Alcune riflessioni da vescovo patrologo su un testo di sant’Agostino di Ippona.

Quando nel lontano 1984 arrivai a Roma, dal mio monastero di Montserrat, per fare la specializzazione in Teologia e Scienze Patristiche presso l’Istitutum Patristicum Augustinianum, avevo una formazione patristica di base possiamo dire assai soddisfacente. Non per meriti propri, ma perché nei miei anni di formazione monastica e teologica nel monastero ebbi soprattutto tre grandi maestri che mi insegnarono a conoscere ed amare questi autori cristiani antichi: essi furono p. Alessandro Olivar, che mi guidò quasi per mano nei corridoi della biblioteca monastica per mostrarmi ed insegnarmi ad usare -guardando, sfiorando, aprendo, direi quasi annusando- quegli strumenti fondamentali che erano le grandi collane patristiche, le enciclopedie, gli studi filologici e teologici sui grandi autori cristiani antichi. Poi, p. Cebrià Piffaré che, da buon maestro e teologo lui stesso, mi spinse a leggere i grandi autori antichi, da Origene a sant’Agostino, dai testi di san Benedetto a quelli che narrano le prodezze di quei “folli” e santi monaci dei deserti della Messopotamia. Infine, p. Ramon Ribera che pazientemente in una lunga e proficua “centuria” di ore di scuola mi mise nelle mani una buona conoscenza della lingua siriaca, quella antica e veneranda lingua semitica con cui Efrem di Nisibi cantò il mistero della divino-umanità del Verbo di Dio fattosi carne, fattosi uomo come ognuno di noi, lingua con cui il Signore stesso ci insegnò a pregare il Padre che è nei cieli. Questi tre padri e maestri, e confratelli monaci, mi insegnarono a conoscere e soprattutto ad amare i santi Padri della Chiesa, quegli autori antichi provenienti da diverse tradizioni cristiane, che nei loro scritti adoperarono diverse lingue, e che venivano da origini geografiche e culturali assai differenti, ma tutte attorno -oserei dire guardando verso- il grande bacino del Mediterraneo.

Questa mia premessa autobiografica l’ho fatta per poter approdare, nel settembre 1984, all’Istitutum Patristicum Augustinianum di Roma. Non pretendo elencare i pregi di questo importante centro universitario di Roma, fondato ed inaugurato da san Paolo VI nel 1970, dove ho fatto i miei studi di specializzazione patristica dal 1984 fino al 1992. Voglio soltanto sottolineare la larghezza di orizzonti scientifici di quella sede che, negli abbondantissimi corsi offerti agli studenti, mi portò ad avere una visione larga e completa di tutto il periodo patristico: geograficamente, dalla Spagna all’Italia al nord Africa, all’Egitto, alla Cappadocia, alla Palestina, alla Messopotamia…; cronologicamente, dal primo al settimo e ottavo secoli; linguisticamente, dal latino al greco, al siriaco, al copto…; teologicamente, da Alessandria -senza dimenticare Roma- ad Antiochia; infine ecclesiologicamente, da Cipriano ad Ambrogio a Basilio ad Agostino di Ippona. E i corsi offerti su questo grande padre della Chiesa nordafricana tra il quarto ed il quinto secolo sono diventati il fiore all’occhiello di questo centro romano di studi patristici.

Ed arrivo allo scopo di questa mia breve riflessione. “Per voi sono vescovo…, con voi sono cristiano… Vobis sum episcopus, vobiscum sum christianus”. Questa frase di sant’Agostino, nel suo sermone 340 predicato nell’anniversario della sua ordinazione episcopale, è stata potremo dire il centro del messaggio che il nuovo vescovo di Roma, papa Leone XIV, ha voluto dare al suo popolo nella sua prima apparizione sulla loggia della basilica di San Pietro. Il suo messaggio al popolo di Dio che lo salutava e lo accoglieva come nuovo vescovo di Roma fu proprio questo: “…per voi…, con voi…”. Le parole forti e chiare del santo vescovo di Ippona riecheggiarono nelle orecchie ma soprattutto nei cuori di quella folla che accorreva a piazza San Pietro quel pomeriggio quasi estivo del mese di maggio.

