Profeta Davide

Cattedrale della Santissima Trinità / Atene

 

È il Signore che fa cantare in noi la somiglianza con Lui

Breve riflessione sui Salmi nella vita cristiana

 

         Il contatto quotidiano dei monaci, e di tutti i cristiani con il Salterio mi ha portato, già da parecchio tempo, a riflettere un po’ su questo nostro -se mi si permette l’immagine- “strumento di lavoro” che sono i salmi, il Salterio, il Davide come viene chiamato dalle Chiese di tradizione siriaca. E la lettura in questi ultimi giorni di una bella intervista rilasciata dal vescovo-monaco norvegese Erick Varden ocso alla Fraternità di Comunione e Liberazione, mi ha riportato, forse in modo indiretto, a riflettere ancora sul Salterio e sul ruolo che esso ha nella nostra vita cristiana.

Nell’intervista citata, il vescovo Varden risponde alle domande del giornalista a proposito del suo recentissimo libro “Chastity: reconciliation of the sense”, bellissima e profonda riflessione su un tema molto attuale ed importante, libro che è in procinto di essere tradotto in diverse lingue. In una delle sue risposte il vescovo afferma: “Il desiderio è l’espressione del nostro essere stati fatti da Dio. È qualcosa di intrinseco alla natura umana. Siamo abitati da un’eco, una chiamata. È il Signore che fa cantare in noi la somiglianza con Lui”. Ed è l’ultima frase che ha attirato specialmente la mia attenzione e mi ha portato a chiedermi sul come e il dove il Signore fa cantare in noi la somiglianza con Lui?

Qualcuno potrebbe dirmi che quella del vescovo norvegese è soltanto un’immagine poetica; certamente, ma aggiungo io: di poesia teologica si tratta. Per questo mi sono chiesto: come e dove avviene per noi questo fatto di salvezza, presentato dal vescovo trappista con l’immagine teologica e poetica del “far cantare in noi la somiglianza con Lui”. Sicuramente avviene nel nostro quotidiano vivere come cristiani, seguendo Cristo ed il suo Vangelo, nella Chiesa, accogliendolo in noi per mezzo dei sacramenti, attraverso l’ascolto della Sua Parola, nei i fratelli. Così viene rinnovata, ricreata in noi la nostra somiglianza con il Signore. Ma mi è venuto quasi naturale pensare che è anche e direi specialmente nei salmi, cioè nella nostra preghiera con i salmi, dove il Signore fa “cantare in noi la nostra somiglianza con Lui”. Perché è nei salmi e per mezzo dei salmi dove Cristo prega in noi ed è pregato da noi, riprendendo l’immagine agostiniana applicata alla nostra preghiera cristiana.

Potrebbe sembrare una forzatura l’applicare al Salterio le parole poetiche del vescovo norvegese. Forse sì, ma anche se fosse, mi sembra che rimaniamo sempre nel contesto del linguaggio poetico usato dai salmi, dai Padri della Chiesa, dalle liturgie cristiane… fino alle parole del vescovo Erick. Inoltre, nel cammino quaresimale che abbiamo iniziato, specialmente nella tradizione bizantina ci troviamo con una presenza dei salmi molto più corposa che in altri periodi dell’anno liturgico, come se la Chiesa volesse confidarci alla guida di questo compagno di cammino che è il Salterio e per mezzo suo e in esso è Cristo stesso, che ci accompagna nel nostro camminare / salire con Lui verso Gerusalemme.

Quella usata dal vescovo monaco trappista è certamente un’immagine poetica, e come tale mi è venuto in mente, ripeto, di pensare subito ai salmi, queste antiche preghiere ebraiche, che Cristo stesso ed i suoi discepoli hanno ed abbiamo accolto come cristiane; che noi fedeli cristiani, monaci, laici, sacerdoti…, abbiamo in mano ed in bocca ogni giorno della nostra vita. Sono i salmi, pregati dai cristiani individualmente o in comunità, sempre nella e come Chiesa, dove il Signore fa cantare / manifesta / mette in evidenza / ricrea la nostra somiglianza con Lui. I salmi pregati a Cristo e da Cristo stesso, in noi diventano l’epifania, l’incarnazione della nostra somiglianza con il Signore, diventano il luogo, il sacramento, dove Lui prega in noi e dove noi lo preghiamo, il luogo dove ci scopriamo da lui amati, redenti e salvati.

