La parabola del figliol prodigo nella tradizione bizantina.

Dammi la tua primitiva bellezza

        La tradizione liturgica bizantina lungo il periodo quaresimale ha molti tropari che contemplano e cantano la parabola del figliol prodigo nel suo cammino di ritorno al padre, e hanno quasi come un ritornello di ogni tropario, la frase: “…anche a me, come il figliol prodigo…”. La pericope della parabola di Lc 15 è stata letta già la seconda delle domeniche pre-quaresimali, quasi a indicare quello che sarà il filo conduttore di tutto il percorso quaresimale, cioè un cammino di ritorno a Dio. Come indicavamo in un articolo precedente, all’inizio della quaresima la liturgia bizantina contempla l’espulsione di Adamo dal paradiso, e quindi tutto il periodo dei quaranta giorni è visto come un ritorno al paradiso perduto. La parabola del figliol prodigo allora con l’immagine del “cammino di allontanamento-ritorno” indica questo filo conduttore della quaresima e della stessa vita cristiana: dal distacco al rientro, dal peccato alla grazia del perdono, dal paradiso da cui siamo stati espulsi al paradiso a cui il Signore stesso ci riporta per mano la notte di Pasqua. Il cànone -poesia liturgica- del mattutino della seconda domenica di Quaresima è un poema dedicato appunto alla parabola del figliol prodigo. È opera di Giuseppe l’innografo, autore vissuto tra l’812 ed l’886, originario della Sicilia, e diventato monaco a Tessalonica. Esiliato in Crimea durante lo scisma di Fozio, rientrato nella capitale di Bisanzio si mise al servizio della scuola poetica del monastero di Studios. Morì a Costantinopoli. È autore di diversi canoni entrati nella liturgia bizantina.

          Voglio mettere in rilievo tre immagini che percorrono insistentemente e ripetutamente tutto il poema: il ritorno al padre come immagine del ritorno a Dio; poi l’allontanarsi, lo straniarsi del figlio prodigo, visto come sinonimo dell’allontanamento da Dio a causa del peccato; ed infine il ritorno a Dio presentato non soltanto come pentimento e riconciliazione ma anche come una vera risurrezione e ricreazione, un passaggio dalla morte alla vita nel solco della stessa narrazione della parabola evangelica: “… perché questo mio figlio era morto ed è tornato in vita, era perduto ed è stato ritrovato.” (Lc 15,24).

          Ritorno al padre, ritorno a Dio. I tropari del poema riprendono questo aspetto quasi un ritornello che segna tutto il testo: “…Accoglimi al mio ritorno, o Padre, come uno dei tuoi mercenari, o Salvatore… come un tempo il figliol prodigo che tornava a te…”. Quest’ultima frase, come indicavamo, si ripete in moltissimi dei tropari dell’ufficiatura bizantina: “…come il figliol prodigo…”. Il testo inoltre sottolinea come in questo incontro tra il figlio ed il padre, è costui che corre incontro, costui che sempre accoglie: “O Padre pietoso e misericordioso, accoglimi come il figliol prodigo, o mio Salvatore, e non respingermi ora che con ardore ritorno, ma corrimi incontro ed abbracciami… E tuttavia, vienimi incontro, accoglimi e salvami, perché tu sei il pastore di quanti con fede in te si rifugiano… Ecco, Dio che vuole che tutti siano salvati, ti apre le braccia…”. L’immagine dell’uscire, del correre incontro, porta l’autore ad avvicinare questa parabola evangelica con quella del buon pastore: “…accoglimi e salvami, perché tu sei il pastore di quanti con fede in te si rifugiano…”. Il padre che accoglie il figlio prodigo è anche il buon pastore che accoglie, prende tra le sue braccia la pecora smarrita.

          Un secondo aspetto che troviamo nel testo è il fuggire, l’andare in terra straniera. Questo straniarsi, diventare/farsi straniero, è un tema che troviamo nella tradizione monastica primitiva ed ha anche lì un senso positivo in quanto è visto come un lasciare, abbandonare tutto, e diventare uno che non ha vincoli né legami se non con Colui che lo sorregge, il Signore stesso. Nel nostro testo invece lo straniarsi del figlio prodigo è visto come un allontanarsi da Dio stesso: “Estraniando il mio pensiero da ogni azione santa, me ne sono andato in una regione lontana, diventando schiavo di cittadini stranieri… ma ora a te grido: Accoglimi al mio ritorno, o Padre, come uno dei tuoi mercenari, o Salvatore”. Il testo liturgico sottolinea soprattutto l’allontanarsi da Dio nel profondo del cuore: “Estraniando il mio pensiero da ogni azione santa…”.

