Riflessioni sul coronavirus.

Quando il virus finirà… La bellezza salverà il mondo.

Quando il virus finirà, quando il virus sarà sconfitto, perché nella fede viviamo la nostra convinzione che il Signore è con noi, sempre, in ogni momento: “Dio è con noi, sappiatelo o genti, e siate vinte -Μεθ’ημων ο Θεος...-”, cantiamo ogni giorno nella compieta quaresimale nella tradizione bizantina. Quando il virus finirà, quando il virus sarà sconfitto, mi domando: che altro sarà anche sconfitto? L’arte e la cultura, a causa dei musei e i luoghi d’arte e cultura chiusi? Senz'altro, ma soprattutto mi chiedo se la sconfitta non sarà in qualche modo la nostra umanità stessa, nel senso dell’essere persone umane capaci di ascoltare, di vedere, di comunicare. Quando il virus finirà, forse tante altre cose saranno sconfitte e forse finite. In uno dei tanti video che girano in questi giorni, vedevo il commento di una persona che così diceva guardando dalla finestra di casa sua: “ecco giù in strada c’è un’ambulanza venuta a prendere un “coronavirus”. L’ambulanza non era più venuta a prendere “un ammalato, una persona ammalata”, ma “un coronavirus”. Un commento per me agghiacciante.

Qualcuno parla di quarantena culturale o confinamento culturale. La bellezza dell’arte, la bellezza di Raffaello che in questi giorni è in mostra a Roma, passa ad un angolo, è confinata a causa di un virus che non riusciamo più a controllare, oppure che ci controlla e ci porta dove vuole. Dove ci porta? Forse ci relega in un angolo? Ho paura che non sia la nostra umanità stessa, il nostro guardare con occhi di carne e non con schermi, quello che venga relegato, che venga sconfitto.

Quando il virus finirà, non basterà riaprire le chiese come se niente fosse. Noi uomini di Chiesa dovremo rifare, re iniziare sì una catechesi, ma soprattutto una mistagogia cioè portare per mano i fedeli nuovamente alla Chiesa e alle chiese, nuovamente ai misteri, ai sacramenti. Dovremo dire, predicare ai fedeli che i sacramenti non vengono celebrati on line, che l’Incarnazione del Verbo e Figlio di Dio non avviene on line. Quando il virus finirà, diventeremo, -dovremo diventare per una questione oso dire di vita o di morte! – di nuovo mistagoghi. E non è scontato che riaprendo le chiese si riprenda un ritmo reale di vita e di frequenza sacramentale, dopo aver scoperto una mi si permetta “fantomatica vita sacramentale on line”, che sacramentale non lo è perché la nostra fede ha come centro Gesù Cristo, Verbo di Dio incarnatosi dallo Spirito Santo e dalla Vergine Maria.

Certamente gli uomini di Chiesa dobbiamo rispettare le decisioni dello stato in materia di salute e di prevenzione. Anche i primi cristiani, anche i Padri della Chiesa, addirittura nei momenti di persecuzione, non erano mai dei franchi tiratori, ma uomini fedeli allo stato, collaboravano con lo stato, per il bene comune di tutti gli uomini, ma anche per il bene dei fedeli e della Chiesa stessa. Accettando le decisioni dello stato, allo stesso tempo dobbiamo rimanere non uomini messi in quarantena, (mi si permetta di dire che nei momenti attuali più micidiale che la persecuzione stessa può esserlo la quarantena), non voci ammutolite ma uomini che annunciamo il Vangelo, che celebriamo i Santi Misteri, che rimaniamo in mezzo ai fedeli che vengono in Chiesa a pregare. E a pregare con noi e insieme a noi.

In questi giorni siamo colpiti dalla paura. E qual è la paura che in questi giorni bastona più che il virus stesso? Forse non tanto la paura della malattia e della morte, quanto la paura che nasce dalla disinformazione a cui siamo sottomessi. Ci vengono indicate delle cose da fare e da non fare, delle cose da evitare, ma rimaniamo confinati soprattutto nella paura nella chiusura nelle case, nella chiusura in noi stessi, nell'eventuale isolamento, nella non solidarietà, nella sterilità on line. Nella paura anche di essere non soltanto disinformati ma addirittura manipolati.