Addirittura, possiamo dire che i Salmi cantano / manifestano in noi la Sua immagine con cui siamo stati creati e che mai abbiamo perso, e allo stesso tempo gli stessi salmi fanno ricreare e riapparire in noi la somiglianza con Lui perduta a causa del peccato e, appunto ricreata dalla Sua voce presente nei salmi, e la Sua presenza in noi nella vita della Chiesa, nei sacramenti, nei fratelli.

I salmi, il Salterio, il Davide, pregati da noi cristiani, diventano il sacramento della nostra piena configurazione con il Signore. E come avviene questo? Per ché avviene? Perché Lui li ha pregati questi vetusti e venerandi poemi e preghiere; il Signore li ha fatti suoi e ce li ha consegnati dalla sua croce. Perché i cristiani, la Chiesa, dai primi respiri con lo Spirito Santo dopo la Pentecoste li ha accolti e pregati. Perché gli apostoli ed i primi martiri li hanno sentiti propri. Perché i monaci ne hanno fatto il loro alimento quotidiano. Perché fino ai nostri giorni le Chiese cristiane di Oriente e di Occidente ne hanno fatto e ne fanno l’altare della loro lode continua e la palestra della loro lotta quotidiana. Perché essi furono e sono tuttora voce e sacramento dell’incontro con il Signore, con i fratelli, con la Chiesa stessa.

I salmi, il Salterio, il Davide… con la sua bellezza e la sua profondità, con la sua dolcezza e la sua amarezza, con le sue parole tante volte di consolazione e tante altre anche taglienti come una spada a doppio taglio, belle e allo stesso tempo incisive, dure, difficili, addirittura qualche volta quasi incomprensibili, che mai però, assolutamente mai dovremo lasciare da parte come inaccettabili. Il Salterio è stato accettato dalle Chiese Cristiane così come è e per intero, nella sua unità letteraria, teologica e spirituale, e mai mutilo o a scelta, affinché sempre -seguendo san Benedetto- …mens nostra concordet voci nostrae…, la nostra mente sia concorde alla Parola che ci viene data come alimento, come forza, come sostegno. Non scegliamo noi le parole, è il Signore che ce le dà, ce le mette in bocca affinché scendano al nostro cuore, al nostro stesso vivere cristiano.

Dall’inizio, dal nostro stesso battesimo il Salterio diventa la guida ed il compagno per il nostro cammino cristiano con Colui che con noi cammina per tutti i giorni fino alla fine della nostra vita: “Beato l’uomo… Lodate Dio nei suoi santi”. Colui che: “…veglia sul nostro cammino…, perché Lui è il Figlio generato dal Padre…, …che ci libera dalle angosce…, perché è il nostro pastore che ci rinfranca, ci guida…, a cui acclamiamo con parole e voci di gioia e di lode…, perché in Lui possiamo chiedere che il male sia annientato, sia sconfitto…, perché Lui è la roccia contro cui possiamo sbattere fiduciosi tutte le nostre miserie, piccole e grandi, tutti i nostri peccati…, e così con fede e speranza lodarlo e ringraziarlo per tutte le sue opere, nei suoi santi che gli furono e gli sono graditi”.

Questo cammino con il Salterio, con il Davide -mi piace questa quasi personificazione che ne fa la tradizione siriaca-, questo cammino con Cristo stesso, non sempre sarà facile. I salmi sono preghiere poetiche che usano un linguaggio molto spesso simbolico, con delle immagini belle ed anche vivaci -e molto delle volte!-, servendosi anche di parole ed espressioni di una difficoltà che delle volte può apparire scioccante ad una prima lettura. Poesia, immagini, simboli, durezza e forse pietre di inciampo, che vanno lette ed accolte sempre in quella lettura cristologica e cristiana dei salmi, che ne hanno fatto i Padri della Chiesa, che ne hanno fatto e ne fanno le Chiese cristiane di Oriente e di Occidente nella loro liturgia fino ai nostri giorni, in quella lettura evangelica e cristiana del Salterio il cui Maestro e Compagno di cammino è lo stesso Cristo Signore.

