San Benedetto

Cattedrale Santissima Trinità, Atene

 

“Chi, o cosa manca”?

Riflessioni sulla presenza/assenza dei monaci nella vita della Chiesa oggi.

 

Nei grandi momenti della storia delle Chiese Cristiane di Oriente e di Occidente, ci sono state delle presenze –“grandi presenze” direi- che hanno segnato quel momento preciso dell’una o dell'altra Chiesa cristiana: la predicazione degli apostoli dopo la risurrezione di Cristo; il martirio ed i martiri nei primi secoli cristiani; i grandi esegeti e teologi dei secoli II al V, e le formulazioni teologiche -trinitarie e cristologiche- dei primi e grandi concili ecumenici da Nicea a Calcedonia; lo slancio apostolico e missionario verso l’estremo Oriente -India, Cina, Mongolia-, da parte delle Chiese siriache orientali dagli albori dei primi secoli; l’espandersi della vita monastica in Oriente ed in Occidente con l’influsso ed il peso dei monaci e dei grandi centri monastici nella formazione e nell’evolversi di tanti aspetti delle liturgie cristiane. E così via per tante epoche e momenti nella storia delle Chiese del primo e del secondo millennio fino ai nostri giorni, con, e riprendo il termine usato, delle “grandi presenze” che hanno avuto ed hanno tuttora un influsso nella vita delle Chiese.

“Forti presenze”, certamente ma, mi chiedo, forse ci sono anche “grandi assenze”, almeno in alcune epoche della storia. E, nel momento attuale della vita della Chiesa, quella Cattolica almeno, sia Orientale che Occidentale, mi sono chiesto: “cosa, oppure chi è che manca?” nella riflessione ecclesiologica del momento presente, specialmente attorno ad un tema che oggi può sembrare di essere -mi si permetta l’immagine- l’unica tavola di salvezza a cui aggrapparci, e cioè il tema della sinodalità. In un mio scritto precedente ho cercato di dare una spiegazione di quello che, secondo il mio parere, è non tanto la sinodalità, il cammino sinodale, la dimensione sinodale della Chiesa…, -con tutta la terminologia derivata dal sostantivo che ne è all’origine-, ma ho cercato di dare una spiegazione appunto del sostantivo originale: cos’è il Sinodo. Gli altri termini: sinodale, sinodalità…, ne derivano e aggettivano le realtà a cui vengono aggiunte; ma capire il sostantivo ed il suo vero e proprio significato diventa fondamentale.

In queste righe vorrei fare un passo ulteriore in questo cammino di riflessione e cercare di capire e rispondere a questo quesito che mi sono posto: nel momento ecclesiale attuale, “chi, o cosa manca?”. Vorrei dare qua brevemente e spero chiaramente una risposta a questa domanda, spinto anche da alcune questioni che sono venute fuori nei miei corsi universitari a Roma, specialmente quest’anno che sto trattando il tema sull’ufficiatura delle Chiese Orientali e sulla Teologia di queste Chiese. E la risposta, a mio avviso, si trova nella presenza/assenza dei monaci, della stessa vita monastica, nel momento attuale della Chiesa.

Quindi al quesito: “Chi, o cosa manca?”, mi azzardo a rispondere, se non altro a me stesso, con un’altra questione: “non è che ci mancano i monaci, e l’esperienza della stessa vita monastica”? E mi permetto di porre questa domanda da vescovo-monaco o da monaco-vescovo come mi si voglia vedere, il che già in sé stesso potrebbe essere non dico una contradizione, ma certamente un qualcosa di non facilmente recepibile. Premetto che i monaci, dalla loro origine nei primi secoli della Chiesa fino ai nostri giorni, sono dei cristiani a cui non piace mettersi in mostra, a cui piace il silenzio, la pace e la lontananza dal mondo; essi non si mettono quasi mai in prima fila. I monaci, dall’inizio, “fuggono”, ma questo non vuol dire che la loro esperienza come uomini di Chiesa debba essere trascurata o messa da parte, anzi. Perché quell’andare a trovare i Padri del Deserto con la domanda: “Padre, dimmi una parola…”, è tuttora valido ed attuale.

Tornando ai corsi universitari di quest’anno, ho sottolineato agli studenti come diversi studiosi delle liturgie orientali e occidentali, nelle loro opere e particolarmente quando studiano l’evoluzione storica delle diverse tradizioni ecclesiali, specialmente in ambito liturgico e ancora più concretamente per quanto riguarda l’ufficiatura, cioè la Liturgia delle Ore, spesso parlano di un incontro/scontro lungo i secoli tra un ramo della tradizione liturgica che chiamano “cattedrale” -con un’origine e una struttura legata alla liturgia delle grandi sedi episcopali-, ed un altro ramo che chiamano “monastico” -con un’origine ed una struttura legata ai grandi centri monastici. Questi due rami, incontrandosi e delle volte scontrandosi, hanno segnato l’evoluzione liturgica di molte tradizioni ecclesiali lungo la storia. In modo speciale, nella crisi iconoclasta dei secoli VIII e IX, sono stati i grandi monaci teologi che hanno segnato la “vittoria ortodossa” in quella che fu una delle più grandi crisi cristologiche del primo millennio, e quindi il raffermarsi in ambito bizantino di una liturgia di stampo fortemente monastico.

“Chi, o cosa manca”? Monaci assenti nell’oggi della Chiesa? Forse qualcuno si azzarderà a dire: “messi da parte?”. Oppure semplicemente dimenticati? Oppure l’umiltà dei monaci fa sì che non appaiano o non vogliano apparire, e anche questo potrebbe essere vero, non lo escludo. La risposta alla mia stessa domanda non vuol essere polemica, perché è vero che ci sono stati e ci sono dei monaci che spiccano con i loro contributi in diversi ambiti della teologia e della vita della Chiesa; monaci eminenti e sapienti che hanno partecipato, per esempio, al concilio Vaticano II e hanno dato il loro contributo, soprattutto in ambito liturgico e nello specifico della riforma liturgica romana. Ma questa stessa riforma alla fine appare nei risultati come un “prevalere”, una “vittoria”, se mi si consente l’immagine forse “polemica”, di una liturgia di stampo “cattedrale” di fronte a una liturgia più di stampo “monastico”.

E qualcuno potrebbe chiedermi in che modo questo sia avvenuto. Faccio qualche piccolo esempio a partire della Liturgia delle Ore nella tradizione romana attuale: la riduzione del numero dei salmi nelle ore di preghiera. Le piccole Ore, da tre a una a seconda delle ragioni o motivazioni pastorali dei preti o delle diverse comunità parrocchiali. Poi, la stessa decisione -discussa e discutibile tuttora- di “potare” e addirittura “sopprimere” i versetti imprecatori nei salmi, o perfino l’esclusione di salmi interi dalla recita e dalla preghiera. La stessa distribuzione dei salmi non in una ma lungo quattro settimane. Certamente ci sono dei monasteri che continuano tuttora con la distribuzione settimanale benedettina del Salterio, perché i monasteri godono, fortunatamente, -e i monaci ne sono giustamente gelosi-, di un’autonomia anche nella gestione della loro vita spirituale.

Ma questo “sacrificio” del Salterio in sé stesso, e del ruolo dei salmi nella preghiera, in fondo è il risultato, ancora una volta, della rinuncia a fare quello che dovrebbe essere fondamentale nella vita di qualsiasi Chiesa e comunità cristiana: la mistagogia. Di fronte alle difficoltà che troviamo nei testi scritturistici e liturgici, e nella loro stessa comprensione -delle difficoltà che esistono e che nessuno nasconde-, di fronte a queste difficoltà bisogna fare una catechesi, anzi una vera e propria mistagogia per i nostri fedeli, una mistagogia che porti loro per mano alla comprensione, e quindi all’accoglienza nella propria vita, di un cammino concreto di preghiera in cui il Salterio, nello specifico della preghiera cristiana, ha un luogo fondamentale. Questa catechesi, questa mistagogia sono vitali per la sopravvivenza della liturgia delle Chiese cristiane; e qua si potrebbe usare con tutta la sua forza la frase, benché troppo sciupata nell’uso che ne è stato fatto: “la Chiesa sarà mistagogica o non sarà”. Perché, se nei primi secoli delle Chiese cristiane i testi liturgici -scritturistici o eucologici-, e gli stessi sacramenti nella loro celebrazione, fossero stati sempre facili e comprensibili a tutti i fedeli, non ci sarebbero state e oggi non avremo le grandi Catechesi Mistagogiche di Cirillo di Gerusalemme, di Teodoro di Mopsuestia, per fare soltanto due grandi nomi.

“Chi, o cosa manca”? Tornando al punto di partenza di queste mie riflessioni, nel momento attuale, in cui si vuole avviare un cammino che si richiama ad una esperienza del sinodo nella vita della Chiesa, ho l’impressione che ancora una volta i monaci, o se si vuole il parere dei monaci, l’esperienza del monachesimo maschile e femminile in questo campo, esperienza che sicuramente sarebbe preziosa, manchi. Forse i monaci, uomini di silenzio, di nascondimento, sono rimasti nel loro deserto, nella loro solitudine? Anche questo può essere, ma dal deserto essi hanno avuto sempre e dovrebbero avere tuttora una parola da dire e da dare.