Tutti siamo battezzati in Cristo e siamo, diventiamo, grazie ai sacramenti dell’iniziazione cristiana, battesimo, cresima ed eucaristia, Chiesa e Corpo di Cristo. Alcuni tra i battezzati, poi, vengono chiamati dal Signore, e scelti dalla Chiesa stessa, per essere vescovi per il popolo, per tutte le membra di questo Corpo glorioso. La frase di sant’Agostino mi porta a riflettere brevemente e direi schiettamente, da vescovo, sul ministero episcopale, sulla croce dell’essere pastore, e che il Signore ha caricato sulle nostre fragili spalle. E mi potreste chiedere: se l’essere vescovo “per voi…, per una Chiesa, per un gregge…” è un pondus, un peso, una croce, allora forse il “con voi…”, l’essere e vivere da cristiano sia una cosa più facile, forse meno impegnativa. L’essere cristiano, il vivere ed agire come tale, è assai gravoso, perché è il Vangelo nella sua bellezza e nella sua esigenza quasi come una spada a doppio taglio.

Ma mi soffermo brevemente in quel “per voi…” agostiniano. Il “per voi…” diventa un impegno totale, esclusivo verso il gregge che ci è stato dato dal Signore. Un gregge fatto da pecore forti e pecore deboli, sane e ammalate, giovani e vecchie. Un gregge che sarà o diventerà molto o poco numeroso. Pecore che aspettano dal pastore una parola evangelica, una parola che consoli, una parola che dia loro forza e coraggio, una parola che lenisca e guarisca, una parola di perdono e di riconciliazione. Mai e poi mai una parola di rancore, una parola che divida, che non crei comunione nel gregge, che disperda, che crei amarezza, che avveleni il cuore delle pecore.

Si potrebbe pensare che una certa sistemazione “logica” avrebbe richiesto un ordine diverso della frase da parte del predicatore nordafricano, forse così: “con voi sono cristiano, per voi sono vescovo”. Ma nel pensiero di Agostino l’ordine è chiaro e voluto così com’è presentato: “per voi…, con voi…”. Infatti, il predicatore prosegue il suo discorso in questo modo: “Per voi sono vescovo, con voi sono cristiano. Quel nome è segno dell'incarico ricevuto (suscepti officii), questo della grazia (gratiae); quello è occasione di pericolo (periculi), questo di salvezza (salutis)”. Il ministero, il servizio, il peso come vescovo è quello che segna la vita di tutti coloro che sono stati chiamati a pascere il gregge. È l’impegno primo e più gravoso, è l’incarico, l’ufficio ricevuto da Colui, il Signore, che è il vero vescovo, il vero pastore del gregge. L’ufficio ricevuto -il servizio, la diaconia, la carica…-, ci impegna nella nostra dedizione totale e direi unica, e per questo impegnativa, gravosa, mai facile da portare, verso le pecore del gregge, usando sempre l’immagine “pastorale”.

Allora, la seconda parte del testo, il “…con voi sono cristiano”, che Agostino bolla come “occasione di salvezza…”, diventa per noi pegno, sicurezza e speranza della salvezza che ci viene ed unicamente da Cristo stesso, che ci fa membra del suo corpo, santificati da Lui, configurati pienamente con lui. Il “per voi” ci configura a Lui come pastori, vigilanti, veglianti sul gregge. Il “con voi” ci fa, assieme a tutta la Chiesa, assieme a tutto il suo Corpo glorioso, uno in Cristo.

Molti dei grandi Padri della Chiesa sia orientali che occidentali -penso a Giovanni Crisostomo, ad Agostino, a Severo di Antiochia-, hanno dei sermoni per l’anniversario della loro ordinazione episcopale. In questo giorno anniversario celebravano i Santi Misteri e predicavano al popolo, gli davano la Parola del Vangelo e la loro propria parola che traeva dal Vangelo l’alimento, la medicina, la consolazione, la vita nuova. Era per i santi Padri, e per noi che li rileggiamo, un momento di grazia non soltanto per ricordare, ma soprattutto per far memoria viva, vera anamnesi, di quel “per voi…” e quel “con voi…” che Agostino di Ippona ci propone nel suo sermone 340.