Accostiamoci al Salterio, custodiamo il Davide nelle nostre mani e nel nostro cuore, nelle nostre labbra e nella nostra preghiera, -e mi servo, applicandole al Salterio, delle parole del maestro e amico Paolo Bettiolo, studioso contemporaneo della tradizione delle Chiese siriache- che di fronte ai testi delle volte non facili di Isacco di Ninive, un autore cristiano siriaco del VII secolo, esorta il lettore a: “…leggerlo nella semplicità evangelica, nella preghiera, esplorando quel che si comprende, serbando pazientemente quel che è oscuro, tornando alle sue parole con dolce insistenza…”. Il Salterio accolto e vissuto nella quotidianità della nostra vita cristiana deve essere questo amico, questo compagno di cammino che va letto “…nella semplicità evangelica, nella preghiera, esplorando quel che si comprende, serbando pazientemente quel che è oscuro, tornando alle sue parole con dolce insistenza…”.

I salmi, il Salterio, il Davide…, il Cristo stesso -oso chiamarlo così anche questo libro- che canta e da noi è cantato in queste antiche e sempre vive preghiere dei cristiani. Perché nei salmi, in essi -e riprendo le parole del vescovo monaco norvegese citato all’inizio- “…è il Signore che fa cantare in noi la somiglianza con Lui”.

 +P. Manuel Nin

            Esarca Apostolico

 Είναι ο Κύριος που μας κάνει να τραγουδάμε την ομοιότητά Του

Μια σύντομη σκέψη για τους ψαλμούς στη χριστιανική ζωή

 

         Η καθημερινή επαφή των μοναχών, αλλά και όλων των χριστιανών, με το Ψαλτήρι με οδήγησε, εδώ και αρκετό καιρό, να προβληματιστώ λίγο περισσότερο γι' αυτό το «όργανο εργασίας» μας, αν μου επιτρέπεται η εικόνα, που είναι οι Ψαλμοί, το Ψαλτήρι, ο Δαβίδ όπως τον αποκαλούν οι Εκκλησίες της συριακής παράδοσης. Και διαβάζοντας τις τελευταίες ημέρες μια όμορφη συνέντευξη που έδωσε ο Νορβηγός επίσκοπος-μοναχός Erick Varten  για την «Αδελφότητα της Κοινωνίας και της Απελευθέρωσης», με επανέφερε, ίσως έμμεσα, στο θέμα του Ψαλτηρίου.

 

Στην προαναφερθείσα συνέντευξη, ο επίσκοπος Varten απαντά στις ερωτήσεις του δημοσιογράφου σχετικά με το πολύ πρόσφατο βιβλίο του «Αγνότητα: συμφιλίωση των αισθήσεων», έναν όμορφο και βαθύ προβληματισμό πάνω σε ένα πολύ επίκαιρο και σημαντικό θέμα, ένα βιβλίο που πρόκειται να μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες. Σε μία από τις απαντήσεις του, ο επίσκοπος δηλώνει: «Η επιθυμία είναι η έκφραση ότι έχουμε δημιουργηθεί από τον Θεό. Είναι κάτι εγγενές στην ανθρώπινη φύση. Μας κατοικεί μια ηχώ, ένα κάλεσμα. Είναι ο Κύριος που μας κάνει να τραγουδάμε για την ομοιότητά Του». Και είναι η τελευταία φράση που τράβηξε ιδιαίτερα την προσοχή μου και με έκανε να αναρωτηθώ πώς και πού μας κάνει ο Κύριος να τραγουδάμε την ομοιότητά Του;

 