Diciamolo pure, in Occidente il monachesimo oggi, nei nostri giorni, forse non va di moda. Oggi, ordini religiosi e movimenti con forti spinte missionarie, apostoliche, gerarchicamente organizzati e centralizzati, hanno un posto direi “in prima linea di combattimento” nella vita della Chiesa. E qualcuno addirittura forse si chiede: “I monaci, che cosa fanno?”. La risposta è facile ed è quella che la storia ha dato e continua a dare: Essi sono uomini di silenzio, di preghiera, di solitudine e di comunione, uomini oso dire “notturni”, che nel buio della notte o all’alba si alzano e, cosa fanno? Semplicemente e niente di meno prendono in mano il Salterio, il Davide come lo chiama anche la tradizione siriaca, questo libro di antiche preghiere giudaiche nella loro origine, fatte cristiane da Cristo stesso quando le pregò con le mani stese sulla croce, preghiere fatte cristiane tuttora oggi anche dagli stessi monaci, che vedono e trovano in esse la voce di Cristo, la voce della Chiesa, il grido dell’umanità stessa, e ne fanno diventare la propria preghiera. Preghiere prese in mano da questi uomini della notte che da secoli le risvegliano e le pregano ogni notte, ogni mattina, ogni sera e lungo la giornata. E questi uomini del buio notturno, dell’attesa dell’alba, del silenzio, della fraternità, amano fare, vivere veramente in modo sinodale, sapendo, perché lo hanno imparato dal primo giorno che hanno bussato alla porta del monastero, con Chi camminano, per ché camminano, verso dove camminano, assieme/accanto a chi camminano.

I monasteri, i monaci, in Oriente ed in Occidente, sono per tutta la Chiesa, per tutti i cristiani, un vero e proprio esempio di vita in sinodo -preferisco usare il sostantivo agli aggettivi-, e non soltanto perché l’abate, il padre e pastore della comunità raduna i monaci, tutti i fratelli di quella famiglia che è il monastero, li ascolta, li coinvolge in una vera e propria collegialità nella vita quotidiana del monastero -l’abate convoca, ascolta tutti…-, ma soprattutto perché essi sanno appunto con, per Chi e verso dove camminano. Il monastero non è una democrazia parlamentare in cui tutti decidono su tutti e su tutto, ma è, sotto la guida e la parola dell’abate, come la Chiesa stessa, il vero ed unico Corpo di Cristo, monastero/corpo dove ogni membro ha un suo ruolo, guidati dall’abate, da colui che ne è il padre, il capo, il pastore, la guida, e quindi il vicario di Colui che ne è il vero Capo, Pastore, Guida, cioè Cristo Signore.

“Chi, o cosa manca”? Nel mio articolo precedente ho cercato di chiarire il significato del sostantivo “Sinodo”, e di mettere in evidenza che non si tratta di un “tutti camminando insieme…”, bensì di un “camminando tutti con Cristo…”. E di questo vero e proprio “cammino sinodale” i monaci ne sono -almeno in questo sicuramente!- degli esperti. I monasteri, e il percorso stesso delle Chiese cristiane, come accennavo, non sono e non si reggono attraverso una sorta di democrazia parlamentare decisionale. Nei monasteri è l’abate, il pastore, con tutti i monaci, a riflettere e decidere. Il monastero, la vita dei monaci è tuttora un vero e proprio esempio di quello che è, che dovrebbe essere il Sinodo, il cammino con Cristo, sotto la guida del pastore della comunità, nell’ascolto della Parola di Dio, nella vita sacramentale, nella celebrazione della fede e nella comunione fraterna.

“Chi o cosa manca”? Forse l’esperienza di quel vero e proprio sinodo che è la vita di ogni monastero cristiano potrebbe aiutarci nel momento attuale a trovare una risposta. La parola dei monaci, dai Padri del deserto nei loro apoftegmi fino ad oggi è stata sempre una parola chiara, sempre tagliente come una spada a doppio taglio, e allo stesso tempo sempre una parola umile di comunione e di Vangelo. Ascoltare, coinvolgere i monaci non è toglierli dal loro silenzio, dalla loro “notturnità”, bensì ascoltarne la parola che sgorga dal loro silenzio e dalla loro preghiera, che sgorga da quel Davide che ogni mattina gli fa ripetere insistentemente: “Ascolta Signore la mia preghiera, porgi l’orecchio alla mia supplica…”.

+P. Manuel Nin

Esarca Apostolico per i cattolici di tradizione bizantina in Grecia

Vescovo titolare di Carcabia

 

 «Ποιος ή τι λείπει»;

Σκέψεις για την παρουσία/απουσία μοναχών στη ζωή της Εκκλησίας σήμερα

 

Στις μεγάλες στιγμές της ιστορίας των Χριστιανικών Εκκλησιών Ανατολής και Δύσης υπήρξαν παρουσίες – «μεγάλες παρουσίες» θα έλεγα – που σημάδεψαν εκείνη ακριβώς τη στιγμή της μίας ή της άλλης Χριστιανικής Εκκλησίας: το κήρυγμα των Αποστόλων μετά την Ανάσταση του Χριστού, μαρτύριο και μάρτυρες στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες· οι μεγάλοι ερμηνευτές και θεολόγοι του δεύτερου έως πέμπτου αιώνα και τις θεολογικές διατυπώσεις - Τριαδικές και Χριστολογικές - των πρώτων και μεγάλων οικουμενικών συνόδων από τη Νίκαια έως τη Χαλκηδόνα. Ο αποστολικός και ιεραποστολικός ζήλος προς την Άπω Ανατολή - Ινδία, Κίνα και Μογγολία - εκ μέρους των Ανατολικών Συριακών Εκκλησιών από την αυγή των πρώτων αιώνων, η επέκταση της μοναστικής ζωής σε Ανατολή και Δύση με την επιρροή και το βάρος των μοναχών και των μεγάλων μοναστικών κέντρων στη διαμόρφωση και εξέλιξη πολλών πτυχών των χριστιανικών λειτουργιών. Και ούτω καθεξής για τόσες πολλές εποχές και στιγμές στην ιστορία των Εκκλησιών της πρώτης και δεύτερης χιλιετίας μέχρι τις μέρες μας, με και παίρνω τον όρο που χρησιμοποιείται, «μεγάλες παρουσίες» που είχαν και εξακολουθούν να έχουν επιρροή στη ζωή των Εκκλησιών.

«Δυνατές παρουσίες», βεβαίως, αλλά, αναρωτιέμαι, ίσως υπάρχουν και «μεγάλες απουσίες», τουλάχιστον σε κάποιες περιόδους της ιστορίας. Και στην παρούσα στιγμή της ζωής της Εκκλησίας, της Καθολικής Εκκλησίας τουλάχιστον, τόσο της Ανατολικής όσο και της Δυτικής, αναρωτήθηκα: «τι, ή ακόμα και ποιος λείπει; "στον εκκλησιολογικό στοχασμό της παρούσας στιγμής, ειδικά γύρω από ένα θέμα που σήμερα μπορεί να φαίνεται - αν μου επιτρέπετε την εικόνα - ο μόνος πίνακας σωτηρίας στον οποίο μπορούμε να προσκολληθούμε και αυτό είναι το θέμα της συνοδικότητας. Σε μια προηγούμενη εργασία προσπάθησα να δώσω μια εξήγηση για το τι, κατά τη γνώμη μου, δεν είναι τόσο η συνοδικότητα, η συνοδική πορεία, η συνοδική διάσταση της Εκκλησίας ..., -με όλη την ορολογία που προέρχεται από το ουσιαστικό που είναι στην προέλευσή του-, αλλά προσπάθησα να δώσω μια εξήγηση ακριβώς για το αρχικό ουσιαστικό: τι είναι η Σύνοδος. Οι άλλοι όροι: συνοδικότητα, συνοδικότητα..., αντλούν από αυτούς και επιθέτουν τις πραγματικότητες στις οποίες προστίθενται. Αλλά η κατανόηση του ουσιαστικού και του πραγματικού κινήματος του γίνεται θεμελιώδης.

Σε αυτές τις γραμμές θα ήθελα να κάνω ένα ακόμη βήμα σε αυτό το ταξίδι στοχασμού και να προσπαθήσω να κατανοήσω και να απαντήσω σε αυτό το ερώτημα που έχω θέσει στον εαυτό μου: στην τρέχουσα εκκλησιαστική στιγμή, «ποιος ή τι λείπει; ". Θα ήθελα να δώσω εδώ εν συντομία και ελπίζω σαφώς μια απάντηση σε αυτό το ερώτημα, που προκλήθηκε επίσης από ορισμένα ερωτήματα που προέκυψαν στα πανεπιστημιακά μου μαθήματα στη Ρώμη, ειδικά φέτος που ασχολούμαι με το θέμα για το γραφείο και για τη θεολογία των Ανατολικών Εκκλησιών. Και η απάντηση, κατά τη γνώμη μου, βρίσκεται στην παρουσία/απουσία μοναχών, της ίδιας της μοναστικής ζωής, στην παρούσα στιγμή της Εκκλησίας. 