          Un terzo aspetto messo in luce nel poema è quello del ritorno a Dio, o piuttosto dell’essere accolti da Dio, e questo come risurrezione e nuova creazione, e quindi un ritrovare la bellezza della creazione primigenia: “Nella tua pietà, accoglimi, o Salvatore, mentre accorro con fede, come un tempo il figliol prodigo, e concedimi la liberazione dai miei mali, o Cristo: rendimi degno di recuperare con purezza la bellezza primigenia, celebrando, o Salvatore, la tua ineffabile compassione…”. Il testo, con un passaggio cristologico da sottolineare, indica Cristo stesso come Colui che accoglie, che redime, che ricrea, che salva: “…o Cristo: rendimi degno di recuperare con purezza la bellezza primigenia…”. Diverse volte il testo adopera l’immagine del rivestire la bellezza con cui il Signore ha creato l’uomo: “Compassionevole Signore, Padre di ogni pietà, accogli come figlio colui che ritorna da vie di malvagità, dandomi la bellezza con le vesti dell’impassibilità… o Padre, adornami con sacre vesti, e rendimi partecipe dei tuoi beni… Fa’ splendere per me, giacente nella tenebra della perdizione, un raggio di pentimento, Signore, e rendimi splendente con le vesti di azioni virtuose, perché io sia degno del talamo spirituale, annoverato tra i figli del regno…”. E ancora troviamo Cristo stesso come colui che accoglie il figlio prodigo pentito: “Contro te solo ho peccato, te solo, buono per natura, te, Verbo, ho provocato a sdegno: tu che solo sei ricco di ogni compassione, di nuovo accoglimi pentito: perché tu solo, o compassionevole, sei buono e ricco di misericordia… O Cristo sovrano, ora vengo a te nel pentimento…”. Il poema liturgico alterna le strofe indirizzate al Padre e quelle indirizzate a Cristo: “Salvatore pietoso, apri anche a me le tue braccia, come le apristi un tempo a colui che tornava da vie di ogni malvagità…, o Verbo, e dammi la primitiva bellezza…”.

          Da sottolineare ancora il parallelo tra Cristo fattosi povero nella sua incarnazione, povero come Adamo, ed il figlio prodigo impoveritosi nel suo farsi straniero: “Il Cristo da te, o Madre di Dio ha assunto la carne, rivestendo la povertà di Adamo: prega di arricchire dei doni divini, o tutta immacolata, colui che a te inneggia con fede, ora che sono divenuto povero di ogni bene, come un tempo il figliol prodigo”.

          Quindi troviamo evidenziato nel poema liturgico anche il ruolo di Maria come intercessore presso il suo Figlio che accoglie colui che a lui ritorna tra le sue braccia, tra le sue braccia aperte nella croce.: “Immacolata Madre dell’Emmanuele, imploralo, o pura, come madre sua, perché, come il figliol prodigo, accolga anche me, che mi sono allontanato dalla via di Dio… affinché io mi presenti puro a Colui che è nato, o pura, nel tuo grembo beato, o sposa di Dio”.

          L’amore ed il perdono compassionevole di Dio manifestatosi nell’incarnazione del Verbo, spingono l’uomo al pentimento ed al ritorno tra le braccia di Dio: “Tu che non vuoi che nessun uomo si perda, fammi tornare, o Verbo, perché ho deviato dal retto sentiero e come il figliol prodigo sono caduto nel peccato: così io magnificherò il tuo amore per gli uomini”.

 Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΣΩΤΟΥ ΥΙΟΥ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

«Δώς μου την πρωταρχική ομορφιά σου»

       Η βυζαντινή λατρευτική παράδοση καθόλη τη σαρακοστιανή περίοδο έχει πολλά τροπάρια, τα οποία μελετούν και ψέλνουν την παραβολή του ασώτου υιού στην πορεία της επιστροφής του στον πατέρα, και επαναλαμβάνουν σχεδόν σαν επωδή κάθε τροπαρίου τη φράση: «…ελέησε καί εμέ, όπως τον άσωτο υιό…» Η περικοπή της παραβολής του δέκατου πέμπτου κεφαλαίου του Κατά Λουκάν Ευαγγελίου διαβάστηκε ήδη κατά τη δεύτερη από τις Κυριακές πριν από την Τεσσαρακοστή, σαν να μας υποδείχνει την καθοδηγητική γραμμή όλης της σαρακοστιανής διαδρομής, δηλαδή τη διαδρομή της επιστροφής  μας στον Θεό. Όπως υπέδειξα σε προηγούμενο άρθρο, στην αρχή της Τεσσαρακοστής η βυζαντινή θεία λατρεία μελετά την εκδίωξη του Αδάμ από τον παράδεισο, και επομένως όλη η περίοδος των σαράντα ημερών θεωρείται σαν μία επιστροφή στον χαμένο παράδεισο. Επομένως η παραβολή του ασώτου υιού με την εικόνα «της πορείας της απομάκρυνσης και της επιστροφής», υποδείχνει αυτήν την κατευθυντήρια γραμμή της Τεσσαρακοστής και της ίδιας της χριστιανικής ζωής: από την απομάκρυνση στην επιστροφή, από την αμαρτία στην χάρη της άφεσης των αμαρτιών μας, από τον παράδεισο από τον οποίο διωχθήκαμε στον παράδεισο όπου ο ίδιος ο Κύριος μας επαναφέρει, παίρνοντάς μας από το χέρι κατά τη νύχτα του Πάσχα. Ο κανόνας (ως λατρευτική ποίηση), του όρθρου της δεύτερης Κυριακής της Τεσσαρακοστής είναι ένα ποίημα αφιερωμένο ακριβώς στην παραβολή του ασώτου υιού. Είναι έργο του Ιωσήφ του υμνογράφου, ο οποίος έζησε μεταξύ του 812 και του 886, προερχόμενος από την Σικελία, και ζώσας ως μοναχός στη Θεσσαλονίκη. Κατά την εποχή του σχίσματος του Φωτίου εξορίστηκε στην Κριμαία, και αργότερα επέστρεψε στην πρωτεύουσα του Βυζαντίου, όπου υπηρέτησε στην ποιοτική σχολή της μονής του Στουδίου. Ο Ιωσήφ αυτός, ο υμνογράφος πέθανε στην Κωνσταντινούπολη. Είναι συντάκτης πολλών κανόνων, οι οποίοι μπήκαν στην βυζαντινή λατρεία.

Θέλω να υπογραμμίσω τρεις εικόνες οι οποίες διατρέχουν επίμονα και επανειλημμένα όλο το ποίημα: την επιστροφή στον πατέρα, ως εικόνα της επιστροφής στον Θεό· στη συνέχεια την απομάκρυνση και την αποξένωση του ασώτου υιού που είναι συνώνυμα της απομάκρυνσης από τον Θεό εξαιτίας της αμαρτίας· και τέλος την επιστροφή στον Θεό, η οποία παρουσιάζεται όχι μόνο ως μετάνοια και συμφιλίωση, αλλά και ως μία αληθινή ανάσταση και αναγέννηση, ένα πέρασμα από τον θάνατο στη ζωή, στα ίχνη της ίδιας της διήγησης της ευαγγελικής περικοπής: «γιατί αυτός ο υιός μου ήταν νεκρός και επέστρεψε στη ζωή, ήταν χαμένος και βρέθηκε» (Λκ.15, 24)