Κάποιος θα μπορούσε να μου πει ότι ο Νορβηγός επίσκοπος είναι σίγουρα μια ποιητική εικόνα, αλλά θα προσέθετα θεολογική ποίηση. Γι' αυτό αναρωτήθηκα: πώς και πού γίνεται αυτό το γεγονός της σωτηρίας για μας;, έτσι όπως μας το παρουσιάζει ο Τραπιστής επίσκοπος με τη θεολογική και ποιητική εικόνα «κάνοντάς μας να ψάλλουμε καθ' ομοίωσίν Του». Ασφαλώς συμβαίνει στην καθημερινή μας ζωή ως Χριστιανοί, ακολουθώντας τον Χριστό και το Ευαγγέλιό του, μέσα στην Εκκλησία, καλωσορίζοντας μέσα μας μέσω των μυστηρίων, ακούγοντας τον Λόγο Του, μέσω των αδελφών μας, να ανανεώνει μέσα μας την ομοίωσή μας με τον Κύριο. Και μου ήρθε σχεδόν φυσικά η σκέψη ότι αυτό γίνεται μέσα από τους ψαλμούς, δηλαδή στην προσευχή μας με τους ψαλμούς, όπου ο Κύριος μας κάνει να τραγουδάμε την ομοίωσή μας σε Αυτόν. Είναι στους ψαλμούς όπου ο Χριστός προσεύχεται μέσα μας και προσεύχεται από εμάς, υιοθετώντας την αυγουστίνεια εικόνα που εφαρμόζεται στη χριστιανική μας προσευχή.

 

Ίσως φαίνεται υπερβολικό να εφαρμόσουμε τα ποιητικά λόγια του Νορβηγού επισκόπου στο Ψαλτήρι. Ίσως ναι, αλλά ακόμα και αυτό να συμβαίνει, μου φαίνεται ότι παραμένουμε πάντα στο πλαίσιο της ποιητικής γλώσσας που χρησιμοποιούν οι ψαλμοί, οι Πατέρες της Εκκλησίας, οι χριστιανικές λειτουργίες... μέχρι τα λόγια του Επισκόπου Erick.

Επιπλέον, στο ταξίδι της Σαρακοστής που έχουμε ήδη αρχίσει, ιδιαίτερα στη βυζαντινή παράδοση, βρισκόμαστε με μια πολύ πιο ουσιαστική παρουσία των ψαλμών από ό, τι σε άλλες εποχές του λειτουργικού έτους, σαν να ήθελε η Εκκλησία να μας εμπιστευτεί την καθοδήγηση αυτού του συνοδοιπόρου στο ταξίδι που είναι ο Δαβίδ και μέσω αυτού ο ίδιος ο Χριστός, στο ταξίδι/ανάβασή μας μαζί του στα Ιεροσόλυμα.

 

Αυτή που χρησιμοποίησε ο Τραπιστής επίσκοπος είναι σίγουρα μια ποιητική εικόνα, και ως τέτοια μου ήρθε στο μυαλό, επαναλαμβάνω, να σκεφτώ αμέσως τους ψαλμούς, αυτές τις αρχαίες, εβραϊκές προσευχές που ο ίδιος ο Χριστός και οι μαθητές του έχουν αποδεχθεί ως χριστιανικούς, που εμείς οι χριστιανοί ή μοναχοί που είμαστε, έχουμε στα χέρια μας και στο στόμα μας κάθε μέρα της ζωής μας. Είναι οι ψαλμοί, που προσεύχονται οι χριστιανοί ατομικά ή σε κοινότητα, πάντα μέσα και ως Εκκλησία, όπου ο Κύριος μας κάνει να τραγουδάμε/φανερώνουμε/τονίζουμε/αναδημιουργούμε την ομοιότητά μας με Εκείνον. Οι ψαλμοί που προσευχόμαστε στον Χριστό και από τον ίδιο τον Χριστό, μέσα μας γίνονται η ενσάρκωση της ομοίωσής μας με τον Κύριο, γίνονται ο τόπος, το μυστήριο, όπου προσεύχεται μέσα μας και όπου προσευχόμαστε σε αυτόν, ο τόπος όπου ανακαλύπτουμε ότι αγαπιόμαστε, λυτρωνόμαστε και σωζόμαστε από αυτόν.