Στη συνέχεια, στην ερώτηση: "Ποιος, ή τι λείπει; », τολμώ να απαντήσω, έστω και στον εαυτό μου, με μια άλλη ερώτηση: «Δεν είναι ότι μας λείπουν  οι μοναχοί και η ίδια η εμπειρία της μοναστικής ζωής»; Και επιτρέψτε μου να θέσω αυτό το ερώτημα ως Επίσκοπος-μοναχός ή ως μοναχός-Επίσκοπος όπως θέλετε να με δείτε, κάτι που από μόνο του δεν θα μπορούσε να είναι μια αντίθεση, αλλά σίγουρα κάτι που δεν γίνεται εύκολα αποδεκτό. Δηλώνω ότι οι μοναχοί, από την καταγωγή τους από τους πρώτους αιώνες της Εκκλησίας μέχρι σήμερα, είναι χριστιανοί που δεν τους αρέσει να επιδεικνύουν, που τους αρέσει η σιωπή, η ειρήνη και η απόσταση από τον κόσμο. Σχεδόν ποτέ δεν έβαλαν τον εαυτό τους στην πρώτη σειρά. Οι μοναχοί, από την αρχή, «φεύγουν», αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η εμπειρία τους ως εκκλησιαστικοί πρέπει να παραμεληθεί ή να παραμεριστεί, αντίθετα. Γιατί αυτό που θα επισκεφθούμε στους Πατέρες της Ερήμου με την ερώτηση: «Πατέρα, πες μου μια λέξη...», εξακολουθεί να ισχύει και είναι επίκαιρο.

Επιστρέφοντας στα φετινά πανεπιστημιακά μαθήματα, επεσήμανα στους φοιτητές πώς διάφοροι μελετητές των ανατολικών και δυτικών λειτουργιών, στα έργα τους και ιδιαίτερα όταν μελετούν την ιστορική εξέλιξη των διαφορετικών εκκλησιαστικών παραδόσεων, ιδιαίτερα στον λειτουργικό τομέα και ακόμη πιο συγκεκριμένα σε σχέση με το αξίωμα, δηλαδή τη Λειτουργία των Ωρών, συχνά μιλούν για μια συνάντηση/σύγκρουση ανά τους αιώνες μεταξύ ενός κλάδου της λειτουργικής παράδοσης που ονομάζουν «καθεδρικό ναό» -με  μια προέλευση και μια δομή που συνδέεται με τη λειτουργία των μεγάλων επισκοπικών επισκοπών-, και ένας άλλος κλάδος που αποκαλούν "μοναστικό" -με προέλευση και δομή που συνδέεται με τα μεγάλα μοναστικά κέντρα. Αυτοί οι δύο κλάδοι, που συναντώνται και μερικές φορές συγκρούονται, έχουν σημαδέψει τη λειτουργική εξέλιξη πολλών εκκλησιαστικών παραδόσεων σε όλη την ιστορία. Με έναν ιδιαίτερο τρόπο, στην εικονοκλαστική κρίση του όγδοου και ένατου αιώνα, ήταν οι μεγάλοι θεολόγοι μοναχοί που σηματοδότησαν την «ορθόδοξη νίκη» σε μια από τις μεγαλύτερες χριστολογικές κρίσεις της πρώτης χιλιετίας, και επομένως την επιβεβαίωση στη βυζαντινή σφαίρα μιας λειτουργίας έντονα μοναστικού καλουπιού. 

«Ποιος, ή τι λείπει»; Μοναχοί που απουσιάζουν σήμερα από την Εκκλησία; Ίσως κάποιος να τολμήσει να πει: "αφήστε στην άκρη;". Ή απλά ξεχάσατε; Ή η ταπεινοφροσύνη των μοναχών τους κάνει να μην εμφανίζονται ή να μην θέλουν να εμφανιστούν, και αυτό θα μπορούσε επίσης να είναι αλήθεια, δεν το αποκλείω. Η απάντηση στο δικό μου ερώτημα δεν είναι πολεμική, διότι είναι αλήθεια ότι υπήρξαν και υπάρχουν μοναχοί που ξεχωρίζουν με τη συμβολή τους σε διάφορους τομείς της θεολογίας και της ζωής της Εκκλησίας. Επιφανείς και σοφοί μοναχοί που συμμετείχαν, για παράδειγμα, στη Δεύτερη Σύνοδο του Βατικανού και συνέβαλαν, ιδιαίτερα στον λειτουργικό τομέα και συγκεκριμένα στη ρωμαϊκή λειτουργική μεταρρύθμιση. Αλλά αυτή η ίδια μεταρρύθμιση στο τέλος εμφανίζεται στα αποτελέσματα ως «επικράτηση», μια «νίκη», αν μπορώ να χρησιμοποιήσω την ίσως «πολεμική» εικόνα, μιας λειτουργίας ενός καλουπιού «καθεδρικού ναού» μπροστά σε μια λειτουργία περισσότερο από ένα «μοναστικό» καλούπι.

Και κάποιος μπορεί να με ρωτήσει πώς συνέβη αυτό. Επιτρέψτε μου να δώσω μερικά μικρά παραδείγματα ξεκινώντας από τη Λειτουργία των Ωρών στην τρέχουσα ρωμαϊκή παράδοση: τη μείωση του αριθμού των ψαλμών στις ώρες προσευχής. Οι μικρές ώρες, από τρεις έως μία ανάλογα με τους λόγους ή τα ποιμαντικά κίνητρα των ιερέων ή των διαφόρων ενοριακών κοινοτήτων. Στη συνέχεια, η ίδια απόφαση - συζητημένη και συζητήσιμη - να «κλαδέψει» και ακόμη και να «καταστείλει» τους στίχους των ψαλμών, ή ακόμα και τον αποκλεισμό ολόκληρων ψαλμών από την απαγγελία και την προσευχή. Η ίδια κατανομή των ψαλμών όχι σε μία αλλά σε τέσσερις εβδομάδες. Σίγουρα υπάρχουν μοναστήρια που συνεχίζουν με την εβδομαδιαία διανομή του Ψαλτηρίου από τους Βενεδικτίνους, γιατί τα μοναστήρια απολαμβάνουν, ευτυχώς, - και οι μοναχοί δικαίως το ζηλεύουν -, αυτονομία και στη διαχείριση της πνευματικής τους ζωής. 

Αλλά αυτή η «θυσία» του ίδιου του Ψαλτηρίου, και του ρόλου των ψαλμών στην προσευχή, είναι τελικά το αποτέλεσμα, για άλλη μια φορά, της αποκήρυξης του να κάνουμε αυτό που θα έπρεπε να είναι θεμελιώδες στη ζωή κάθε Εκκλησίας και χριστιανικής κοινότητας: μυσταγωγία. Αντιμέτωποι με τις δυσκολίες που βρίσκουμε στα βιβλικά και λειτουργικά κείμενα, και στην ίδια την κατανόησή τους - για τις δυσκολίες που υπάρχουν και που κανείς δεν κρύβεται - μπροστά σε αυτές είναι απαραίτητο να κάνουμε μια κατήχηση, όντως ένα πραγματικό μυσταγωγικό για τους πιστούς μας, ένα μυσταγωγικό που τους οδηγεί από το χέρι στην κατανόηση και επομένως στην αποδοχή στη ζωή τους,  ενός συγκεκριμένου ταξιδιού προσευχής στο οποίο το Ψαλτήρι, ειδικά η χριστιανική προσευχή, έχει θεμελιώδη θέση. Αυτή η κατήχηση και η μυσταγωγία είναι ζωτικής σημασίας για την επιβίωση της λειτουργίας των χριστιανικών Εκκλησιών και εδώ θα μπορούσε κανείς να χρησιμοποιήσει με όλη του τη δύναμη τη φράση, αν και πολύ φθαρμένη στη χρήση που έχει γίνει: «η Εκκλησία θα είναι μυσταγωγική ή δεν θα είναι». Γιατί, αν στους πρώτους αιώνες των Χριστιανικών Εκκλησιών τα λειτουργικά κείμενα - βιβλικά ή ευχολογικά - και τα ίδια τα μυστήρια στην τέλεσή τους ήταν πάντα εύκολα και κατανοητά σε όλους τους πιστούς, δεν θα υπήρχαν και σήμερα δεν θα είχαμε τις μεγάλες Μυσταγωγικές Κατηχήσεις του Κυρίλλου Ιεροσολύμων, του Θεόδωρου της Μοψουεστίας, για να αναφέρουμε μόνο δύο μεγάλα ονόματα. 