In attesa della Santa Pasqua…, come raccomanda San Benedetto nella sua Regola ai monaci. Questa frase che può sembrare non dico banale ma che viene ripetuta ogni anno, nel momento attuale prende tutta la sua forza. In attesa della Pasqua, della Risurrezione del Signore, ed in attesa della risurrezione nostra e delle nostre chiese, chiuse a causa di una pandemia che colpisce il mondo. Mai come quest’anno il digiuno della liturgia, della Santa Comunione, si fa sentire tanto. Un digiuno che come cristiani dobbiamo viverlo nella sua dimensione più ascetica, ripeto non un problema che si risolve “on line”, ma un rinunciare, un digiunare, un privarsi in attesa del dono della Santa Pasqua. Nella notte di Pasqua nella tradizione bizantina, tutti usciamo dalla chiesa che viene chiusa, quasi sigillata come il sepolcro di Cristo, e dopo aver annunciato il Vangelo del Risorto, rientriamo in una chiesa non più buia ma piena della luce, del profumo e della forza del Signore vincitore della morte.

All'inizio mi chiedevo: Quando il virus finirà, quando il virus sarà sconfitto, che altro sarà anche sconfitto? Nella fede dico convinto: non l’uomo sarà sconfitto, l’uomo salvato e redento da Cristo, l’uomo creato a immagine e somiglianza di Colui che è, come cantiamo nel salmo, il più Bello tra i figli degli uomini. Penso alla conosciuta frase di Dostoevskij: La bellezza salverà il mondo. Quale bellezza? La bellezza dell’arte e della cultura certamente (torneremo ai musei anche come terapia post epidemia), la bellezza dei rapporti umani anche (dovremo salutare e baciare il fratello e la sorella, dovremo soprattutto guardarlo negli occhi, perché anche lui è amato e salvato dal Signore), la bellezza della solidarietà e della fraternità certamente, e aggiungo con convinzione quanto mai attuale: la bellezza delle nostre celebrazioni liturgiche e sacramentali (magari questi giorni “on line” ci facessero riscoprire quanto è bella la liturgia delle Chiese cristiane, da Oriente ad Occidente, liturgia celebrata nelle chiese, accanto ai fratelli, guardando al Signore…), in fondo l’unica bellezza, cioè quella di Gesù Cristo e del suo Vangelo. La bellezza salverà il mondo. 

ΜΕΡΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΡΟΝΑΪΟ

«Όταν ο ιός τελειώσει…. Η ωραιότητα θα σώσει τον κόσμο»

Όταν ο κοροναϊός τελειώσει, όταν ο ιός αυτός νικηθεί,  γιατί σύμφωνα με την πίστη μας και την πεποίθησή μας ο Κύριος είναι μαζί μας, πάντοτε και σε κάθε στιγμή: Κάθε μέρα της Μεγάλης Σαρακοστής, στο Μεγάλο Απόδειπνο, ψέλνουμε: «Μεθ’ ἡμῶν ὁ Θεός, γνῶτε ἔθνη καὶ ἡττᾶσθε. Ὅτι μεθ’ ἡμῶν ὁ Θεός….» Είμαστε βέβαιοι ότι ο Θεός είναι μαζί μας και ο Θεός θα νικήσει. Όταν λοιπόν ο ιός αυτός τελειώσει, όταν νικηθεί αναρωτιέμαι: τι άλλο θα νικηθεί μαζί του; Μήπως η τέχνη και η κουλτούρα οι οποίες εξαιτίας των κλειστών μουσείων και των χώρων τέχνης και έκφρασης είναι σήμερα κλειστές; Χωρίς αμφιβολία αυτό θα συμβεί, αλλά αναρωτιέμαι προπάντων ότι η μεγάλη νικημένη δεν θα είναι η ίδια η ανθρώπινη φύση μας, με την έννοια των ανθρώπων οι οποίοι είναι ικανοί να ακούν, να βλέπουν, να επικοινωνούν. Όταν ο κοροναϊός τελειώσει, ίσως και τόσα άλλα θα νικηθούν μαζί του και ίσως θα τελειώσουν. Σε ένα από τα τόσα «βίντεο», τα οποία κυκλοφορούν αυτές τις μέρες στο διαδίκτυο είδα και το παρακάτω σχόλιο κάποιου ανθρώπου, ο οποίος κοιτάζοντας από το παράθυρο του σπιτιού του έλεγε: «Να, στον δρόμο ένα ασθενοφόρο ήρθε να πάρει έναν «κοροναϊό». Δηλαδή το ασθενοφόρο δεν ήρθε να πάρει έναν άρρωστο, έναν ασθενούντα συνάνθρωπο, αλλά ένα κοροναϊό. Αυτό για μένα έμοιαζε …ψυχρολουσία.