 

Πράγματι, μπορούμε να πούμε ότι οι Ψαλμοί ψάλλουν/φανερώνουν μέσα μας την εικόνα Εκείνου με τον οποίο δημιουργηθήκαμε και τον οποίο ποτέ δεν χάσαμε, και ταυτόχρονα οι ίδιοι Ψαλμοί μας κάνουν να αναδημιουργήσουμε και να επανεμφανίσουμε μέσα μας την ομοιότητα με Αυτόν που χάθηκε εξαιτίας της αμαρτίας και, ακριβώς αναδημιουργείται από  τη φωνή Του που υπάρχει στους ψαλμούς, και  την παρουσία Του μέσα μας στη ζωή της Εκκλησίας,  στα μυστήρια, στους αδελφούς και τις αδελφές μας.

 

Οι Ψαλμοί, το Ψαλτήρι, ο Δαβίδ, που προσευχόμαστε εμείς οι Χριστιανοί, γίνονται το μυστήριο της πλήρους διαμόρφωσής μας με τον Κύριο. Και πώς συμβαίνει αυτό; Γιατί συμβαίνει αυτό; Επειδή προσευχήθηκε με αυτά τα αρχαία και σεβάσμια ποιήματα και προσευχές. Ο Κύριος τα έκανε δικά του και μας τα παρέδωσε από τον σταυρό του. Γιατί οι χριστιανοί, η Εκκλησία, από τις πρώτες ανάσες με το Άγιο Πνεύμα μετά την Πεντηκοστή, τους καλωσόρισε και τους προσευχήθηκε. Επειδή οι απόστολοι και οι πρώτοι μάρτυρες τους ένιωθαν σαν δικούς τους. Επειδή οι μοναχοί το έχουν κάνει καθημερινή τους τροφή. Γιατί μέχρι τις μέρες μας οι χριστιανικές Εκκλησίες Ανατολής και Δύσεως το έκαναν και συνεχίζουν να το κάνουν το θυσιαστήριο της συνεχούς δοξολογίας τους και το πεδίο εκπαίδευσης του καθημερινού τους αγώνα. Γιατί ήταν και είναι η φωνή και το μυστήριο της συνάντησης με τον Κύριο, με τους αδελφούς και τις αδελφές μας, με την ίδια την Εκκλησία.

 

Οι Ψαλμοί, το Ψαλτήρι, ο Δαβίδ... με την ομορφιά και το βάθος της, με τη γλυκύτητά της και την πίκρα της, με τα λόγια της που συχνά είναι παρηγορητικά και πολλά άλλα κοφτερά σαν δίκοπο μαχαίρι, όμορφα και ταυτόχρονα διεισδυτικά, σκληρά, δύσκολα, ακόμη και σχεδόν ακατανόητα, τα οποία δεν πρέπει ποτέ, απολύτως ποτέ να αφήσουμε στην άκρη ως απαράδεκτα. Από την αρχή, σχεδόν από το βάπτισμά μας, το Ψαλτήρι γίνεται οδηγός και συνοδοιπόρος της χριστιανικής μας πορείας με Εκείνον που βαδίζει μαζί μας καθημερινά μέχρι το τέλος της ζωής μας. Αυτός που: «... πρόσεχε την πορεία μας..., γιατί είναι ο Υιός που γεννήθηκε από τον Πατέρα..., ... που μας ελευθερώνει από την αγωνία..., γιατί είναι ο ποιμένας μας που μας αναζωογονεί, μας οδηγεί..., στον οποίο επαινούμε με λόγια και φωνές χαράς και επαίνου..., ώστε σε αυτόν να ζητήσουμε να εκμηδενιστεί το κακό, να νικηθεί..., γιατί είναι ο βράχος πάνω στον οποίο μπορούμε με σιγουριά να νικήσουμε όλες τις δυστυχίες μας, μικρές και μεγάλες,  όλες τις αμαρτίες μας..., και έτσι με πίστη και ελπίδα να τον δοξάσουμε και να τον ευχαριστήσουμε για όλα τα έργα του, στους αγίους του που τον ευαρέστησαν και τον ευαρεστούν».