«Ποιος ή τι λείπει»; Επιστρέφοντας  στην αφετηρία αυτών των στοχασμών μου, αυτή τη στιγμή, που κάποιος θέλει να ξεκινήσει ένα ταξίδι που να θυμίζει μια εμπειρία της συνόδου στη ζωή της Εκκλησίας, έχω την εντύπωση ότι για άλλη μια φορά οι μοναχοί, ή αν θέλετε τη γνώμη των μοναχών, την εμπειρία του ανδρικού και γυναικείου μοναχισμού σε αυτόν τον τομέα,  εμπειρία που σίγουρα θα ήταν πολύτιμη, λείπει. Μήπως οι μοναχοί, οι άνθρωποι της σιωπής, της κρυψώνας, παρέμειναν στην έρημο τους, στη μοναξιά τους; Και αυτό μπορεί να ισχύει, αλλά από την έρημο είχαν πάντα και πρέπει να έχουν ακόμα μια λέξη να πουν και να δώσουν.

Ας το παραδεχτούμε, στη Δύση ο μοναχισμός σήμερα, στις μέρες μας, ίσως δεν είναι της μόδας. Σήμερα, τα θρησκευτικά τάγματα και κινήματα με ισχυρές ιεραποστολικές, αποστολικές, ιεραρχικά οργανωμένες και συγκεντρωτικές ωθήσεις, έχουν μια θέση θα έλεγα «στην πρώτη γραμμή της μάχης» στη ζωή της Εκκλησίας. Και κάποιοι ίσως μάλιστα ρωτήσουν: «Οι μοναχοί, τι κάνουν; ". Η απάντηση είναι εύκολη και είναι αυτή που έχει δώσει και συνεχίζει να δίνει η ιστορία: Είναι άνθρωποι της σιωπής, της προσευχής, της μοναξιάς και της κοινωνίας, άνθρωποι που τολμώ να πω «νυχτερινοί», που στο σκοτάδι της νύχτας ή την αυγή σηκώνονται και, τι κάνουν; Απλά και τίποτα λιγότερο παίρνουν στα χέρια τους το Ψαλτήρι, τον Δαβίδ όπως το αποκαλεί και η συριακή παράδοση, αυτό το βιβλίο των αρχαίων εβραϊκών προσευχών στην προέλευσή τους, που έγινε χριστιανικό από τον ίδιο τον Χριστό όταν προσευχήθηκε με τα χέρια του απλωμένα στο σταυρό, προσευχές που έγιναν χριστιανικές ακόμα και σήμερα ακόμη και από τους ίδιους τους μοναχούς, οι οποίοι βλέπουν και βρίσκουν σε αυτές τη φωνή του Χριστού,  η φωνή της Εκκλησίας, η κραυγή της ίδιας της ανθρωπότητας, και να γίνει η δική της προσευχή. Προσευχές που λαμβάνονται στο χέρι από αυτούς τους άνδρες της νύχτας που για αιώνες ξυπνούν και προσεύχονται κάθε βράδυ, κάθε πρωί, κάθε βράδυ και όλη την ημέρα. Και αυτοί οι άνθρωποι της σκοτεινής νύχτας, της προσδοκίας της αυγής, της σιωπής, της αδελφοσύνης, της αγάπης να κάνουν, να ζουν πραγματικά με συνοδικό τρόπο, γνωρίζοντας, από την πρώτη μέρα που χτύπησαν την πόρτα του μοναστηριού, με  ποιον περπατούν, γιατί περπατούν, προς εκεί που περπατούν  , μαζί / δίπλα σε ποιον  περπατούν.  

Τα μοναστήρια, οι μοναχοί, στην Ανατολή και στη Δύση, είναι για όλη την Εκκλησία, για όλους τους Χριστιανούς, ένα αληθινό και σωστό παράδειγμα ζωής στη Σύνοδο - προτιμώ να χρησιμοποιώ το ουσιαστικό από τα επίθετα -, και όχι μόνο επειδή ο ηγούμενος, ο πατέρας και ο ποιμένας της κοινότητας συγκεντρώνει τους μοναχούς, όλους τους αδελφούς αυτής της οικογένειας που είναι το μοναστήρι.  Τους ακούει, τους εμπλέκει σε μια αληθινή και σωστή συναδελφικότητα στην καθημερινή ζωή της μονής - ο ηγούμενος καλεί, ακούει τους πάντες ... -, αλλά κυρίως γιατί ξέρουν ακριβώς με, για ποιον και πού περπατούν. Το μοναστήρι δεν είναι μια κοινοβουλευτική δημοκρατία στην οποία ο καθένας αποφασίζει για όλους και για όλα, αλλά είναι, υπό την καθοδήγηση και το λόγο του ηγουμένου, όπως και η ίδια η Εκκλησία, το αληθινό και μοναδικό Σώμα του Χριστού, μοναστήρι / σώμα όπου κάθε μέλος έχει το δικό του ρόλο, καθοδηγούμενο από τον ηγούμενο, από αυτόν που είναι ο πατέρας του, ο επικεφαλής,  ο ποιμένας, ο οδηγός, και επομένως ο εφημέριος Εκείνου που είναι ο αληθινός Αρχηγός του, ο Ποιμένας, ο Καθοδηγητής, δηλαδή ο Χριστός ο Κύριος. 

«Ποιος, ή τι λείπει»; Στο προηγούμενο άρθρο μου προσπάθησα να διευκρινίσω την έννοια του ουσιαστικού «Σύνοδος», και να τονίσω ότι δεν πρόκειται για «όλοι μαζί...», αλλά για «περπάτημα όλων μαζί με τον Χριστό... ". Και για αυτό το αληθινό και σωστό «συνοδικό μονοπάτι» οι μοναχοί είναι -τουλάχιστον σε αυτό σίγουρα!- ειδικοί. Τα μοναστήρια και η ίδια η πορεία των χριστιανικών Εκκλησιών, όπως ανέφερα, δεν υποστηρίζονται και δεν υποστηρίζονται από ένα είδος κοινοβουλευτικής δημοκρατικής λήψης αποφάσεων. Στα μοναστήρια είναι ο ηγούμενος, ο βοσκός, με όλους τους μοναχούς, που προβληματίζονται και αποφασίζουν. Το μοναστήρι, η ζωή των μοναχών εξακολουθεί να είναι ένα αληθινό και σωστό παράδειγμα του τι είναι η Σύνοδος, τι πρέπει να είναι, το ταξίδι με τον Χριστό, υπό την καθοδήγηση του ποιμένα της κοινότητας, στην ακρόαση του Λόγου του Θεού, στη μυστηριακή ζωή, στον εορτασμό της πίστης και στην αδελφική κοινωνία. 

«Ποιος ή τι λείπει»; Ίσως η εμπειρία αυτής της αληθινής και σωστής συνόδου που είναι η ζωή κάθε χριστιανικού μοναστηριού θα μπορούσε να μας βοηθήσει αυτή τη στιγμή να βρούμε μια απάντηση. Ο λόγος των μοναχών, από τους Πατέρες της Ερήμου στα απόφθεγματά τους μέχρι σήμερα ήταν πάντα ένας σαφής λόγος, πάντα αιχμηρός σαν δίκοπο μαχαίρι και ταυτόχρονα πάντα ένας ταπεινός λόγος της κοινωνίας και του Ευαγγελίου. Το να ακούς, να εμπλέκεις τους μοναχούς, δεν τους απομακρύνει από τη σιωπή τους, από τη «νυκτερότητά» τους, αλλά μάλλον ακούει τον λόγο που πηγάζει από τη σιωπή τους και την προσευχή τους, που πηγάζει από εκείνον τον Δαβίδ που κάθε πρωί τον κάνει να επαναλαμβάνει επίμονα: «Άκουσε, Κύριε, την προσευχή μου, δάνεισε το αυτί σου στην ικεσία μου... ". 

+π. Μανουήλ Νιν

Αποστολικός Έξαρχος Ελληνορρύθμων Καθολικών Ελλάδος

Τιτουλάριος Επίσκοπος Καρκαβίας

 

 

Sant’Efrem il Siro

Cattedrale Santissima Trinità

Atene

 

Lettera pastorale

Quaresima 2023

          Carissimi,

          Le prime quattro domeniche del Triodion ci hanno portato per mano, guidati dal Vangelo, all’incontro con il Signore. Adesso, all’inizio del nostro cammino quaresimale, che quest’anno è drammaticamente segnato dal terribile terremoto che ha colpito la Turchia e la Siria, due paesi fratelli nella fede e nelle nostre origini cristiane, ed anche dal drammatico prolungarsi della guerra in Ucraina, paese pure fratello nella fede e diventato da più di due decenni paese di origine di una parte importante del nostro Esarcato, voglio proporvi una rilettura, o forse un re incontro, con un testo che segnerà tutto il nostro cammino quaresimale nella tradizione bizantina. Si tratta della “Preghiera di Sant’Efrem”, che ripetiamo nelle diverse ore dell’ufficiatura. Diverse volte mi è stato chiesto di parlare su questo testo, breve, quasi sintetico, profondamente evangelico. È un testo che è attribuito a sant’Efrem il Siro (+373), questo grande padre della Chiesa siriaca, un padre che è stato anche accolto e stimato nelle altre tradizioni cristiane.

