Ingresso della Madre di Dio nel tempio. Rallis Kopsidis, XX sec.

Cattedrale greco cattolica della Santissima Trinità, Atene

 

La festa del 21 novembre nella tradizione bizantina

Oggi è condotto al tempio del Signore il tempio che accoglie Dio.

La tradizione bizantina, ed anche le altre tradizioni liturgiche cristiane, celebrano come una grande festa il giorno 21 novembre, l’Ingresso della Madre di Dio nel tempio. È una festa che ha un’origine gerosolimitana, legata alla dedicazione di una chiesa nella Città Santa di Gerusalemme. Molti degli aspetti della festa, presenti nei testi liturgici, ci vengono dal Protovangelo di Giacomo, un apocrifo che ha un influsso notevole su diverse feste liturgiche in Oriente ed in Occidente. Nella liturgia di questo giorno troviamo anche una grande quantità di titoli di origine veterotestamentaria, dati alla Madre di Dio: essa è tempio, arca, camera nuziale. I tropari della vigilia, della pre-festa, il giorno 20, e della festa stessa il giorno 21, hanno un carattere fortemente dogmatico, cioè cantano in modo poetico aspetti fondamentali della professione di fede cristiana, specialmente l’incarnazione del Verbo e Figlio di Dio nel grembo di Maria. Infatti, in uno dei tropari della vigilia troviamo descritto in poche righe tutto il mistero della nostra fede: l’incarnazione del Verbo, la sua kenosi, l’assunzione della nostra natura umana da Maria e la redenzione/ricreazione dell’uomo caduto, “Il Creatore di tutte le cose, l’Artefice e Sovrano, pie­gan­dosi con ineffabile compassione, solo per il suo amore per gli uomini, ha avuto pietà di colui che con le sue mani aveva formato e che vedeva caduto, e si è compiaciuto di rialzarlo, riplasmandolo in modo più divino, con il proprio annientamento, perché per natura è buono e miseri­cordioso. Egli prende pertanto Maria, vergine e pura, come mediatrice del mistero, per assumere da lei, secondo il suo disegno, ciò che è nostro: essa è celeste dimora”.

Un secondo dei tropari della vigilia, collegando la tradizione del nutrimento ricevuto da Maria nel tempio dalla mano di un angelo, ci presenta il ruolo della Madre di Dio come colei che genera, che dà al mondo il vero nutrimento, che è Cristo stesso: “Nutrita fedelmente con pane celeste, o Vergine, nel tem­pio del Signore, tu hai generato al mondo il Verbo, pane di vita: come suo tempio eletto e tutto imma­colato, fosti mi­sti­camente fidanzata allo Spirito, spo­sata a Dio Padre”. Questo tema del nutrimento da parte di un angelo viene ripreso in altri tropari, e addirittura è lo stesso Gabriele che viene indicato come colui che porta il cibo a Maria, quasi messo in parallelo di sé stesso che porterà l’annuncio dell’incarnazione: “…e da un angelo viene nutrita lei che realmente è tempio san­tissimo del santo Dio nostro… Dopo la tua nascita, o Sovrana, sposa di Dio, tu sei giunta nel tempio del Signore per essere allevata nel santo dei santi, quale creatura santificata. Allora a te, l’imma­co­lata, fu anche inviato Gabriele, per portarti cibo. Tutti gli esseri celesti furono nello stupore vedendo lo Spirito santo di­morare in te”.

Alcuni tropari fanno un gioco tra le parole stesse o tra sinonimi, per esempio tempio nel tempio, porta a cui si apre la porta del tempio: “Oggi è condotto al tempio del Signore il tempio che accoglie Dio, la Madre di Dio… Oggi il santo dei santi esulta…”. In alcuni dei tropari viene messo in evidenza il ruolo di Maria come porta, a partire dal testo di Ezechiele 44: “Attonito, così Zaccaria a lei esclama: Porta del Signore, io ti apro le porte del tem­pio, in esso aggìrati gioiosa… La porta gloriosa, inaccessibile ai pensieri, var­cate le porte del tempio di Dio, ci invita ora a riunirci per godere delle sue divine meraviglie”.

Uno dei tropari del mattutino della festa raccoglie, quasi fosse un tessuto ricamato, tutta una lunga serie di titoli presi da altrettanta lunga serie di testi biblici: “Meravigliosamente, o pura, la Legge ti ha prefi­gurata come tenda e urna divina, come singolare ar­ca, velo e ver­ga, tempio indissolubile e porta di Dio; e ci insegna così ad acclamare: O Vergine pura, veramente tu sei elevata al di sopra di ogni creatura”. L’esegesi cristologica e mariologica dei testi biblici veterotestamentari la troviamo ancora in altri due testi della liturgia della festa: “Vedendoti profeticamente Salomone come colei che avrebbe accolto Dio, ti chiamò con parole enigmatiche porta del Re, vivente fonte sigillata, o Madre di Dio, dalla quale è sgorgata l’acqua limpida per noi che con fede acclamiamo: O Vergine pura, veramente tu sei elevata al di sopra di ogni creatura”. Un ultimo dei tropari riprende la lettura di tre testi tipicamente cristologici, cioè Esodo 16 e 31, Numeri 17 e Daniele 2: “Colei che un tempo l’assemblea dei profeti ha preannunciato come urna, verga, tavola della Legge e mon­tagna non tagliata, Maria, la divina fanciulla, con fede celebriamo: perché oggi è introdotta nel santo dei santi per esservi allevata per il Signore”.