Επιστροφή στον πατέρα-επιστροφή στον Θεό. Τα τροπάρια του ποιήματος επαναλαμβάνουν αυτήν την άποψη, σαν μία επωδή που χαρακτηρίζει όλο το κείμενο: «Δέξου με στην επιστροφή μου, ώ Πατέρα μου, σαν έναν από τους εργάτες σου, ώ Σωτήρα μου… όπως άλλοτε τον άσωτο υιό, ο οποίος γύρισε στο σπίτι σου…» Αυτή η τελευταία φράση, όπως υποδείξαμε, επαναλαμβάνεται σε πάρα πολλά τροπάρια της βυζαντινής λατρείας…», «όπως τον άσωτο υιό…». Επιπλέον το κείμενο υπογραμμίζει με ποιο τρόπο σ’ αυτήν την συνάντηση του υιού με τον πατέρα, ο πατέρας τρέχει για την συνάντηση, ο πατέρας πάντοτε υποδέχεται το παιδί του: « Ώ καλέ μου και πολυεύσπλαχνε Πατέρα, δέξου με όπως τον άσωτο υιό, ώ Σωτήρα μου και μη με διώξεις τώρα που επιστρέφω με θερμότητα, αλλά τρέξε να με συναντήσεις και αγκάλιασε με…. Και όμως, έλα προς συνάντησή μου, δέξου με και σώσε με, γιατί εσύ είσαι ο ποιμένας όλων εκείνων οι οποίοι με πίστη καταφεύγουν σε σένα….. Ιδού, ο Θεός ο οποίος θέλει να σωθούν όλοι, σου ανοίγει τα χέρια…» Η εικόνα του πατέρα, που βγαίνει και τρέχει προς συνάντηση, οδηγεί τον υμνογράφο να πλησιάσει αυτήν την ευαγγελική παραβολή με την παραβολή του καλού ποιμένα: «Δέξου με και σώσε με, γιατί εσύ είσαι ο ποιμένας όλων εκείνων, που καταφεύγουν με πίστη σε σένα….» Ο πατέρας, που δέχεται τον άσωτο υιό, είναι επίσης ο καλός ποιμένας, ο οποίος υποδέχεται, παίρνει στην αγκαλιά του το χαμένο πρόβατο.

Μία άλλη άποψη την οποία βρίσκουμε στο κείμενο είναι η φυγή, το καταφύγιο σε μία ξένη γη. Αυτή η αποξένωση, το μακρινό καταφύγιο, είναι ένα θέμα το οποίο βρίσκουμε στην πρωταρχική μοναστική παράδοση, και εκεί έχει ένα θετικό νόημα, καθόσον παρουσιάζεται ως εγκατάλειψη των πάντων, για να γίνει μία οντότητα χωρίς κανένα άλλον δεσμό, εκτός από τον δεσμό με Εκείνον που τη στηρίζει τον ίδιο τον Κύριο.  Αντίθετα, στο κείμενό μας η αποξένωση του ασώτου υιού θεωρείται ως απομάκρυνση από τον ίδιο τον Θεό: «Αποξενώνοντας την σκέψη μου από κάθε πράξη αγία, πορεύθηκα σε μία χώρα μακρινή, έγινα σκλάβος ξένων πολιτών… αλλά τώρα κραυγάζω προς εσένα: Δέξου με στη επιστροφή μου, Πατέρα, σαν ένα από τους εργάτες σου, ώ Σωτήρα μου…» Το λειτουργικό αυτό κείμενο υπογραμμίζει προπάντων την απομάκρυνση από τον Θεό στα βάθη της καρδιάς: «Αποξενώνοντας την σκέψη μου από κάθε πράξη αγία,…»

Μία τρίτη άποψη που φωτίζεται στο ποίημα είναι η επιστροφή στον Θεό, ή μάλλον η υποδοχή μας από τον Θεό, που ισοδυναμεί με ανάσταση και νέα δημιουργία, επομένως αυτό σημαίνει να ξαναβρούμε την ωραιότητα της πρωταρχικής δημιουργίας: «Μέσα στην ευσπλαχνία σου δέξου με, ώ Σωτήρα, ενώ τρέχω με πίστη, όπως κάποτε ο άσωτος υιός, και χορήγησέ μου την απελευθέρωση από τις κακίες μου, ώ Χριστέ μου: αξίωσε με να ξαναβρώ με καθαρότητα ψυχής την πρωταρχική ωραιότητα, δοξάζοντας, ώ Σωτήρα μου την ανέκφραστη ευσπλαχνία σου…»