          La tradizione bizantina si compiace a ripetere questa preghiera, direi a lasciarla cadere su di noi affinché penetri il nostro cuore, e scandisca tutto il nostro cammino quaresimale, tutta la nostra vita cristiana. Vi propongo la preghiera di Sant'Efrem come tema di riflessione all'inizio di questa Quaresima. Proponendovela vi propongo di prendere in mano, di avvicinarvi di nuovo al Vangelo come cammino quaresimale.

          Il testo come lo troviamo nelle ore della Grande Quaresima bizantina è come segue:

 

Signore e Sovrano della mia vita, non darmi uno spirito di pigrizia, d'indolenza, di superbia, di vaniloquio.

Κύριε, καὶ Δέσποτα τῆς ζωῆς μου, πνεῦμα ἀργίας, περιεργίας, φιλαρχίας, καὶ ἀργολογίας μή μοι δῷς.

 

Dà a me, tuo servitore, uno spirito di sapienza, di umiltà, di pazienza e di amore.

Πνεῦμα δὲ σωφροσύνης, ταπεινοφροσύνης, ὑπομονῆς καὶ ἀγάπης, χάρισαί μοι τῷ σῷ δούλῳ.

 

Sì, Signore e Re, dammi di vedere i miei peccati e di non condannare mio fratello, perché sei benedetto nei secoli. Amin.

Ναί, Κύριε Βασιλεῦ, δώρησαί μοι τοῦ ὁρᾶν τὰ ἐμὰ πταίσματα, καὶ μὴ κατακρίνειν τὸν ἀδελφόν μου, ὅτι εὐλογητὸς εἶ, εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.

 

Signore e Sovrano della mia vita... Signore e Re. La preghiera mette al centro della nostra vita Dio, e lo presenta come Colui che ne è Signore, come Colui che ne è fonte di speranza, soprattutto fonte di fiducia. Quando diciamo: Signore e Sovrano della mia vita..., riconosciamo in Lui la fonte di questa vita e rinnoviamo la nostra fiducia in Lui: Venite a me, voi tutti, che siete affaticati e oppressi, e io vi ristorerò. Prendete il mio giogo sopra di voi e imparate da me, che sono mite e umile di cuore... (Mt 11,28-29).

 

Quattro vizi nella prima invocazione di questa preghiera: pigrizia, indolenza, superbia, vaniloquio. Il testo inizia con una richiesta forte e chiara: “non darmi…”; una richiesta che ci vuole svegli, vigilanti come se fossimo dei monaci che vegliano nella notte, di fronte alla possibilità di lasciar da parte sia Dio che il fratello, di dimenticare sia Dio che il fratello, di atrofizzare la nostra capacità di amare, di me­ravigliarci, la nostra capacità di gratuità. I contrari di questa pigrizia-indolenza potrebbero essere la gratuità-meraviglia di fronte a Dio e di fronte al fratello. La preghiera prosegue col desiderio di allontanarci, ancora, dalla superbia, dal vaniloquio, in fondo da quelle situazioni che possono fare di Dio e del fratello un semplice oggetto e in quanto tale può essere disprezzato -superbia; oppure da quelle situazioni-parole che creano vuoto attorno a noi: il vaniloquio, cioè le parole vuote o che creano vuoto, attorno a noi ed attorno agli altri. Tutti sappiamo, e siamo sufficientemente intelligenti e svegli per vedere che ci sono delle parole, dei commenti, delle battute che creano vuoto attorno a noi ed attorno agli altri.

I vizi elencati nella preghiera di Sant’Efrem sono: pigrizia, indolenza, superbia e vaniloquio. Essere liberati –ed il testo è una preghiera quindi coinvolgiamo il Signore affinché ce ne liberi- da una pigrizia al livello più concreto e materiale del dare una mano agli altri. Da una indolenza –in dolens- che può andare dall’ignorare l’altro, al disprezzo dell’altro, a un non voler vedere colui che ci sta accanto o che non ci sta accanto perché cerchiamo di evitarne anche la vicinanza fisica. Da una superbia che va legata e deriva dall’indolenza. Se non soffro per / con l’altro, allora posso disprezzarlo. Cerchiamo nella nostra vita cristiana di ogni giorno di evitare atteggiamenti, parole che non creano comunione tra di noi. Da un vaniloquio che è vuoto e che soprattutto crea vuoto, attorno all’altro e attorno a noi stessi. Che il nostro parlare non crei mai il vuoto, la lontananza, il disinteresse attorno a noi ed agli altri. Che il nostro parlare crei sempre comunione.

 

Quattro virtù: spirito di sapienza, di umiltà, di pazienza e di amore, che sono un riflesso delle Beatitudini proposte dal Signore nel Vangelo di Mt 5,3-11; virtù che costituiscono un'unità, che sono i tratti principale dell'icona di Cristo stesso, e che sono la cornice della vita di ogni cristiano. Chiedere al Signore –sempre è Lui che è coinvolto- uno spirito di sapienza che ci dia di saper parlare ed agire nel modo giusto, un parlare ed agire che siano sapienti, con la sapienza del Vangelo. Uno spirito di umiltà che ci configuri con Colui che umiliò sé stesso fino alla morte. Umiltà che nell’ogni giorno delle nostre vite, in famiglia, in diocesi, vorrà dire sì un confrontare, un condividere, ma anche un accettare che non sempre ho ragione, che si può sbagliare. Uno spirito di pazienza come contrapposizione all’indolenza di cui abbiamo parlato sopra nella prima parte delle richieste. Uno spirito di amore, che soprattutto crei amore. Sono quattro virtù evangeliche, cristologiche, cristiane: sapienza, umiltà, pazienza, amore. Quattro virtù che diventano la vera icona di Cristo stesso e ci fanno, ci configurano a sua immagine.

 

         La terza domanda riassume quello che è stato proposto nelle altre due: vedere, essere svegli potremo tradurre, per vedere i propri peccati, non in una contemplazione sterile della propria miseria ma perché in essa attua salvificamente la croce di Cristo. Poi, l'attenzione al fratello -il non condannarlo dice il testo di Sant'Efrem-, sia a causa della superbia, del dominio, del disprezzo...; sia a causa del vaniloquio, cioè tutto quello -parole o fatti- che potrebbe creare vuoto, lontananza verso il fratello, oppure degli altri verso di lui. Ci sono delle vane parole che feriscono per sé stesse, e delle vane parole che direi “per gioco di bigliardo” anche feriscono colpendo o servendosi dei terzi.

         Vedere i propri peccati e non condannare il fratello… Vedere che nel nostro cammino come cristiani, come sacerdoti non ci valgono soltanto le nostre forze ma la misericordia e la grazia del Signore. Chiedetelo al Signore nella preghiera che vi faccia chiaroveggenti non nel vedere i difetti degli altri -in questo tutti siamo purtroppo tropo esperti-, ma nel vedere lì dove forse io stesso non vivo secondo il Vangelo e dove appare il proprio peccato.

Non condannare il proprio fratello, accettare che è diverso, che forse tante volte non andiamo d’accordo con lui in tutto. E questo in famiglia, in diocesi, coi sacerdoti, col vescovo… Accettare che io e lui, io ed il fratello, possiamo sbagliare e sbagliamo sicuramente. Accettare che c’è sempre un cammino evangelico di riconciliazione e di perdono fino a settanta volte sette… Se dimenticassimo queste cose, se non le accettassimo, il nostro cuore sarebbe chiuso al Vangelo.

 

All’inizio della Quaresima la liturgia ci ha proposto la figura di Adamo cacciato dal Paradiso, di Adamo che geme, che piange, che si lamenta a causa del Paradiso chiuso. La stessa liturgia, però, ci presenta un Adamo -qualsiasi uomo- non chiuso in se stesso ma che nella speranza comincia un cammino che lo porterà di nuovo al Paradiso, le cui porte saranno aperte il mattino di Pasqua.

 

Come accennavo all’inizio, quest’anno l’inizio delle domeniche del Triodion e della Quaresima stessa coincide con il drammatico terremoto in Turchia e Siria, ed il primo anniversario della guerra fratricida ed ingiustificabile, come tutte le guerre, in Ucraina. Voglio incoraggiarvi tutti, fedeli greci, ucraini e caldei, che fate parte del nostro Esarcato, alla solidarietà verso questi due luoghi di sofferenza, di distruzione e di morte. Una solidarietà avvenuta dal primo momento della guerra in Ucraina, da parte di tanti e tanti fedeli dell’Esarcato e non, cattolici ed ortodossi della Grecia che hanno dato generosamente delle loro cose affinché fossero inviate ai luoghi di guerra. Una solidarietà fraterna, veramente cristiana che mi ha veramente toccato e per cui ringrazio tutti. Ed ancora in queste ultime settimane una solidarietà verso la Turchia e la Siria, quest’ultima paese di origine o di passaggio di molti dei nostri fedeli della comunità caldea del nostro Esarcato, paesi la cui storia è segnata dalle comuni radici cristiane. Assieme ai vescovi cattolici della Grecia, cerchiamo di far arrivare i nostri aiuti materiali alle persone terremotate, oltre alla comunione nella sofferenza e soprattutto nella preghiera.