La festa del 21 novembre è una celebrazione vissuta nella gioia della Chiesa e di tutta la creazione: Maria è la porta che guarda all’oriente che nessuno se non il Signore può varcare, è la dimora di Dio condotta oggi al tempio che ne diventa dimora. Oggi le porte del tempio vengono aperte a colei che diventa per tutti noi porta della salvezza.

 

Η ΓΙΟΡΤΗ ΤΗΣ 21^ης ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2022 ΚΑΤΑ ΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

 «Σήμερα οδηγείται στον Ναό του Κυρίου ο Ναός που υποδέχεται τον Θεό.»

           Η βυζαντινή παράδοση, όπως και άλλες λατρευτικές παραδόσεις των χριστιανών, τελούν ως μεγάλη γιορτή την 21^η Νοεμβρίου, τα Εισόδια της Θεοτόκου στον Ναό. Είναι μία γιορτή ιεροσολυμίτικης προέλευσης, συνδεόμενη με την αφιέρωση μίας εκκλησίας στην Αγία Πόλη Ιερουσαλήμ. Πολλές από τις απόψεις της γιορτής, παρούσες στα λειτουργικά κείμενα, μας έρχονται από το Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου, ένα απόκρυφο με μεγάλη επίδραση πάνω στις λατρευτικές γιορτές, τόσο της Ανατολής όσο και της Δύσης. Στη θεία λατρεία της ημέρας αυτής βρίσκουμε επίσης μία μεγάλη ποσότητα τίτλων, που προέρχονται από την Παλαιά Διαθήκη, και είναι δοσμένοι στην Μητέρα του Θεού: Αυτοί είναι ναός, κιβωτός, νυμφώνας. Τα τροπάρια της παραμονής, στα προεόρτια στις είκοσι Νοεμβρίου, και της ίδιας της γιορτής, στις είκοσι μία Νοεμβρίου, έχουν έναν χαρακτήρα έντονα δογματικό, δηλαδή ψάλουν με ποιητικό τρόπο θεμελιώδεις απόψεις της ομολογίας της χριστιανικής πίστεως, ιδιαίτερα της ενσάρκωσης του Λόγου και Υιού του Θεού, στα σπλάχνα της Αειπάρθενου Μαρίας. Πραγματικά, σε ένα από τα τροπάρια της παραμονής περιγράφεται σε λίγες γραμμές όλο το μυστήριο της πίστης μας: την ενσάρκωση του Λόγου, την «κένωση» του, την ανάληψη της ανθρώπινης φύσης μας από την Μαρία και την λύτρωση-αναδημιουργία του πεσμένου ανθρώπου: «Ὁ τῶν ἁπάντων Ποιητής, ὁ Πλάστης καὶ Δεσπότης, ἀρρήτῳ εὐσπλαγχνίᾳ καμπτόμενος, καὶ μόνῃ φιλανθρωπίᾳ τῇ αὐτοῦ, ὅν περ ταῖς οἰκείαις κατεσκεύασε χερσίν, ἰδὼν πεσόντα ᾤκτειρε, καὶ ἀναστῆναι τοῦτον εὐδόκησε, πλάσει θειοτέρᾳ, καὶ κενώσει τῇ ἰδίᾳ, ὡς ἀγαθὸς φύσει καὶ ἐλεήμων. Διὸ τὴν Μαριὰμ μεσίτιν λαμβάνει, ὡς παρθένον καὶ ἁγνήν, τοῦ μυστηρίου, ἐκ ταύτης τὸ ἡμῶν φορέσαι ὡς ἠβουλήθη· Αὕτη ὑπάρχει σκηνὴ ἐπουράνιος».