Το κείμενο, με το χριστολογικό χαρακτήρα του τον οποίο πρέπει να υπογραμμίσουμε, υποδείχνει τον ίδιο τον Χριστό, ως Εκείνον ο οποίος υποδέχεται, λυτρώνει, αναδημιουργεί και σώζει… «…ώ Χριστέ μου: αξίωσε με να ξαναβρώ με καθαρότητα ψυχής την πρωταρχική ωραιότητα, δοξάζοντας, ώ Σωτήρα μου την ανέκφραστη ευσπλαχνία σου…». Πολλές φορές το κείμενο χρησιμοποιεί την εικόνα ενδυμασίας της ωραιότητας, με την οποία ο Κύριος δημιούργησε τον άνθρωπο: «Πολυεύσπλαχνε Κύριε, Πατέρα κάθε ευσπλαχνίας, δέξου ως παιδί σου αυτόν που επιστρέφει από δρόμους κακίας, δίνοντάς μου την ωραιότητα με τα ενδύματα της απάθειας…. ώ Πατέρα μου, στεφάνωσέ με με ιερά άμφια, και κάνε με συμμέτοχο των αγαθών σου…. Σε μένα που βρίσκομαι στο σκοτάδι της απώλειας, κάνε Κύριε, να λάμψει μία ακτίνα μετανοίας, και κάνε με να λάμπω με τα ενδύματα καλών πράξεων, ώστε να αξιωθώ να μπω στον πνευματικό σου νυμφώνα, και να συγκαταλεχθώ μεταξύ των παιδιών της Βασιλείας σου…» Βρίσκουμε ακόμα τον ίδιο τον Χριστό, ο οποίος δέχεται τον μετανιωμένο άσωτο υιό: «Ενάντια σε σένα, μόνο αμάρτησα, σε σένα τον από φύση καλό, σε σένα,  τον Λόγο του Θεού προκάλεσα την αγανάκτηση: Εσύ, ο μόνος πλούσιος στα ελέη σου, δέξου με και πάλι μετανιωμένο: γιατί εσύ μόνος, ώ πολυεύσπλαχνε, είσαι καλός και πλούσιος και φιλεύσπλαχνος…. Ώ Χριστέ, Βασιλέα μου, τώρα έρχομαι σε σένα, μετανιωμένος…» Το λατρευτικό ποίημα εναλλάζει τις στροφές που απευθύνονται προς τον Πατέρα με εκείνες που απευθύνονται προς τον Χριστό: «Πολυεύσπλαχνε Σωτήρα, άνοιξε και για μένα τα χέρια σου, όπως άλλοτε τα άνοιξες σ’ εκείνον που επέστρεφε σε σένα, από τους δρόμους της κακίας… ώ Λόγε Θεού δώσε μου πάλι την πρωταρχική μου ωραιότητα…».

Πρέπει ακόμα να υπογραμμίσουμε τον παραλληλισμό μεταξύ του Χριστού, ο οποίος έγινε φτωχός με την ενσάρκωσή του, φτωχός όπως ο Αδάμ, και του ασώτου υιού ο οποίος έγινε φτωχός όταν βρέθηκε στην ξενιτιά: «Ο Χριστός, ώ Μητέρα του Θεού, έλαβε από σένα την σάρκα του, ντυμένος με τη φτώχεια του Αδάμ: παρακάλει, ώ άσπιλε και αμόλυντε ώστε να πλουτίζει με τα θεϊκά του δώρα αυτόν, ο οποίος σε εξυμνεί τώρα που πτώχευσε από κάθε καλό, όπως κάποτε ο άσωτος υιός».

Επομένως μέσα στο λατρευτικό ποίημα βρίσκουμε και το ρόλο της Αειπάρθενου Μαρίας, ως μεσίτριας, προς τον Υιό της, ο οποίος δέχεται αυτόν που επιστρέφει στην αγκαλιά του, στα χέρια του, τα ανοιχτά πάνω στον Σταυρό: «Άσπιλη Μητέρα του Εμμανουήλ, ικέτευε τον Υιόν σου, ώ πάναγνη, ώ μητέρα του, ώστε, όπως τον άσωτο υιό, να δεχθεί και εμένα, που απομακρύνθηκα από τον δρόμο του Θεού…. Ικέτευε να παρουσιαστώ αγνός μπροστά σ’ Εκείνον που γεννήθηκε στα μακάρια σπλάχνα σου, ώ Νύμφη του Θεού».

Η αγάπη και η συμπόνια του Θεού, που φανερώθηκαν στην ενσάρκωση του Θείου Λόγου, εξωθούν τον άνθρωπο στη μετάνοια και στην επιστροφή του στα χέρια του Θεού: «Εσύ που δεν θέλεις να χαθεί κανένας άνθρωπος, αξίωσέ με, ώ Λόγε, να επιστρέψω γιατί παραστράτησα από τον σωστό δρόμο, και όπως ο άσωτος υιός, έπεσα στην αμαρτία: έτσι θα μεγαλύνω την αγάπη σου για τους ανθρώπους».