Profeta Davide / Cattedrale Santissima Trinità, Atene

Masticare i Salmi.

San Benedetto, nella sua Regola, dà un’importanza unica al ruolo del Salterio nell’ufficiatura e, quindi, dei Salmi nella vita del monaco. Prevede la recita settimanale del Salterio, ne protegge gelosamente qualsiasi abbreviazione o riduzione, e si serve dei salmi anche come aggancio fondamentale per la sua cristologia e la sua ecclesiologia. Le citazioni implicite ed esplicite dei Salmi nella Regola Benedettina sono una testimonianza di questo ruolo fondamentale che san Benedetto dà a questo libro biblico.

Diverse volte mi sono servito dell’immagine del “masticare” applicata ai Salmi, o se si vuole al mio rapporto con essi come monaco e come vescovo. Direi che dall’ingresso nel noviziato fino all’ingresso nel Paradiso, i Salmi configurano la preghiera e la vita di ogni monaco. Anche durante la sessione del Sinodo dei vescovi del 2023, di fronte alla proposta di forme di preghiera e di meditazione utilizzate durante le sedute in aula sinodale che, confesso, mi creavano una certa perplessità, non mi stancavo di ripetere a me stesso e a chi mi chiedeva un parere che, come monaco, ero abituato a “masticare salmi”, nella speranza e la fiducia che diventassero -le sue parole e soprattutto la presenza di Cristo in essi- la linfa vitale della mia vita.

In diversi miei scritti precedenti ho accennato al ruolo e all’importanza del Salterio -il “Davide” come lo chiama la tradizione delle Chiese siriache- nella vita delle Chiese cristiane e nella vita di ognuno dei fedeli. I Salmi sono, costituiscono, l’ossatura delle ufficiature di tutte le Chiese cristiane, sia Orientali che Occidentali. E dalle origini del monachesimo cristiano i Salmi sono il perno centrale attorno a cui gira, si muove la vita di preghiera del monaco. Essi sono preghiera a Cristo come vero Dio, preghiera di Cristo come vero uomo, e preghiera con Cristo come capo del suo Corpo, e quindi preghiera di ogni Chiesa cristiana, di ogni fedele cristiano, chierico o laico che esso sia. Testi poetici, certamente, delle volte con delle immagini tanto belle quanto scioccanti, altre volte con delle espressioni dure e pungenti, quasi violente, che però la tradizione cristiana non ha mai letto ed interpretato contro l’uomo bensì contro il male che possa annidarsi e si annida tante volte nel cuore umano.

E parlando del Salterio, nell’ultimo Incontro dei vescovi Orientali Cattolici di Europa tenutosi dal 16 al 19 settembre 2024 a Oradea, in Romania, abbiamo riflettuto sul tema “Rapporti vescovo-sacerdoti. Il sacerdozio cristiano nella sua umanità”. Ed il dialogo che le quattro conferenze che sono state tenute in quei giorni hanno suscitato tra noi vescovi, padri e pastori di Chiese cristiane orientali cattoliche, ha evidenziato diversi temi, problematiche e situazioni che ci toccano e dobbiamo vivere nella quotidianità del nostro servizio pastorale. E uno dei temi che è stato evidenziato è quello della “solitudine” di colui che è stato chiamato ad essere vescovo, a ”guardare e vegliare dall’alto” sul gregge, sul corpo di Cristo che è la sua Chiesa. Una solitudine che delle volte può avere una dimensione non dico drammatica ma sì di sofferenza e di difficoltà non sempre facili ad affrontare.

Una delle vie per far fronte -sarebbe giusto dire per vivere nella propria carne- questa -mi si consenta l’espressione- “solitudine del vescovo”, è il cammino di preghiera, e mi servo dell’immagine del “cammino” perché si tratta di un qualcosa fondamentale nella nostra vita e che si acquista ogni giorno, camminando in avanti sempre con Cristo. E parlare della preghiera in questo contesto non vuol dire una facile “ricetta” che dovrebbe risolvere tutto, ma di un cammino di preghiera con un volto, una forma molto concreti. E la proposta fatta a Oradea tra i fratelli vescovi, non era quel semplice “prega”, ma un “prega con i Salmi”.