 

Μερικοί μιλούν για μορφωτική απομόνωση (quarantine culturale), ή για μορφωτική εξορία  (confinamento culturale). Μήπως η ωραιότητα της τέχνης, η ωραιότητα του Ραφφαέλο, του οποίου μία έκθεση των έργων γίνεται αυτές τις μέρες στην Ρώμη, έχει εγκαταλειφτεί σε μία γωνία, εξορίστηκε από έναν ιό, τον οποίο δεν κατορθώνουμε πια να ελέγξουμε ή ο οποίος μας ελέγχει  και μας πηγαίνει όπου αυτός θέλει; Και που μας πηγαίνει; Ίσως μας δένει κι εμάς σε μία γωνία; Φοβάμαι ότι η ίδια η ανθρώπινη φύση μας, η ίδια η ματιά μας με τα σαρκικά μάτια μας, χωρίς παρωπίδες, είναι αυτά που δέθηκαν και αυτά που νικήθηκαν.

 

Όταν ο ιός τελειώσει, δεν θα είναι αρκετό να ξανανοίξουμε τις εκκλησίες, σαν να μην είχε συμβεί τίποτα. Εμείς, οι ποιμένες της Εκκλησίας θα οφείλουμε να ξανακάνουμε, να ξαναρχίσουμε μία κατήχηση, αλλά προπάντων μία μυσταγωγία, δηλαδή να οδηγήσουμε ξαντά τους πιστούς στην Εκκλησία και στις εκκλησίες μας, ξανά στα ιερά μυστήρια. Θα οφείλουμε να κηρύξουμε στους πιστούς ότι τα ιερά μυστήρια δεν τελούνται στο διαδίκτυο, ούτε η Ενσάρκωση του Λόγου και Υιού του Θεού γίνεται μέσα από αυτό. Όταν ο ιός τελειώσει θα γίνουμε (θα οφείλουμε να γίνουμε, γιατί τολμώ να πω ότι πρόκειται για ένα θέμα ζωής ή θανάτου), ξανά μυσταγωγοί. Και δεν είναι εξασφαλισμένο ότι ξανανοίγοντας τις εκκλησίες θα ξαναρχίσει ο πραγματικός ρυθμός της ζωής, και της προσέλευσης στα ιερά μυστήρια, μετά την ανακάλυψη μίας επιτρέψτε μου να πω μυθικής μυστηριακής ζωής στο διαδίκτυο, η οποία στην πραγματικότητα δεν είναι μυστηριακή, γιατί η πίστη μας έχει επίκεντρο της τον Ιησού Χριστό, τον Λόγο του Θεού, ο οποίος ενσαρκώθηκε από το Πνεύμα το Άγιο και από την Παρθένο Μαρία.

 

Ασφαλώς, ως ποιμένες της Εκκλησίας, οφείλουμε να σεβόμαστε τις αποφάσεις του κράτους, όπως αυτές που παίρνονται τώρα στα θέματα της υγείας και της πρόληψης. Έτσι και οι πρώτοι χριστιανοί και οι Πατέρες της Εκκλησίας, ακόμα και κατά τις εποχές των διωγμών, δεν ήταν ποτέ ελεύθεροι σκοπευτές, αλλά άνθρωποι πιστοί στο κράτος, συνεργαζόμενοι με αυτό, για το κοινό καλό όλων των ανθρώπων, αλλά και για το καλό των πιστών και της ίδιας της εκκλησίας. Αλλά, δεχόμενοι τις αποφάσεις του κράτους, ταυτόχρονα οφείλουμε να μένουμε όχι απομονωμένοι σε καραντίνα. (Ας μου επιτραπεί να πω ότι κατά τις μέρες που ζούμε το άγχος είναι πιο μεγάλο από τις μέρες του διωγμού).  Κατά τις μέρες αυτές δεν μας επιτρέπεται η απομόνωση: οι φωνές μας δεν πρέπει ποτέ να σωπάσουν, γιατί οφείλουν να κηρύττουν το Ευαγγέλιο ώστε να τελούμε τα Ιερά Μυστήρια, και να ζούμε ανάμεσα στους πιστούς, οι οποίοι έρχονται στην Εκκλησία για να προσευχηθούν και να προσευχηθούν μαζί μας.