 

Αυτό το ταξίδι με το Ψαλτήρι, με τον Δαβίδ – μου αρέσει αυτή η σχεδόν προσωποποίηση που κάνει η συριακή παράδοση – δεν θα είναι πάντα εύκολο. Οι ψαλμοί είναι ποιητικές προσευχές που χρησιμοποιούν μια πολύ συχνά συμβολική γλώσσα, με όμορφες και ακόμη και ζωντανές εικόνες - και πολύ συχνά -, χρησιμοποιώντας επίσης λέξεις και εκφράσεις δυσκολίας που μερικές φορές μπορεί να φαίνονται συγκλονιστικές στην πρώτη ανάγνωση. Ποίηση, εικόνες, σύμβολα, σκληρότητα και ίσως εμπόδια, τα οποία πρέπει πάντοτε να διαβάζονται και να γίνονται αποδεκτά σε εκείνο το χριστολογικό και χριστιανικό ανάγνωσμα των Ψαλμών, που τους έκαναν οι Πατέρες της Εκκλησίας, οι οποίοι το έκαναν και συνεχίζουν να το κάνουν από τις χριστιανικές Εκκλησίες της Ανατολής και της Δύσης στη λειτουργία τους μέχρι τις μέρες μας, σε εκείνο το ευαγγελικό και χριστιανικό ανάγνωσμα του Ψαλτηρίου, του οποίου Δάσκαλος και Συνοδοιπόρος στο ταξίδι είναι ο ίδιος ο Χριστός.

 

Ας πλησιάσουμε το Ψαλτήρι, ας κρατήσουμε τον Δαβίδ στα χέρια μας και στην καρδιά μας, στα χείλη μας και στις προσευχές μας – και χρησιμοποιώ, εφαρμόζοντας τα στο Ψαλτήρι, τα λόγια του Paolo Bettiolo, ενός σύγχρονου μελετητή της παράδοσης των Συριακών Εκκλησιών – ο οποίος, μπροστά στα κείμενα των δύσκολων καιρών του Ισαάκ της Νινευή, ενός Σύριου χριστιανού συγγραφέα του έβδομου αιώνα,  προτρέπει τον αναγνώστη: «...Να τον διαβάσω με ευαγγελική απλότητα, με προσευχή, εξερευνώντας ό,τι είναι κατανοητό, διατηρώντας υπομονετικά ό,τι είναι σκοτεινό, επιστρέφοντας στα λόγια του με γλυκιά επιμονή.". Το Ψαλτήρι που λάβαμε και βιώσαμε στην καθημερινότητα της χριστιανικής μας ζωής πρέπει να είναι αυτός ο φίλος, αυτός ο σύντροφος στο ταξίδι που πρέπει να διαβαστεί «...Με ευαγγελική απλότητα, με προσευχή, εξερευνώντας ό,τι είναι κατανοητό, διατηρώντας υπομονετικά ό,τι είναι σκοτεινό, επιστρέφοντας στα λόγια του με γλυκιά επιμονή.".

 

Οι ψαλμοί, το Ψαλτήρι, ο Δαβίδ..., ο ίδιος ο Χριστός  – τολμώ να πω και αυτό το βιβλίο – που ψάλλει και ψάλλεται από εμάς σε αυτές τις αρχαίες και πάντα ζωντανές προσευχές των χριστιανών. Γιατί στους ψαλμούς, σ' αυτούς –και επαναλαμβάνω τα λόγια του Νορβηγού μοναχού επισκόπου που παρατέθηκε στην αρχή– «...Είναι ο Κύριος που μας κάνει να τραγουδάμε την ομοίωσή Του».

 

+P. Manuel Nin

Esarca Apostolico