, οἱ οὐρανοὶ ἡτοίμασαν τὸν θρόνον αὐτοῦ, νεφέλαι τὴν ἐπίβασιν αὐτοῦ, Ἄγγελοι θαυμάζουσιν, ἄνθρωπον ὁρῶντες ὑπεράνω αὐτῶν, ὁ Πατὴρ ἐκδέχεται, ὃν ἐν κόλποις ἔχει συναΐδιον. Τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον κελεύει πᾶσι τοῖς Ἀγγέλοις αὐτοῦ· Ἄρατε πύλας οἱ ἄρχοντες ἡμῶν, Πάντα τὰ ἔθνη κροτήσατε χεῖρας. ὅτι ἀνέβη Χριστός, ὅπου ἦν τὸ πρότερον».

Βλέπουμε με ποιον τρόπο η Ανάληψη του Κυρίου συνδέεται αδιάκοπτα με το δώρο του Αγίου Πνεύματος, και όλα τα τροπάρια θα υπογραμμίσουν αυτόν τον σύνδεσμο μεταξύ της Ανάληψης του Κυρίου και της καθόδου του δώρου του Πνεύματος. Σ’ αυτό το τροπάριο βρίσκουμε επίσης ένα άλλο θέμα, που εμφανίζεται πολλές φορές στα κείμενα της γιορτής, δηλαδή τον θαυμασμό, την έκπληξη των αγγέλων μπροστά στην Ανάληψη του Κυρίου. Στο κείμενο αυτό βρίσκουμε την έκφραση: «Ἄγγελοι θαυμάζουσιν, ἄνθρωπον ὁρῶντες ὑπεράνω αὐτῶν,» ενώ σε ένα άλλο κείμενο βρίσκουμε τη φράση: «..ἐξεπλάγησαν τὰ Χερουβίμ, θεωρήσαντα σε τὸν Θεόν, ἐπὶ νεφελῶν ἀνερχόμενον, τὸν ἐπ΄ αὐτῶν καθεζόμενον, …» Η έκπληξη των αγγέλων στα λατρευτικά κείμενα γίνεται μία αληθινή και πραγματική ομολογία πίστης στον ενσαρκωμένο Λόγο του Θεού, αληθινό Θεό και αληθινό άνθρωπο. Αυτήν την ομολογία πίστης εκφράζει η έκπληξη των αγγέλων, βλέποντας έναν άνθρωπο, και ο θαυμασμός των Χερουβείμ βλέποντας τον Θεό.

Την ίδια αυτή ομολογία πίστης την βρίσκουμε επίσης να ψάλλεται με ωραίο τρόπο σε ένα άλλο τροπάριο: «Κύριε, τῆς οἰκονομίας πληρώσας τὸ μυστήριον, παραλαβὼν τοὺς σοὺς Μαθητάς, εἰς τὸ ὄρος τῶν Ἐλαιῶν ἀνελάμβανες, καὶ ἰδού, τὸ στερέωμα τοῦ οὐρανοῦ παρῆλθες, ὁ δι' ἐμὲ πτωχεύσας κατ' ἐμέ, καὶ ἀναβάς· ὅθεν οὐκ ἐχωρίσθης, τὸ πανάγιόν σου Πνεῦμα ἐξαπόστειλον, φωτίζον τὰς ψυχὰς ἡμῶν.»

        Σε αυτό κείμενο υπογραμμίζουμε δύο όψεις, τις οποίες ξαναβρίσκουμε σε άλλα σημεία της ίδιας γιορτής. Πρώτα πρώτα την παρουσία των μαθητών στην Ανάληψη του Κυρίου, γεγονός το οποίο δεν είναι μόνο ευαγγελικό, αλλά και εκκλησιολογικό: οι μαθητές, (και σε μερικά τροπάρια αναφέρεται και η Μητέρα του Θεού), είναι αυτόπτες μάρτυρες της Ανάληψης, επομένως και της πλήρους δοξολόγησης και απολύτρωσης της ανθρώπινης φύσης μας την οποία έλαβε ολοκληρωτικά και την δόξασε ο Χριστός: πραγματικά, η ίδια η εικόνα της Ανάληψης μας παρουσιάζει την παρουσία της Μητέρας του Θεού και των Δώδεκα Αποστόλων με τον Απόστολο Παύλο. Δεύτερο, την ωραιότατη εικόνα που χρησιμοποιεί το τροπάριο «…δι' ἐμὲ πτωχεύσας κατ' ἐμέ, …» εικόνα παρμένη από τα βιβλικά εδάφια 2 Κορ.8,9 και Φιλ.2, 6-7 και μιλά για την ενσάρκωση. Πρόκειται για ένα θέμα, το οποίο βρίσκουμε και σε άλλα ακόμα τροπάρια, δηλαδή για την σύνδεση και τον παραλληλισμό μεταξύ ενσάρκωσης-καθόδου και Δοξολόγησης-Ανάληψης: «Τῶν κόλπων τῶν πατρικῶν μή χωρισθείς, γλυκύτατε Ἰησοῦ, καί τοῖς ἐπί γῆς ὡς ἄνθρωπος, συναναστραφείς, σήμερον ἀπ’ ὄρους τῶν Ἐλαιῶν ἀνελήφθης ἐν δόξῃ, καί τήν πεσοῦσαν φύσιν ἡμῶν συμπαθῶς ἀνυψώσας, τῷ Πατρί συνεκάθισας· ὅθεν αἱ οὐράνιαι τῶν ἀσωμάτων τάξεις, τό θαῦμα ἐκπληττόμεναι, ἐξίσταντο θάμβει, καί τρόμῳ συνεχόμεναι, τήν σήν φιλανθρωπίαν ἐμεγάλυνον. Μεθ’ ὧν καί ἡμεῖς οἱ ἐπί γῆς, τήν πρός ἡμᾶς σου συγκατάβασιν, καί τήν ἀφ’ ἡμῶν Ἀνάληψιν δοξολογοῦντες, ἱκετεύομεν λέγοντες· ὁ τούς μαθητάς καί τήν τεκοῦσάν σε Θεοτόκον, χαρᾶς ἀπείρου πλήσας ἐν τῇ σῇ Ἀναλήψει, καί ἡμᾶς ἀξίωσον, τῶν ἐκλεκτῶν σου τῆς χαρᾶς, εὐχαῖς αὐτῶν, διά τό μέγα σου ἔλεος.»