 

         Concludo lasciandovi un testo degli Apoftegmi dei Padri:

Si racconta di due amici che camminavano insieme per il deserto. A un certo punto litigarono e uno schiaffeggiò l’altro. Colui che fu schiaffeggiato si sentì ferito nel suo orgoglio, ma non disse niente e scrisse sulla sabbia: “Oggi il mio migliore amico mi ha schiaffeggiato”. Continuarono a camminare finché trovarono una oasi e lì decisero di fare un bagno. Colui che era stato schiaffeggiato si trovò ad essere inghiottito dall’acqua e dal fango fino a quasi annegare. L’amico però gli salvò la vita. Allora colui che era sfuggito alla morte scrisse su una pietra: “Oggi il mio migliore amico mi ha salvato la vita”. L’altro gli chiese: “Ma perché quando ti ho schiaffeggiato hai scritto sulla sabbia ed adesso che ti ho salvato la vita scrivi sulla roccia?” L’altro rispose: “Quando qualcuno ti fa del male o ti ferisce, dobbiamo scriverlo sulla sabbia affinché lì il vento del perdono possa cancellare e portare via quello che abbiamo scritto. Ma quando qualcuno ci fa del bene, lo dobbiamo incidere sulla roccia affinché mai possa essere cancellato.

+P. Manuel Nin

Esarca Apostolico

 

 

ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ

ΣΑΡΑΚΟΣΤΗ 2023

 

Πολυαγαπημένα μου Αδέρφια,

     Οι πρώτες τέσσερες Κυριακές του Τριωδίου μας οδήγησαν, χέρι χέρι με το Ευαγγέλιο, στη συνάντησή μας με τον Κύριο. Τώρα στην αρχή της σαρακοστιανής μας πορείας η οποία εφέτος είναι δραματικά σημαδεμένη από τον τρομερό σεισμό που έπληξε την Τουρκία και την Συρία, δύο χώρες αδελφικές στην πίστη και στις χριστιανικές τους ρίζες, σημαδεμένη από το την τραγική προέκταση του πολέμου στην Ουκρανία, αδερφικής μας χώρας στην χριστιανική πίστη, η οποία πριν από περισσότερο από δύο δεκαετίες έγινε σπουδαίο μέρος της Εξαρχίας μας, θέλω να σας προτείνω μια νέα ανάγνωση, ή μία νέα συνάντηση, με ένα κείμενο, το οποίο θα χαρακτηρίσει την σαρακοστιανή πορεία μας στη βυζαντινή μας πορεία. Πρόκειται για την “Προσευχή του Αγίου Εφραίμ", την οποία επαναλαμβάνουμε στις διάφορες ώρες της θείας λατρείας. Πολλές φορές μου ζητήθηκε να μιλήσω γι' αυτό το κείμενο, που είναι σύντομο, σχεδόν συνθετικό, βαθιά ευαγγελικό. Είναι ένα κείμενο που αποδίδεται στον Άγιο Εφραίμ τον Σύρο (+373), τον μεγάλο αυτόν πατέρα της συριακής Εκκλησίας ένας πατέρας που έγινε δεκτός και εκτιμήθηκε και στις άλλες χριστιανικές παραδόσεις

 

Η βυζαντινή παράδοση χαίρεται να επαναλαμβάνει αυτή την προσευχή, θα έλεγα ότι χαίρεται να την αφήνει να πέφτει επάνω μας, για να διεισδύσει στην καρδιά μας, να φωτίζει όλη τη σαρακοστιανή μας πορεία, όλη τη χριστιανική μας ζωή. Σας προτείνω την προσευχή του Αγίου Εφραίμ ως θέμα στοχασμού στην αρχή αυτής της Σαρακοστής. Προτείνοντάς την σας προτείνω να πάρετε στα χέρια σας, Να πλησιάσετε και πάλι το ιερό Ευαγγέλιο, ως πορεία για τη μεγάλη σαρακοστή. Το κείμενο, όπως το βρίσκουμε στις ώρες της βυζαντινής Μεγάλης Σαρακοστής, έχει ως εξής:

     Κύριε, καὶ Δέσποτα τῆς ζωῆς μου, πνεῦμα ἀργίας, περιεργείας, φιλαρχίας καὶ ἀργολογίας μή μοι δῶς.

     Πνεῦμα δὲ σωφροσύνης, ταπεινοφροσύνης, ὑπομονῆς καὶ ἀγάπης, χάρισαί μοι τῷ σῷ δούλῳ.

     Ναί, Κύριε Βασιλεῦ, δώρησαί μοι τοῦ ὁρᾶν τὰ ἐμὰ πταίσματα, καὶ μὴ κατακρίνειν τὸν ἀδελφόν μου, ὅτι εὐλογητὸς εἶ, εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν».

 

Κύριε, καὶ Δέσποτα τῆς ζωῆς μου... Κύριε καὶ Βασιλεῦ. Η προσευχή βάζει τον Θεό στο επίκεντρο της ζωής μας, και τον παρουσιάζει ως τον Κύριο, ως την Πηγή της ελπίδας μας, προπάντων την Πηγή της εμπιστοσύνης μας. Όταν λέμε: "Κύριε, καὶ Δέσποτα τῆς ζωῆς μου...", αναγνωρίζουμε ότι Αυτός είναι η πηγή αυτής της ζωής, και ανανεώνουμε την εμπιστοσύνη μας σ' Αυτόν: "Ελάτε σε μένα, όλοι εσείς, που είστε κουρασμένοι και καταπιεσμένος και εγώ θα σας ξεκουράσω. Πάρτε τον ζυγό μου επάνω σας και μάθετε από μένα ότι είμαι πράος και ταπεινός στην καρδιά...” (Μτθ. 11, 28-29).

 

Στην πρώτη επίκληση αυτής της προσευχής διακρίνουμε τέσσερα ελαττώματα: αργία, περιέργεια, φιλαρχία και αργολογία. Το κείμενο καταλήγει με μία αίτηση δυνατή και καθαρή "μή μοι δῶς..."˙ αυτή η αίτηση μας θέλει άγρυπνους, αγρυπνούντες σαν να ήμασταν μοναχοί μπροστά στην δυνατότητα να εγκαταλείψουμε τόσο τον Θεό, όσο και τον πλησίον μας, να λησμονήσουμε τόσο τον Θεό, όσο και τον αδερφό μας, να αφήσουμε ατροφική την ικανότητά μας να αγαπούμε, να θαυμάζουμε, την ικανότητά μας στην δωρεάν προσφορά μας. Τα αντίθετα αυτής της αργίας θα μπορούσαν να είναι ο θαυμασμός μπροστά στον Θεό και μπροστά στον αδερφό μας. Η προσευχή συνεχίζει με την επιθυμία να απομακρυνθούμε ακόμα από το την υπερηφάνεια, την αργολογία, δηλαδή από τις καταστάσεις εκείνες που μπορούν να θεωρήσουν το Θεό και τον αδελφό ως απλά αντικείμενα, τα οποία μπορούν να περιφρονηθούν (υπερηφάνεια)˙ ή ως καταστάσεις-λέξεις που δημιουργούν κενό γύρω μας: την αργολογία, δηλαδή άδειες λέξεις, που δημιουργούν το κενό γύρω μας, και γύρω από τους άλλους. Όλοι γνωρίζουμε και είμαστε αρκετά έξυπνη έξυπνοι και ξύπνιοι για να δούμε ότι υπάρχουν λέξεις σχόλια, "εξυπνάδες" που δημιουργούν το κενό γύρω μας γύρω μας, και γύρω από τους άλλους.

Τα ελαττώματα που αναφέρονται στην προσευχή του Αγίου Εφραίμ είναι: αργία, περιέργεια, υπερηφάνεια και αργολογία. Ζητούμε να απελευθερωθούμε, και ο Κύριος να μας βοηθήσει σ' αυτήν την απελευθέρωση, από μια οκνηρία σε συγκεκριμένο και υλικό επίπεδο, μια οκνηρία στην παράστασή μας προς τους άλλους. Από μια περιέργεια που οδηγεί στην άγνοια του άλλου, στην περιφρόνηση του άλλου, στην αδιαφορία για να τον συνάνθρωπό μας, αποφεύγοντας κάθε φυσική αλληλεγγύη μαζί του. Να απελευθερωθούμε από μια υπερηφάνεια, που συνδέεται και προέρχεται από την περιέργεια. Αν δεν υποφέρω για τον άλλο, ή με τον άλλο, τότε το περιφρονώ. Στην καθημερινή χριστιανική μας ζωή ας προσπαθήσουμε να αποφύγουμε καταστάσεις, λόγια που δεν δημιουργούν αδελφική κοινωνία μεταξύ μας. Να απελευθερωθούμε από μια αργολογία που είναι άδεια, και προπάντων δημιουργεί το κενό γύρω από τον άλλο, και γύρω από τον εαυτό μας. Είθε η ομιλία μας να μη δημιουργεί το κενό, την απομάκρυνση, την αδιαφορία γύρω μας, και γύρω από τους συνανθρώπους μας. Είθε η ομιλία μας να δημιουργεί πάντοτε αδελφική κοινωνία.