E ritorno al titolo iniziale: “masticare i Salmi”. Una masticazione che va dalla semplice e fedele ripetizione dei Salmi -un ritorno ai Salmi-, fino a quella “masticazione” come “ruminatio”, ossia quel tornare e ritornare quasi testardo e fatto con fedele e dolce insistenza, a questi testi antichi e sempre nuovi, dolci ed aridi allo stesso tempo, una “ruminatio” che ci permette di scoprirne oppure riscoprirne la forza, la spinta, la grazia in ognuna di quelle parole e frasi che ci riportano al Signore ed anche a noi stessi. Ci riportano a Colui che li pregò sulla croce, ci riportano alla preghiera di ognuna delle nostre Chiese che ce li dà in mano sapientemente, e ci riportano soprattutto al profondo del nostro stesso cuore, nella solitudine e nella comunione, nella sofferenza e nella grazia, nella speranza e nella forse disperazione.

Perché i Salmi? Come preghiera, certamente. Come punto di appoggio, sicuramente. Come specchio per la propria vita umana e cristiana, assolutamente sì. Perché Cristo stesso li pregò. Perché Cristo e la Chiesa ne hanno fatto preghiere cristiane. Perché essi diventano, masticandoli e ruminandoli, lo specchio della nostra stessa vita. I Salmi riescono a metterci di fronte al Signore, di fronte alla Chiesa, di fronte a noi stessi. Essi diventano professione di fede in Cristo, Verbo di Dio incarnato, che in essi e per mezzo di essi si incarna nella nostra vita; diventano preghiera e canto del suo Corpo; diventano lode e grido dal profondo del nostro cuore. Il Salterio, il Davide, preso per intero e senza “sconti e limature”, con tutte le sue parole forti e forse anche le sue apparenti sbavature, diventa quel “bastone e vincastro” su cui poggia il nostro cammino cristiano, il nostro cammino come vescovi della Chiesa, un cammino che diventa veramente sinodale, perché fatto e vissuto “συν Χριστώ” e mai senza di Lui.

E a Oradea, non ho esitato in nessun modo, di fronte ai fratelli vescovi europei radunati lì, di dire loro: “prendete in mano il Salterio, fattene il vostro compagno di cammino, fattene anche il vostro specchio, dove troverete riflessa la vostra vita in Cristo”.

+P. Manuel Nin

Esarca Apostolico

 

Μασώντας τους Ψαλμούς.

Ο άγιος Βενέδικτος, στον Κανόνα του, δίνει μια μοναδική σημασία στο ρόλο του Ψαλτηρίου στις ακολουθίες και, επομένως, τον Ψαλμών στη ζωή του μοναχού. Προβλέπει την εβδομαδιαία ανάγνωση του Ψαλτηρίου, προστατεύει με ζήλο οποιαδήποτε συντόμευση η περικοπή και χρησιμοποιεί τους ψαλμούς σαν θεμελιώδη στήριγμα για την χριστολογία του και την εκκλησιολογία του. Οι άμεσες και έμμεσες παραπομπές των Ψαλμών στον Βενεδικτιανό Κανόνα μαρτυρούν το θεμελιώδη ρόλο που ο άγιος Βενέδικτος αποδίδει σε αυτό το βιβλικό βιβλίο.

Αρκετές φορές έχω χρησιμοποιήσει και εφαρμόσει την εικόνα της «μάσησης» για τους Ψαλμούς, η εάν θέλετε – στη σχέση μου με αυτούς σαν μοναχός και σαν επίσκοπος. Θα έλεγα ότι οι ψαλμοί διαμορφώνουν την προσευχή και την ζωή κάθε μοναχού από την είσοδό του στον μοναχισμό στην τάξη των αρχαρίων μέχρι και την είσοδο στον Παράδεισο. Ακόμη και κατά τη συνεδρίαση της Συνόδου των Επισκόπων το 2023, μπροστά στην πρόταση μορφών προσευχής και περισυλλογής που χρησιμοποιούνταν κατά τη διάρκεια των συνεδριάσεων στην αίθουσα της συνόδου, η οποίες, ομολογώ, μου δημιουργούσαν κάποια αμηχανία, δεν κουραζόμουν να επαναλαμβάνω στον εαυτό μου και σε όσους μου ζητούσαν μια γνώμη ότι, σαν μοναχός, ήμουν συνηθισμένος να «μασουλώ ψαλμούς»,  με την ελπίδα και την πίστη ότι θα γινόντουσαν – τα λόγια Του και πάνω απ' όλα η παρουσία του Χριστού σε αυτά τα λόγια  – η ζωτική λέμφος της ζωής μου.