 +P. Manuel Nin

Vescovo titolare di Carcabia

Esarca Apostolico

Μερικές σκέψεις ως πατρολόγος επίσκοπος σε ένα κείμενο του Αγίου Αυγουστίνου της Ιππώνος

Φτάνοντας στην Ρώμη το 1984, από το μοναστήρι μου στο Montserrat, για να κάνω μια εξειδίκευση στη Θεολογία και τις Πατερικές Επιστήμες στο Istitutum Patristicum Augustinianum, είχα μια βασική πατερική διαμόρφωση που θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν πολύ ικανοποιητική. Όχι λόγω της δικής μου αξίας, αλλά επειδή στα χρόνια της μοναστικής και θεολογικής μου διαμόρφωσης στο μοναστήρι είχα πάνω απ 'όλα τρεις μεγάλους δασκάλους που με δίδαξαν να γνωρίζω και να αγαπώ αυτούς τους αρχαίους χριστιανούς συγγραφείς: ήταν ο π. Alessandro Olivar, ο οποίος με οδήγησε σχεδόν από το χέρι στους διαδρόμους της μοναστικής βιβλιοθήκης για να μου δείξει και να με διδάξει να χρησιμοποιώ - κοιτάζοντας, αγγίζοντας, ανοίγοντας, θα έλεγα σχεδόν μυρίζοντας, εκείνα τα θεμελιώδη εργαλεία που ήταν η μεγάλη πατερική σειρά, οι εγκυκλοπαίδειες, οι φιλολογικές και θεολογικές μελέτες για τους μεγάλους αρχαίους χριστιανούς συγγραφείς. Στη συνέχεια, ο π. Cebrià Piffaré, ο οποίος, ως καλός δάσκαλος και θεολόγος ο ίδιος, με παρότρυνε να διαβάσω τους μεγάλους αρχαίους συγγραφείς, από τον Ωριγένη μέχρι τον Άγιο Αυγουστίνο, από τα κείμενα του Αγίου Βενέδικτου μέχρι εκείνα που διηγούνται τα κατορθώματα εκείνων των «τρελών» και αγίων μοναχών των ερήμων της Μεσοποταμίας. Τέλος, ο π. Ramon Ribera, ο οποίος υπομονετικά σε ένα μακρύ και καρποφόρο σχολικό ωράριο έβαλε στα χέρια μου μία καλή γνώση της συριακής γλώσσας, αυτής της αρχαίας και σεβάσμιας σημιτικής γλώσσας με την οποία ο Εφραίμ της Νίσιβης έψαλε το μυστήριο της θεανθρώπινης φύσης του ενσαρκωμένου Λόγου του Θεού, έκανε τον άνθρωπο σαν τον καθένα μας, μια γλώσσα με την οποία ο ίδιος ο Κύριος μας δίδαξε να προσευχόμαστε στον Πατέρα που είναι στον ουρανό. Αυτοί οι τρεις πατέρες και δάσκαλοι, και αδελφοί μοναχοί, με δίδαξαν να γνωρίζω και κυρίως να αγαπώ τους αγίους Πατέρες της Εκκλησίας, εκείνους τους αρχαίους συγγραφείς που προέρχονταν από διαφορετικές χριστιανικές παραδόσεις, που χρησιμοποιούσαν διαφορετικές γλώσσες στα γραπτά τους, που προέρχονταν από πολύ διαφορετικές γεωγραφικές και πολιτιστικές καταβολές, αλλά ολόγυρα – θα τολμούσα να πω κοιτάζοντας προς τη μεγάλη λεκάνη της Μεσογείου.

Έκανα αυτή την αυτοβιογραφική μου αναφορά για να μπορέσω να φτάσω, τον Σεπτέμβριο του 1984, στο Istitutum Patristicum Augustinianum στη Ρώμη. Δεν προσποιούμαι ότι απαριθμώ τα πλεονεκτήματα αυτού του σημαντικού πανεπιστημιακού κέντρου στη Ρώμη, που ιδρύθηκε και εγκαινιάστηκε από τον Απόστολο Παύλο VI το 1970, όπου έκανα τις σπουδές μου στην πατερική εξειδίκευση από το 1984 έως το 1992. Θέλω απλώς να υπογραμμίσω το εύρος των επιστημονικών οριζόντων αυτής της έδρας που, στα άφθονα μαθήματα που προσφέρονται στους φοιτητές, με οδήγησαν να έχω μια ευρεία και ολοκληρωμένη θεώρηση ολόκληρης της πατερικής περιόδου: γεωγραφικά, από την Ισπανία έως την Ιταλία έως τη Βόρεια Αφρική, την Αίγυπτο, την Καππαδοκία, την Παλαιστίνη, τη Μεσοποταμία...;·χρονολογικά, από τον πρώτο έως τον έβδομο και όγδοο αιώνα. γλωσσικά, από τα λατινικά στα ελληνικά, συριακά, κοπτικά...; θεολογικά, από την Αλεξάνδρεια -χωρίς να ξεχνάμε την Ρώμη- μέχρι την Αντιόχεια· τέλος; εκκλησιολογικά, από τον Κυπριανό στον Αμβρόσιο στον Βασίλειο στον Αυγουστίνο της Ιππώνος. Και τα μαθήματα που προσφέρονται σε αυτόν τον μεγάλο πατέρα της Εκκλησίας της Βόρειας Αφρικής μεταξύ του τέταρτου και του πέμπτου αιώνα έχουν γίνει η ναυαρχίδα αυτού του ρωμαϊκού κέντρου πατερικών μελετών.