     Ένα δεύτερο από τα τροπάρια της παραμονής, συνδέοντας την παράδοση της τροφής που λάβαινε η Μαρία στον Ναό, από έναν άγγελο, μας παρουσιάζει τον ρόλο της Μητέρας του Θεού, ως Εκείνης που γεννά, που δίνει στον κόσμο την αληθινή τροφή, που είναι ο ίδιος ο Χριστός: «Επουρανίω τραφείσα παρθένε άρτω πιστώς εν τω Ναώ Κυρίου, απεκύησας ζωής άρτον τον Λόγον, ου ως ναός εκλεκτός και πανάμωμος προεμνηστεύθης τω πνεύματι μυστηκώς, νυμφευθείσα τω Θεώ και Πατρί». Αυτό το θέμα της τροφής από ένα άγγελο επαναλαμβάνεται και σε άλλα τροπάρια, και μάλιστα ο ίδιος ο Γαβριήλ υποδείχνεται ως ο άγγελος που φέρνει την τροφή στην Μαρία, σχεδόν σε παραλληλισμό με τον ίδιο άγγελο, ο οποίος θα φέρει το χαρμόσυνο άγγελμα της ενσάρκωσης: «καὶ δι' Ἀγγέλου ἐκτρέφεται, τῷ ὄντι ὑπάρχουσα, ἁγιώτατος ναός, τοῦ Ἁγίου Θεοῦ ἡμῶν… Μετὰ τὸ τεχθῆναί σε, Θεόνυμφε Δέσποινα, παρεγένου ἐν Ναῷ Κυρίου, τοῦ ἀνατραφῆναι εἰς τὰ Ἅγια τῶν Ἁγίων, ὡς ἡγιασμένη. Τότε καὶ Γαβριὴλ ἀπεστάλη πρὸς σὲ τὴν πανάμωμον, τροφὴν κομίζων σοι. Τὰ οὐράνια πάντα ἐξέστησαν, ὁρῶντα τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον ἐν σοὶ σκηνῶσαν».

     Μερικά τροπάρια παίζουν με τις ίδιες λέξεις ή ανάμεσα σε συνώνυμα, π.χ. ναός στον ναό, πόρτα στην οποία ανοίγεται η πόρτα του ναού: «Σήμερον ο θεοχώρητος ναός, η Θεοτόκος εν Ναώ, Κυρίου προσάγεται….» Σε μερικά τροπάρια υπογραμμίζεται ο ρόλος της Μαρίας ως  πόρτας, σε αναφορά με το κείμενο του Ιεζεκχιήλ 44: «πρὸς ἣν ἐκπληττόμενος, Ζαχαρίας ἐβόησε, Πύλη Κυρίου, τοῦ Ναοῦ ὑπανοίγω σοι, πύλας χαίρουσα, ἐν αὐτῷ περιχόρευε· ἔγνων γὰρ καὶ πεπίστευκα, ὡς ἤδη ἡ λύτρωσις, ἐπιδημήσει προδήλως, τοῦ Ἰσραὴλ καὶ τεχθήσεται, ἐκ σοῦ Θεὸς Λόγος, ὁ δωρούμενoς τῷ κόσμῳ, τὸ μέγα ἔλεος».

     Ένα από τα τροπάρια του όρθρου της γιορτής, σαν να είναι ύφασμα κεντητό, περισυλλέγει μία μακρινή σειρά τίτλων, παρμένων από μία άλλη σειρά βιβλικών κειμένων: «Παραδόξως προδιετύπου Ἁγνή, ὁ Νόμος σε σκηνὴν καὶ θείαν στάμνον, Ξένην κιβωτόν, καὶ καταπέτασμα καὶ ῥάβδον, Ναὸν ἀκατάλυτον, καὶ πύλην Θεοῦ· Ὅθεν ἐκδιδάσκει σοι κράζειν· Ὄντως ἀνωτέρα πάντων, ὑπάρχεις Παρθένε ἁγνή». Η χριστολογική και μαριολογική εξήγηση των βιβλικών κειμένων της Παλαιάς Διαθήκης την βρίσκουμε ακόμα σε άλλα δύο κείμενα της θείας λατρείας της γιορτής: «Θεοδόχον προθεωρῶν Σολομῶν, Ἠνοίξατο σε πύλην Βασιλέως, Ζῶσάν τε πηγὴν ἐσφραγισμένην, Ἐξ ἧς τὸ ἀθόλωτον ἡμῖν προῆλθεν, ὕδωρ τοῖς ἐν πίστει βοῶσιν· Ὄντως ἀνωτέρα πάντων, ὑπάρχεις Παρθένε ἁγνή». Ένα τελευταίο από τα τροπάρια επαναλαμβάνει την ανάγνωση τριών κειμένων χαρακτηριστικά χριστολογικών, δηλαδή Εξόδου 16 και 31, Αριθμών 17 και Δανιήλ 2: «Ἣν πάλαι προκατήγγειλε, τῶν Προφητῶν ὁ σύλλογος, στάμνον καὶ ῥάβδον καὶ πλάκα, καὶ ἀλατόμητον ὄρος, Μαρίαν τὴν Θεόπαιδα, πιστῶς ἀνευφημήσωμεν· σήμερον γὰρ εἰσάγεται, εἰς τὰ Ἅγια τῶν Ἁγίων, ἀνατραφῆναι Κυρίῳ».

 

Η γιορτή της εικοστής πρώτης Νοεμβρίου είναι μία τελετή, την οποία ζούμε μέσα στη χαρά της Εκκλησίας και όλης της δημιουργίας: η Μαρία είναι η πόρτα που ατενίζει προς την Ανατολή, η πόρτα από την οποία μόνο ο Κύριος μπορεί να περάσει, είναι η κατοικία του Θεού, που οδηγείται σήμερα στον Ναό, ο οποίος γίνεται κατοικία της. Σήμερα οι πόρτες του Ναού ανοίγονται για Εκείνη, η  οποία γίνεται για όλους εμάς η πόρτα της σωτηρίας.