Σε πολλά από τα προηγούμενα συγγράμματά μου έχω αναφέρει το ρόλο και τη σημασία του Ψαλτηρίου - του «Δαβίδ» όπως το αποκαλεί η παράδοση των Συριακών Εκκλησιών - στη ζωή των χριστιανικών Εκκλησιών και στη ζωή καθενός από τους πιστούς. Οι Ψαλμοί είναι - και από αυτούς αποτελείται - η ραχοκοκαλιά των ακολουθιών όλων των χριστιανικών Εκκλησιών, τόσο των Ανατολικών όσο και των Δυτικών. Και από τις απαρχές του χριστιανικού μοναχισμού, οι Ψαλμοί υπήρξαν ο κεντρικός άξονας γύρω από τον οποίο περιστρέφεται, κινείται η ζωή της προσευχής του μοναχού. Είναι η προσευχή στον Χριστό ως αληθινό Θεό, η προσευχή του Χριστού ως αληθινού ανθρώπου και η προσευχή με τον Χριστό ως κεφαλή του Σώματός του, και επομένως η προσευχή κάθε χριστιανικής Εκκλησίας, κάθε χριστιανού πιστού είτε κληρικού ή λαϊκού. Είναι βέβαια ποιητικά κείμενα, που περιέχουν άλλοτε εικόνες τόσο ωραίες όσο και συγκλονιστικές, άλλοτε πάλι σκληρές και oξείες, σχεδόν βίαιες εκφράσεις, τις οποίες, όμως, η χριστιανική παράδοση ποτέ δεν διάβασε και ερμήνευσε σαν εκφράσεις που εναντιώνονται κατά του ανθρώπου, αλλά σαν εκφράσεις που εναντιώνονται στο κακό που μπορεί να φωλιάσει - και τόσο συχνά φωλιάζει – στην καρδιά του ανθρώπου.

Και μιλώντας περί του Ψαλτήριου, στην τελευταία Συνάντηση των Ανατολικών Καθολικών Επισκόπων της Ευρώπης που πραγματοποιήθηκε από τις 16 έως τις 19 Σεπτεμβρίου 2024 στην Οράντεα της Ρουμανίας, συλλογιστήκαμε περί του θέματος «Σχέσεις Επισκόπου-ιερέα. Η χριστιανική ιερωσύνη στην ανθρώπινη φύση της». Και ο διάλογος που προκάλεσαν οι τέσσερις διασκέψεις που πραγματοποιήθηκαν εκείνες τις ημέρες μεταξύ ημών των επισκόπων, των πατέρων και των ποιμένων των Ανατολικών Καθολικών Χριστιανικών Εκκλησιών, ανέδειξε διάφορα θέματα, προβλήματα και καταστάσεις που μας επηρεάζουν και πρέπει να ζούμε στην καθημερινή ζωή της ποιμαντικής μας διακονίας. Και ένα από τα θέματα που τονίστηκε είναι αυτό της «μοναξιάς» εκείνου που έχει κληθεί να γίνει επίσκοπος, να «κοιτάζει και να φυλάει από ψηλά» το ποίμνιο, το σώμα του Χριστού που είναι η Εκκλησία του. Μοναξιά που μπορεί μερικές φορές να έχει μια διάσταση, δεν θα πω δραματική, αλλά ναι, πόνου και δυσκολιών που δεν είναι πάντα εύκολο να αντιμετωπιστούν.

Ένας από τους τρόπους να αντιμετωπιστεί – θα ήταν σωστό να πω να γίνει βίος στο ίδιο του το σώμα – αυτή – επιτρέψτε μου την έκφραση– «η μοναξιά του επισκόπου», είναι η πορεία της προσευχής, και χρησιμοποιώ την εικόνα της «πορείας» γιατί πρόκειται για κάτι θεμελιώδες στη ζωή μας και που αποκτάται καθημερινά, βαδίζοντας πάντα μπροστά με τον Χριστό. Και το να μιλάμε για προσευχή σε αυτό το πλαίσιο δεν σημαίνει μια εύκολη «συνταγή» που πρέπει να λύσει τα πάντα, αλλά μια πορεία προσευχής με ένα πρόσωπο, μια μορφή πολύ συγκεκριμένη. Και η πρόταση που έγινε στην Οράντεα μεταξύ των αδελφών επισκόπων δεν ήταν αυτό το απλό «προσεύχου», αλλά «προσεύχου με τους Ψαλμούς».