Στα κείμενα της γιορτής βρίσκουμε συχνή χρήση, με ερμηνεία καθαρά χριστολογική και σωτηριολογική του ψαλμού 23, συνδεδεμένου άμεσα με την Ανάληψη του Κυρίου: «Τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον κελεύει πᾶσι τοῖς Ἀγγέλοις αὐτοῦ· Ἄρατε πύλας οἱ ἄρχοντες ἡμῶν. Πάντα τὰ ἔθνη κροτήσατε χεῖρας·ὅτι ἀνέβη Χριστός, ὅπου ἦν τὸ πρότερον…. Ἀναλαμβανομένου σου Χριστέ, ἐκ τοῦ ὄρους τῶν Ἐλαιῶν, αἱ δυνάμεις ὁρῶσαι ἑτέρα τῇ ἑτέρᾳ ἐβόων· Τίς ἐστιν οὗτος; καὶ φησὶ πρὸς αὐτάς· Οὗτός ἐστιν ὁ κραταιός καὶ δυνάστης, οὗτός ἐστιν ὁ δυνατὸς ἐν πολέμῳ, οὗτός ἐστιν ἀληθῶς ὁ Βασιλεὺς τῆς δόξης.... Ἐπάρατε πύλας οὐρανίους, ἰδοὺ παραγέγονε Χριστός, ὁ Βασιλεὺς καὶ Κύριος, σῶμα φορέσας γήϊνον,..»

Τον διάλογο του ψαλμού μπορούμε να πούμε ότι τον βρίσκουμε σκηνοθετημένο μεταξύ του Αγίου Πνεύματος και των αγγέλων, ή μεταξύ των αγγέλων. Πρόκειται στη γιορτή αυτή, όπως και σε τόσες άλλες γιορτές της βυζαντινής παράδοσης, για μία χριστολογική εξήγηση, εφαρμοσμένη στους ψαλμούς.

Σε ένα από τα τροπάρια του όρθρου της γιορτής σε τέσσερις στίχους συνοψίζονται η απώλεια του Αδάμ μετά την αμαρτία του και η ενσάρκωση του Χριστού, με την εικόνα να επενδύεται τη φύση του Αδάμ, σαν να ήταν η εικόνα του καλού ποιμένα, ο οποίος σηκώνει στους ώμους του το απολωλός πρόβατο, και το οδηγεί στη δόξα: «Ζητήσας Χριστὲ τὸν πλανηθέντα, ἀπάτῃ τοῦ ὄφεως Ἀδάμ, ὡς τοῦτον ἐνδυσάμενος, ἀνῆλθες καὶ ἐκάθισας, ἐκ δεξιῶν ὡς σύνθρονος, Πατρός, ὑμνούντων Ἀγγέλων σε.»

     Η Ανάληψη του Κυρίου εκπληρώνει, φέρνει στην ολοκλήρωσή του το έργο της λύτρωσής μας, γιατί Εκείνος, ανερχόμενος στον ουρανό παραμένει πάντα μαζί μας και δίπλα μας. Ο Ρωμανός ο Μελωδός, σε ένα από τα τροπάρια της γιορτής ψέλνει τη μεγάλη αυτή αλήθεια: «Τὴν ὑπὲρ ἡμῶν πληρώσας οἰκονομίαν, καὶ τὰ ἐπὶ γῆς ἑνώσας τοῖς οὐρανίοις, ἀνελήφθης ἐν δόξῃ, Χριστε ὁ Θεὸς ἡμῶν, οὐδαμόθεν χωριζόμενος, ἀλλὰ μένων ἀδιάστατος, καὶ βοῶν τοῖς ἀγαπῶσί σε· Ἐγώ εἰμι μεθ' ὑμῶν, καὶ οὐδεὶς καθ' ὑμῶν».