 

Οι τέσσερες αρετές: πνεύμα σωφροσύνης, ταπεινοφροσύνης, υπομονής και αγάπης, αντανακλούν τους Μακαρισμούς τους οποίους οι προτείνει ο Κύριος στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, Μτθ. 5, 3-11: οι αρετές αυτές αποτελούν μια ενότητα, χαρακτηριστική της εικόνας του ίδιου του Χριστού, και είναι η κορνίζα της ζωής κάθε χριστιανού: είναι οι αρετές που αναφέρονται από τον Άγιο Εφραίμ: σωφροσύνη, ταπεινοφροσύνη, υπομονή και αγάπη. Ζητούμε από τον Κύριο (αυτός είναι πάντοτε ο δωρητής), να μας δώσει ένα πνεύμα σωφροσύνης, το οποίο μας αξιώνει να μιλούμε και να πράττουμε με τον σωστό τρόπο, να μιλούμε και να πράττουμε με σωφροσύνη, και με τη σοφία του Ευαγγελίου. Ένα πνεύμα ταπεινοφροσύνης, που μας εξομοιάζει με Εκείνον, ο οποίος εταπείνωσε τον εαυτό του μέχρι θανάτου. Μια ταπεινοφροσύνη η οποία στην καθημερινή μας ζωή, στην οικογένεια, στην εκκλησιαστική μας επαρχία, σημαίνει ασφαλώς μια στην σύγκριση, μια μοιρασιά, αλλά και την αναγνώριση ότι δεν έχουμε πάντοτε δίκιο, ότι ενδέχεται να κάνουμε λάθος.

Ένα πνεύμα υπομονής ως αντίθεση στην περιέργεια για την οποία μιλήσαμε στο πρώτο μέρος των αιτήσεών μας. ΄Ενα πνεύμα αγάπης το οποίο προπάντων να δημιουργεί αγάπη. Είναι τέσσερες ευαγγελικές, χριστολογικές και χριστιανικές αρετές: σωφροσύνη, ταπεινοφροσύνη, υπομονή και αγάπη. Τέσσερες αρετές, οι οποίες γίνονται αληθινή εικόνα του ίδιου του Χριστού, και μας εξομοιώνουν με αυτήν την εικόνα.

     Η τρίτη αίτηση συνθέτει αυτά που προτάθηκαν στις δύο πρώτες αιτήσεις: "του ὀρᾶν τὰ ἐμἀ πταίσματα", να είμαστε άγρυπνοι, μπορούμε να πούμε, για να βλέπουμε τα αμαρτήματά μας, όχι με μια στείρα θεωρία της αθλιότητάς μας, αλλά με μια σωτηρία εκπλήρωσης του Σταυρού του Χριστού. Έπειτα, η προσοχή στον αδερφό μας, "να μην κατακρίνω τον αδερφό μου" λέει το κείμενο του Αγίου Εφραίμ, είτε με την υπερηφάνειά μου, με την κυριαρχία μου, με την περιφρόνησή μου... είτε με την ματαιότητα των λόγων μου, δηλαδή όλων εκείνων, (λόγων και έργων), που θα μπορούσαν να δημιουργήσουν ένα κενό, μία απομάκρυνση από τον αδελφό μου, η των άλλων συνανθρώπων μου προς τον αδελφό μου. Υπάρχουν λόγια μάταια, που μόνα τους τραυματίζουν τον συνάνθρωπό μας, και άλλα λόγια τα οποία θα έλεγα, τραυματίζουν "από σπόνδα του μπιλιάρδου", χρησιμοποιώντας τρίτους για τον τραυματισμό που προκαλούν.

Να βλέπουμε τα πταίσματά μας και να μην κατακρίνουμε τον αδελφό μας... Να βλέπουμε ότι στην πορεία μας ως χριστιανοί, ως ιερείς δεν ισχύουν μονάχα οι δυνάμεις μας, αλλά και η ευσπλαχνία και η χάρη του Κυρίου μας.

Στην προσευχή σας προς τον Κύριο ζητάτε το δώρο της διαύγειάς σας, όχι στα ελαττώματα των άλλων, (στην οποία διαύγεια δυστυχώς όλοι είμαστε υπερβολικά έμπειροι, αλλά την διαύγεια προς τα δικά μας ελαττώματα, εξαιτίας των οποίων δεν ζούμε σύμφωνα με το Ευαγγέλιο, αλλά με τα δικά μας αμαρτήματα.

Να μη κατακρίνω τον αδελφό μου", σημαίνει να δέχομαι ότι ο αδελφός μου είναι διαφορετικός, ότι πολλές φορές δεν συμφωνούμε σε όλα μαζί του. Και αυτό συμβαίνει στην οικογένεια, στην εκκλησιαστική μας επαρχία, με τους ιερείς, με τον Επίσκοπο... Πρέπει να δέχομαι ότι εγώ και εκείνος, εγώ και ο αδερφός μου, ενδέχεται να σφάλουμε και ασφαλώς σφάλουμε. Πρέπει να δέχομαι ότι υπάρχει πάντοτε μια ευαγγελική πορεία συμφιλίωσης και συγνώμης, μέχρι εβδομήντα φορές επτά... Αν ξεχνούσαμε αυτά τα πράγματα, αν δεν τα αναγνωρίζαμε, η καρδιά μας θα έμενε κλειστεί στο Ευαγγέλιο.

     Στην αρχή της Σαρακοστής η θεία λατρεία μας πρότεινε τη μορφή του Αδάμ, διωγμένου από τον Παράδεισο, του Αδάμ που θρηνεί και κλαίει και παραπονείται για τον κλεισμένο Παράδεισο. Η ίδια θεία λατρεία, όμως, μας παρουσιάζει τον Αδάμ, (τον κάθε άνθρωπο), όχι κλειστό στον εαυτό του, αλλά μέσα στην ελπίδα μιας πορείας, η οποία τον οδηγεί και πάλι στον Παράδεισο, του οποίου οι πόρτες θα ανοίξουν το πρωί του Πάσχα.

Όπως υπενθύμισα στην αρχή, εφέτος οι πρώτες Κυριακές του Τριωδίου και της Σαρακοστής συμπίπτουν με τους δραματικούς σεισμούς στην Τουρκίας και την Συρία, και με την πρώτη επέτειο του αδελφοκτόνου και παραλόγου πολέμου όπως όλων των πολέμων στην Ουκρανία.

Επιθυμώ να ενθαρρύνω όλους τους πιστούς, Έλληνες, Ουκρανούς και Χαλδαίους, που ανήκετε στην Εξαρχία μας, να καλλιεργείται την αλληλεγγύη σας προς τους δύο αυτούς τόπους του πόνου, της καταστροφής και θανάτου. Να καλλιεργείτε την ίδια αλληλεγγύη που δείξατε από την πρώτη στιγμή του πολέμους στην Ουκρανία, όλοι εσείς οι πιστοί μέσα και έξω από την Εξαρχία, Καθολικοί και Ορθόδοξοι της Ελλάδας, οι οποίοι προσφέρετε τις δωρεές σας, για να σταλθούν στους τόπους του πολέμου. Ήταν μια αδελφική αλληλεγγύη, αληθινά χριστιανική, η οποία αληθινά με συγκίνησε, και για την οποία όλους σας ευχαριστώ. Και ακόμα κατά τις τελευταίες αυτές εβδομάδες η σκέψη μου βρίσκεται στην Τουρκία και στη Συρία, τόπους προέλευσης πολλών πιστών μας, της χαλδαϊκής κοινότητας της Εξαρχίας. Μαζί με τους Καθολικούς Επισκόπους της Ελλάδας, προσπαθούμε να στείλουμε τα υλικά μας βοηθήματα προς τους σεισμόπληκτους, μαζί με την αδερφική κοινωνία μας στον πόνο, και προπάντων στην προσευχή μας.