Και έρχομαι στο σκοπό αυτής της σύντομης σκέψης μου. “Για σένα είμαι επίσκοπος..., μαζί σου είμαι χριστιανός... Vobis sum episcopus, vobiscum sum christianus”. Αυτή η φράση του Αγίου Αυγουστίνου, στο κήρυγμά του 340 που κήρυξε στην επέτειο της επισκοπικής χειροτονίας του, ήταν το κέντρο του μηνύματος που ο νέος επίσκοπος της Ρώμης, ο Πάπας Λέων ΙΔ, ήθελε να δώσει στον λαό του στην πρώτη του εμφάνιση στο μπαλκόνι της Βασιλικής του Αγίου Πέτρου. Το μήνυμά του προς τον λαό του Θεού που τον υποδέχτηκε και τον καλωσόρισε ως νέο επίσκοπο Ρώμης ήταν ακριβώς αυτό: «...για σένα..., μαζί σου...”. Τα δυνατά και καθαρά λόγια του αγίου επισκόπου της Ιππώνος αντηχούσαν στα αυτιά αλλά πάνω απ όλα στις καρδιές εκείνου του πλήθους που συνέρρευσε στην πλατεία του Αγίου Πέτρου εκείνο το σχεδόν καλοκαιρινό απόγευμα του μήνα Μαΐου.

Είμαστε όλοι βαπτισμένοι εν Χριστώ και γινόμαστε, γινόμαστε, χάρη στα μυστήρια της χριστιανικής μύησης, του βαπτίσματος, του χρίσματος και της Θείας Ευχαριστίας, της Εκκλησίας και του Σώματος του Χριστού. Μερικοί από τους βαπτισμένους, λοιπόν, καλούνται από τον Κύριο, και επιλέγονται από την ίδια την Εκκλησία, να είναι επίσκοποι για τον λαό, για όλα τα μέλη αυτού του ένδοξου Σώματος. Η φράση του αγίου Αυγουστίνου με οδηγεί να συλλογιστώ εν συντομία και θα έλεγα ειλικρινά, ως επίσκοπος, για την επισκοπική διακονία, για τον σταυρό του ποιμένα και τον οποίο ο Κύριος έχει τοποθετήσει στους εύθραυστους ώμους μας. Και θα μπορούσατε να με ρωτήσετε: αν το να είσαι επίσκοπος “για σένα..., για μια Εκκλησία, για ένα ποίμνιο...”, είναι ένας πόντος, ένα βάρος, ένας σταυρός, τότε ίσως “το μαζί σου...”, tο να είσαι και να ζεις ως χριστιανός είναι κάτι ευκολότερο, ίσως λιγότερο απαιτητικό. Το να είσαι Χριστιανός, να ζεις και να ενεργείς ως τέτοιος, είναι πολύ επαχθές, επειδή είναι το Ευαγγέλιο στην ομορφιά του και στις απαιτήσεις του σχεδόν σαν δίκοπο μαχαίρι.

Αλλά θα σταματήσω για λίγο σε αυτό το “για σένα...” aυγουστινιανός. Το “για σένα...”, γίνεται μια συνολική, αποκλειστική δέσμευση προς το ποίμνιο που μας έχει δοθεί από τον Κύριο. Ένα κοπάδι που αποτελείται από δυνατά και αδύναμα πρόβατα, υγιή και άρρωστα, μικρά και μεγάλα. Ένα ποίμνιο που θα είναι ή θα γίνει πολύ ή λίγο σε αριθμό. Πρόβατα που περιμένουν έναν λόγο του Ευαγγελίου από τον ποιμένα, έναν λόγο που θα τα παρηγορεί, έναν λόγο που τους δίνει δύναμη και κουράγιο, έναν λόγο που θα καταπραΰνει και θα θεραπεύει, έναν λόγο συγχώρεσης και συμφιλίωσης. Ποτέ ένας λόγος μνησικακίας, ένας λόγος που διχάζει, που δεν δημιουργεί κοινωνία στο ποίμνιο, που διασκορπίζει, που δημιουργεί πικρία, που δηλητηριάζει τις καρδιές των προβάτων.

Θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί ότι μια συγκεκριμένη “λογική” διευθέτηση θα απαιτούσε διαφορετική σειρά της πρότασης από την πλευρά του βορειοαφρικανού ιεροκήρυκα, ίσως ως εξής: “μαζί σου είμαι χριστιανός, για σένα είμαι επίσκοπος”. Αλλά στη σκέψη του Αυγουστίνου η σειρά είναι σαφής και επιθυμητή όπως παρουσιάζεται: “για σένα..., μαζί σου...”. Μάλιστα, ο ιεροκήρυκας συνεχίζει την ομιλία του ως εξής: “Για σένα είμαι επίσκοπος, μαζί σου είμαι χριστιανός. Αυτό το όνομα είναι ένα σημάδι της επιτροπής που έλαβε (suscepti officii), αυτό της χάρης (gratiae). Η πρώτη είναι μια ευκαιρία κινδύνου (periculi), η δεύτερη σωτηρίας (salutis)”. Η διακονία, η υπηρεσία, το βάρος ως επίσκοπος είναι αυτό που χαρακτηρίζει τη ζωή όλων εκείνων που έχουν κληθεί να ποιμάνουν το ποίμνιο. Είναι η πρώτη και πιο επαχθής δέσμευση, είναι το έργο, το αξίωμα που λαμβάνεται από τον Ένα, τον Κύριο, ο οποίος είναι ο αληθινός επίσκοπος, ο αληθινός ποιμένας του ποιμνίου. Το αξίωμα που παραλάβαμε -η υπηρεσία, η διακονία, το αξίωμα...-, μας δεσμεύει στο σύνολο και θα έλεγα μοναδική αφοσίωσή μας, και γιαυτό απαιτητικό, επαχθές, ποτέ δυσβάσταχτο, προς τα πρόβατα του ποιμνίου, χρησιμοποιώντας πάντα την “ποιμαντική” εικόνα.

Έτσι, το δεύτερο μέρος του κειμένου, το “... μαζί σου είμαι χριστιανός”, την οποία ο Αυγουστίνος χαρακτηρίζει ως “ευκαιρία σωτηρίας...”, γίνεται για μας υπόσχεση, ασφάλεια και ελπίδα της σωτηρίας που έρχεται σε μας και μόνο από τον ίδιο τον Χριστό, ο οποίος μας κάνει μέλη του σώματός του, αγιασμένους από αυτόν, πλήρως διαμορφωμένους μαζί του. Το “για σένα” μας διαμορφώνει σε αυτόν ως ποιμένες, άγρυπνοι, που προσέχουν το ποίμνιο. Το “μαζί σας” μας κάνει, μαζί με όλη την Εκκλησία, μαζί με όλο το ένδοξο Σώμα της, ένα εν Χριστώ.

Πολλοί από τους μεγάλους Πατέρες της Εκκλησίας, τόσο της Ανατολής όσο και της Δύσης – αναφέρομαι στον Ιωάννη τον Χρυσόστομο, τον Αυγουστίνο, τον Σεβήρο Αντιοχείας – κάνουν κηρύγματα στην επέτειο της επισκοπικής χειροτονίας τους. Την επετειακή αυτή ημέρα τέλεσαν τα Άχραντα Μυστήρια και κήρυξαν στους ανθρώπους, τους έδωσαν τον Λόγο του Ευαγγελίου και τον δικό τους λόγο που αντλούσε από το Ευαγγέλιο τροφή, φάρμακο, παρηγοριά, νέα ζωή. Ήταν για τους αγίους Πατέρες, και για εμάς που τους ξαναδιαβάσαμε, μια στιγμή χάριτος όχι μόνο για να θυμόμαστε, αλλά πάνω απ’oλα για να κάνουμε μια ζωντανή ανάμνηση, μια αληθινή ανάμνηση, αυτού του “για σας...” και ότι “μαζί σου...” που μας προτείνει ο Αυγουστίνος της Ιππώνος στο κήρυγμά του 340.

+π. Εμμανουήλ Nin

Τιτουλάριος Επίσκοπος Καρκαβιας

Αποστολικός Έξαρχος