 

Κατά τις μέρες αυτές μας χτυπά ο φόβος. Και ποιος είναι ο φόβος που κατά τις μέρες αυτές μας χτυπά περισσότερο από τον ίδιο τον ιό; Ίσως όχι ο φόβος της ασθένειας και του θανάτου, όσο ο φόβος που γεννιέται από την κακή πληροφόρηση στην οποία είμαστε υποταγμένοι. Μας υποδείχνονται πράγματα που δεν πρέπει να κάνουμε, πράγματα που πρέπει να αποφεύγουμε αλλά μας σκιάζει προπάντων ο φόβος να κλειστούμε στα σπίτια μας, να κλειστούμε στον εαυτό μας, σε μία ενδεχόμενη απομόνωση, στη στέρηση της αλληλεγγύης, στη στειρότητα του διαδικτύου. Υπάρχει ακόμα ο τρομερότερος φόβος, πέρα από την κακή πληροφόρηση ο φόβος να πέσουμε θύματα της εκμετάλλευσης.

 

«Σε αναμονή του Αγίου Πάσχα..» όπως ο Άγιος Βενέδικτος συνιστά με τον Κανονισμό του στους μοναχούς του. Η φράση αυτή που μπορεί να φανεί ίσως τετριμμένη αλλά που επαναλαμβάνεται κάθε χρόνο, σ’ αυτές τις μέρες παίρνει όλη της τη δύναμη. Βρισκόμαστε στην αναμονή του Πάσχα, της Ανάστασης του Κυρίου και σε αναμονή της δικής μας ανάστασης, όπως και της ανάστασης των εκκλησιών μας, οι οποίες κλείστηκαν εξαιτίας της πανδημίας που χτυπά τον κόσμο. Ποτέ άλλοτε όπως εφέτος η νηστεία από την θεία λατρεία, από την Θεία Κοινωνία έγινε τόσο αισθητή. Είναι μία νηστεία την οποία ως χριστιανοί οφείλουμε να την ζήσουμε στην πιο ασκητική της διάσταση. Επαναλαμβάνω ότι δεν πρόκειται για ένα πρόβλημα που λύνεται στο διαδίκτυο, αλλά για μία άρνηση, μία νηστεία του Πάσχα. Κατά τη νύχτα του Πάσχα, σύμφωνα με τη βυζαντινή παράδοση, όλοι βγαίνουμε από την εκκλησία, η οποία κλείνεται, σχεδόν σφραγίζεται όπως ο Τάφος του Χριστού και αφού κηρυχθεί το Ευαγγέλιο του Αναστάντος, ξαναμπαίνουμε σε μία εκκλησία όχι πια σκοτεινή, αλλά γεμάτη φως, γεμάτη άρωμα, γεμάτη από τη δύναμη του Κυρίου, νικητή κατά του θανάτου.

 

Στην αρχή της ομιλίας μου αναρωτιόμουν: Πότε θα τελειώσει  ο ιός, πότε αυτός ο ιός θα νικηθεί και ποιος άλλος θα νικηθεί μαζί του; Στο φως της χριστιανικής πίστης λέω με πεποίθηση: δεν θα νικηθεί ο άνθρωπος, αυτός που σώθηκε και λυτρώθηκε από τον Χριστό, ο άνθρωπος ο πλασμένος κατ’ εικόνα Εκείνου, ο οποίος είναι, όπως ψέλνουμε στον ψαλμό, «Ο Ωραιότερος από τους υιούς των ανθρώπων…» Σκέπτομαι τη γνωστή φράση του Ντοστογιέφσκι: «Η ωραιότητα θα σώσει τον κόσμο» Ποια ωραιότητα; Ασφαλώς η ωραιότητα της τέχνης και του πολιτισμού (και θα πρέπει να επιστρέψουμε στα μουσεία ακόμα και ως θεραπεία μετά την πανδημία), η ωραιότητα επίσης των ανθρώπινων σχέσεων (θα μπορούμε να χαιρετούμε και να φιλούμε τον αδελφό μας και την αδελφή μας, θα μπορούμε προπάντων να κοιτάζουμε στα μάτια τον συνάνθρωπό μας, γιατί και αυτός αγαπήθηκε και σώθηκε από τον Κύριο), ασφαλώς η ωραιότητα της αλληλεγγύης και της αδελφοσύνης και προσθέτω με πεποίθηση πιο επίκαιρη παρά ποτέ: η ωραιότητα των λατρευτικών τελετών μας, και των ιερών μυστηρίων. (Εύχομαι κατά τις μέρες αυτές του διαδικτύου να ανακαλύψουμε πόσο ωραία είναι η θεία λατρεία των χριστιανικών Εκκλησιών, στην Ανατολή και στη Δύση, η θεία λατρεία μέσα στις εκκλησίες, κοντά στα αδέλφια μας, ατενίζοντας προς τον Κύριο…), τελικά η μοναδική ωραιότητα, δηλαδή η ωραιότητα του Ιησού Χριστού και του Ευαγγελίου του: «Η ωραιότητα θα σώσει τον κόσμο».