Και επιστρέφω στον αρχικό τίτλο: «μασώντας τους Ψαλμούς». Ένα μάσημα που κυμαίνεται από την απλή και πιστή επανάληψη των Ψαλμών -μια επιστροφή στους Ψαλμούς-, μέχρι και στο «μάσημα» ως «ruminatio» (= μυρηκασμός αλλά και επίμονος λογισμός), δηλαδή αυτή η σχεδόν πεισματική επιστροφή και έπανεπιστροφή  με τρόπο πιστό και γλυκά επίμονο, σε αυτά τα αρχαία και πάντα καινούργια κείμενα, γλυκά και συνάμα ξηρά, ένας «μυρηκασμός» που μας επιτρέπει να ανακαλύψουμε ή να ξαναανακαλύψουμε τη δύναμή τους,  την ώθηση, τη χάρη σε κάθε μία από αυτές τις λέξεις και φράσεις που μας φέρνουν πίσω στον Κύριο και επίσης στον πίσω στον εαυτό μας. Μας επαναφέρουν πίσω σε Εκείνον που προσευχήθηκε τους ψαλμούς στο σταυρό, μας επαναφέρουν πίσω στην προσευχή της καθεμιάς από τις Εκκλησίες μας που με σοφία μας τις δίνει στο χέρι και μας επαναφέρουν πάνω απ' όλα στα βάθη της καρδιάς μας, σε συνθήκες και περιστάσεις μοναξιάς και κοινωνίας, πόνου και χάρης, ελπίδας και ίσως - απελπισίας.

Γιατί – τους Ψαλμούς; Ως προσευχή, βεβαίως. Ως σημείο στήριξης, σίγουρα. Ως καθρέφτης για την ίδια μας ανθρώπινη και χριστιανική ζωή, απολύτως. Επειδή ο ίδιος ο Χριστός τους προσευχήθηκε. Επειδή ο Χριστός και η Εκκλησία τους έκαναν χριστιανικές προσευχές. Γιατί γίνονται, μασώντας και μηρυκάζοντάς τα, ο καθρέφτης της δικής μας ζωής. Οι Ψαλμοί κατορθώνουν να μας βάλουν μπροστά στον Κύριο, μπροστά στην Εκκλησία, μπροστά στον εαυτό μας. Γίνονται ομολογία πίστεως στον Χριστό, τον σαρκωθέντα Λόγο του Θεού, ο οποίος μέσα σ' αυτούς και μέσω αυτών ενσαρκώνεται στη ζωή μας. Γίνονται προσευχή και τραγούδι του Σώματός του. Γίνονται έπαινος και κραυγή από τα βάθη της καρδιάς μας. Το Ψαλτήρι, ο Δαβίδ, όταν λαμβάνεται στο σύνολό του και χωρίς «υποτιμήσεις και αποξέσεις», με όλα τα δυνατά του λόγια και ακόμη ίσως με τις φαινομενικά τραχείς πτυχές του, γίνεται εκείνη η «ποιμενική ράβδος» πάνω στην οποία στηρίζεται η χριστιανική μας πορεία, η πορεία μας ως επίσκοποι της Εκκλησίας, μια πορεία που γίνεται πραγματικά συνοδική, γιατί γίνεται και βιώνεται «συν Χριστώ» και ποτέ χωρίς Αυτόν.

Και στην Οράντεα, δεν δίστασα με κανέναν τρόπο, μπροστά στους αδελφούς μου Ευρωπαίους επισκόπους που είχαν συγκεντρωθεί εκεί, να τους πω: «Πάρτε το Ψαλτήρι στα χέρια σας, κάντε το συνοδοιπόρο σας, κάντε το και καθρέφτη σας, όπου θα βρείτε τη ζωή σας να καθρεφτίζεται στον Χριστό».