 Καταλήγω με ένα κείμενο, από τα αποφθέγματα των Πατέρων:

Δύο φίλοι περπατούσαν μαζί στην έρημο. Σε ένα ορισμένο σημείο μάλωσαν μεταξύ τους Και ο ένας σκαμπίλισε τον άλλο. Αυτός που σκαμπιλίστηκε αισθάνθηκε τραυματισμένος στην υπερηφάνειά του, αλλά δεν είπε τίποτα˙ μονάχα έγραψε πάνω στην άμμο: "Σήμερα ο καλλίτερός μου φίλος με σκαμπίλισε". Συνέχισαν την πορεία τους, μέχρις ότου βρήκαν μια όαση και αποφάσισαν να κάνουν ένα μπάνιο. Εκείνος που είχε σκαμπιλιστεί έπεσε σε βρώμικα λασπώδη νερά, και κινδύνευε να πνιγεί. Αλλά ο φίλος του έτρεξε και του έσωσε τη ζωή. Τότε αυτός που σώθηκε έγραψε πάνω σε μια πέτρα: "Σήμερα ο καλλίτερος φίλος μου μου έσωσε τη ζωή". Τότε ο άλλος τον ρώτησε: "Γιατί όταν σε σκαμπίλισα το έγραψες πάνω στην άμμο, και τώρα που σου έσωσα τη ζωή, το έγραψες πάνω στο βράχο στον βράχο;" Ο άλλος απάντησε: "Όταν κάποιος σου κάνει κακό ή σε πληγώνει, πρέπει να το γράφουμε στην άμμο, έτσι ώστε ο άνεμος της συγνώμη να το σβήσει και να εξαφανίσει αυτό που γράψαμε. Αλλά όταν ο άλλος σου κάνει το καλό, πρέπει να το γράφουμε πάνω στο βράχο, έτσι ώστε να μη μπορεί να σβηστεί".

 +Π. Εμμανουήλ

Αποστολικός Έξαρχος

 

Sacrificio di Abramo

Cattedrale della Santissima Trinità

Atene

 

Le domeniche pre-quaresimali nella tradizione bizantina

Il Signore vuole la salvezza di tutti gli uomini, perché per noi si è incarnato

Uno dei Detti dei Padri del Deserto recita: “Uno dei padri raccontò che vi era un monaco molto laborio­so, che indossava una stuoia. Si recò un giorno da abba Ammone. L’anziano lo vide vestito da una stuoia e gli disse: «Questo non ti giova a nulla». L’altro gli domandò: «Sono preso da tre pensieri: se vagare nel deserto, se andare in terra straniera dove nessuno mi conosca, o se invece chiudermi in una cella, non rispondere a nessuno, e mangiare un giorno sì e un giorno no». Abba Ammone gli disse: «Nessuna di queste tre cose ti giova. Rimani piuttosto nella tua cella, mangia un po ogni giorno, medita incessantemente nel tuo cuore la parola del pubblicano, e potrai salvarti».

Quest’anno 2023 la celebrazione della Pasqua, nei due calendari orientale ed occidentale, ha una settimana di differenza, ed anche l’inizio del periodo pre-quaresimale e quaresimale, si vede scandito da una settimana, tra le domeniche 29 gennaio e 5 febbraio. Con la pericope del pubblicano e del fariseo inizia nella tradizione bizantina il periodo liturgico che porta il nome di Triodion, e che conta dieci domeniche prima della Santa Pasqua; si tratta del periodo liturgico che ci porterà alla celebrazione sacramentale della Passione, della Morte e della Risurrezione del Signore. Periodo liturgico e libro liturgico con lo stesso nome, Triodion, dalle tre odi che vengono cantate nell’ufficiatura del mattutino. Vorrei soffermar­mi un attimo nelle quattro prime domeni­che del Triodion, quelle che precedono l’inizio della Grande Quaresima. Anche la tradizione latina ha avuto un periodo simile con le domeniche di Septuagesima, Sexagesima e Quinquagesima.

L’inizio del Triodion non è l’inizio di un periodo per sé, che ha una autonomia all’interno dell’anno liturgico, quindi della vita della Chiesa e di ogni cristiano, ma è l’inizio di un periodo che ci deve portare alla Santa Pasqua. Tutto quello che verrà vissuto, celebrato, assunto -tutto l’aspetto penitenziale che si sottolineerà nella Grande Quaresi­ma, deve portare, deve guardare sempre alla Pasqua del Signore. La liturgia è sempre un luogo teologi­co, cioè un luogo dove Dio parla, dove Dio ci parla; la liturgia, poi, è un luogo anche pedagogi­co, e ciò nel senso più letterale del termine, cioè quel mezzo, che ci porta verso la nostra piena configurazio­ne col Signore che si è incarnato, che è morto e che è risorto. Quest’anno poi l’inizio del Triodion si trova vicino anche della festa del 2 febbraio, la festa dell’Incontro del Signore, che è una festa che ha un senso fortemente pasquale. Infatti, il tropario della festa si conclude con la frase: “…ci conceda anche il dono della risurrezione.”, che ci fa guardare già verso la Pasqua. Esaminando un po in dettaglio le quattro domeniche pre-quaresimali dell’inizio del Triodion, vediamo che portano dei nomi diversi legati o alla pericope evangelica letta, oppure a qualche aspetto celebrato in esse: la domenica del fariseo e del pubblicano, la domenica del figlio prodigo, la domenica del giudizio finale o del carnevale ed infine la domenica dei latticini, chiamata anche di Adamo ed Eva. Sono delle domeniche in cui i brani evangelici ci propongo dei punti importanti nella nostra vita come cristiani.

La domenica del fariseo e del pubblicano con la pericope evangelica di Lc 18,10-14, sottolinea l’atteggiamento di umiltà, necessaria alla vita di ogni cristia­no, la confessione sì del proprio peccato ma soprattutto la confessione della grandezza di Dio nell’amore. Il vangelo pure sottoli­nea un altro atteggiamento, quello del non disprezzo del fratello; il fariseo nel Vangelo non viene giustificato, e questo non per il fatto di gloriarsi delle sue osservanze religiose, ma nel momento in cui dice: “...ti ringrazio perché non sono come lui...”. Uno dei tropari del mattutino di questa domenica mette in luce il tema del pentimento del peccatore e la grande misericordia del Signore, che scaturisce dalla sua stessa incarnazione: “Come il pubblicano, offriamo gemiti al Signore, e gettiamoci ai suoi piedi quali peccatori davanti al Sovrano: egli vuole infatti la salvezza di tutti gli uomini e concede la remissione a tutti quelli che si pentono, perché per noi si è incarnato, lui che è Dio, coeterno al Padre”.

La domenica del Figlio prodigo in Lc 15,11-32, mette in luce il tema del pentimento e dell’amore fiducioso nel Padre misericordioso, ma anche il possibile rifiuto di accogliere il pentimento del fratello peccatore che si converte e torna alla casa paterna. Il kontakion del mattutino mette in bocca di ognuno di noi le parole del figlio prodigo per l’essersi allontanato da Dio, quasi fosse lo stesso allontanamento di Adamo dal paradiso, “dalla gloria paterna”: “Mi sono stoltamente escluso dalla tua gloria paterna e ho dissipato nel male la ricchezza che mi avevi trasmes­so; per questo a te le parole del figliol prodigo: Ho peccato davanti a te, padre pietoso: ricevimi nella penitenza, e trattami come uno dei tuoi mercenari”.

La domenica del giudizio finale, con la lettura della pericope Mt 25,31-46, sottolinea la necessità -la centralità- dell’amore verso il Signore che si fa presen­te nel fratello che soffre, che è malato, che è prigionie­ro. Uno dei tropari del mattutino ancora propone una lettura molto cristiana del fatto stesso del digiuno e dell’astinenza, lettura che dovrebbe segnare tutto il percorso quaresimale: “Il profeta Daniele, divenuto uomo prediletto, contemplando la sovrana autorità di Dio, così gridava: La corte si assise e i libri furono aperti. Bada, anima mia: digiuni tu? Non usare perfidia col prossi­mo. Ti astieni dai cibi? Non giudicare il fratello, perché tu non venga mandata al fuoco a bruciare come cera, ma il Cristo ti faccia piuttosto entrare nel suo regno senza impedimenti”.

Infine, la domenica dei latticini, chiamata anche di Adamo ed Eva, con la lettura di Mt 6,14-21, ci ricorda la necessità del perdono dell’altro prima di qualsiasi preghiera, prima di qualsiasi digiuno; e l’importanza che la preghiera esteriore, il digiuno esteriore sia riflesso di una preghiera e di un digiuno nel profondo del cuore. Due dei tropari del mattutino danno la chiave di lettura di questa domenica ormai alle porte del periodo quaresimale: “Guida di sapienza, elargitore di prudenza, educatore degli stolti e protettore dei poveri, conferma, amma­estra il mio cuore, o Sovrano; dammi tu una parola, o Parola del Padre, poiché, ecco, io non trattengo le mie labbra dal gridare: O misericordioso, abbi misericor­dia di colui che ha prevaricato! …Sedette un tempo Adamo e diede in pianto davanti al paradiso di delizie, battendosi il volto con le mani… Partecipa, o paradiso, al dolore del padrone divenuto povero, e col fruscio delle tue foglie supplica il Creatore che non mi chiuda fuori. O misericordioso, abbi misericordia di colui che ha prevaricato!”

          All’inizio abbiamo citato il testo dai Detti dei Padri perché, assieme ai tropari citati indicano il senso più profondo di queste dieci settimane che ci porteranno alla Risurrezione del Signore: “…digiuni tu? Non usare perfidia col prossi­mo. Ti astieni dai cibi? Non giudicare il fratello…”. “Rimani nella tua cella, mangia un po ogni giorno, medita incessantemente nel tuo cuore la parola del pubblicano, e potrai salvarti”.