Risvéglati Signore! Per ché dormi?

Déstati, non ci respingere per sempre! (Salmo 43,23-24)

Il nostro cammino quaresimale come Chiesa ci ha portato già alla terza settimana, quasi alla metà del percorso della Quaresima. Nella tradizione bizantina contempliamo in questi giorni la croce vittoriosa e gloriosa, che ci rinfranca e ci fa pregustare già la vittoria del Signore in essa, per mezzo della sua croce nella Pasqua. Come titolo di queste mie riflessioni ho preso il versetto del salmo 43, un versetto in cui troviamo ben palese la fiducia e la parresia dell’orante, di ognuno di noi, verso il Signore. Una parresia che vuole scuotere il Signore quasi fosse nel suo sonno. Un grido di fiducia e di preghiera che in queste settimane drammatiche che come cristiani, come Chiesa, come Esarcato Cattolico in Grecia viviamo sulla nostra propria pelle vedendo la guerra, l’aggressione di un popolo cristiano contro un altro popolo pure cristiano, diventa un grido di preghiera che esce dal nostro cuore. Risvégliati Signore! Per ché dormi? È una preghiera che ha sgorgato e sgorga dal cuore del salmista e dal cuore di ognuno di noi nelle ore più buie della pandemia, e risuonano di nuovo in queste ore buie come le precedenti, in cui ci mettiamo fiduciosi sempre nelle mani del nostro Signore, e nella fede e nella disperazione che si scontrano nel nostro cuore credente lo preghiamo con la libertà dei figli: Risvégliati Signore! Per ché dormi?

Nei due anni precedenti, 2020 e 2021, le mie lettere pastorali erano molto incentrate sul Coronavirus e sul come questa pandemia ci toccava nella nostra vita personale, ecclesiale e quindi anche nella nostra vita sacramentale e liturgica. In questo 2022 in cui la pandemia sembra decisamente diminuire e quasi scomparire, almeno nella sua forma più aggressiva dei due anni precedenti, siamo appunto di fronte a un altro fatto gravissimo che ci mette di nuovo in una situazione di grande pericolo e fragilità: l’aggressione militare della Russia contro l’Ucraina e la guerra che ne è scoppiata ed ancora purtroppo si protrae. Chi di noi avrebbe mai immaginato che nel primo ventennio del XXI secolo dovremmo vedere e vivere guerre, distruzioni e persecuzioni contro i cristiani nel prossimo Oriente; vivere una pandemia a livello planetario che ha messo in ginocchio la nostra umanità in tanti aspetti; ed ora una guerra fratricida nel cuore nell’Europa, una guerra che ci riporta ai decenni più bui e drammatici di tutto il XX secolo.

Un primo aspetto che voglio mettere in rilievo è come in queste settimane, dallo scoppio della guerra in Ucraina in poi, è sorto un importante movimento di solidarietà e di fraternità cristiane direi a livello mondiale e soprattutto europeo, a tutti i livelli, ed anche in Grecia, specialmente tra di noi, sia cattolici greci di rito bizantino e armeno e cattolici greci di rito latino. I vescovi della Conferenza Episcopale Greca abbiamo scritto una lettera fraterna di solidarietà e comunione con tutti i cristiani ucraini, lettera indirizzata a tutta la gerarchia della Chiesa Cattolica in quel paese martoriato dall’aggressione delle armi russe, e che non risparmia vite umane anche quelle più innocenti e fragili. La guerra in Ucraina ha suscitato nell’anima del popolo greco una grande generosità. Inoltre la Chiesa Cattolica ha dedicato la seconda delle domeniche quaresimali a raccogliere aiuti per il popolo ucraino. L’Esarcato Apostolico, attraverso la Caritas Divina Providenza e in collegamento con la Caritas della Grecia ha messo in moto la solidarietà e la generosità che le ha sempre contraddistinte anche in questo momento drammatico. L’ospedale Pammakaristos, inoltre, che sempre è stato un punto di riferimento del nostro Esarcato, dalla sua fondazione e con la presenza e l’opera generosa e ammirevole della comunità delle Suore di Pammakaristos, e fino ad oggi, anche durante la pandemia Covid, l’ospedale appunto nei nostri giorni e d’accordo con il consiglio di direzione che lo gestisce, ha aperto le sue porte all’assistenza di profughi ucraini che arriveranno da noi e avranno bisogno di assistenza medica.

Nell’Esarcato infatti da più di vent’anni abbiamo una comunità importante ucraina, che è anche la comunità numericamente più cospicua nella nostra Chiesa. Una comunità con due sacerdoti nel momento attuale, e con dei consigli pastorali e attività catechetiche notevoli, che fanno onore a questa parte importante del nostro Esarcato. Una presenza che in tanti aspetti, anche quello linguistico non per ultimo, fa un cammino di integrazione nel nostro paese, la Grecia che ci ha accolti e ha accolto loro.

La guerra purtroppo è drammatica ed inaccettabile, ma dobbiamo costatare che ha fatto nascere una rete di solidarietà tra i cattolici ed anche con tanti ortodossi in Grecia che è diventata, questa rete di solidarietà, una benedizione del Signore nel momento tragico che stiamo vivendo. Dico “stiamo” perché come accennavo la comunità ucraina ad Atene è una parte del nostro Esarcato, una parte che il Signore mi ha dato per esserne il vescovo. Una rete di solidarietà che non soltanto ci fa sentire ma ci fa, ci costituisce veramente cattolici, universali, aperti agli altri siano dell’etnia e del paese che siano e da cui vengano.

Un secondo aspetto quindi che bisogna sottolineare in questo momento, cioè quello di sentirci ed essere / agire veramente come cattolici, nel senso più forte del termine, in quanto i momenti attuali ci fanno sentire in profonda comunione con i nostri fratelli sofferenti. E non soltanto in questa guerra, ma in qualsiasi momento della nostra vita dovremo sentirci veramente cattolici e vivere come tali, e questo vissuto come un dono del Signore e vissuto anche come un’ineludibile esigenza evangelica. E qua, nel contesto attuale, l’essere e sentirci veramente cattolici non è soltanto un aspetto di denominazione di appartenenza ecclesiale, ma è una questione oso dire di professione di fede, una questione ecclesiologica e teologica, evangelica sempre. La Chiesa, “Una, Santa, Cattolica ed Apostolica”, come la professiamo nel Credo, la Chiesa Madre, aperta ed accogliente verso tutti i credente in Cristo.

E specialmente nei momenti attuali, dobbiamo sentirci e vivere ed agire come Chiesa Cattolica, universale, aperta e mai, assolutamente mai, escludente. Chiesa “Una”, che ci fa sentire membri tutti di un unico Corpo di Cristo. “Santa” in quanto in essa riceviamo il dono della santificazione, della piena configurazione con Colui che è veramente l’unico Santo. “Cattolica” in quanto aperta e non escludente mai e verso nessuno, né per ragioni né etniche, né nazionali, né linguistiche. “Apostolica”, in quanto in essa viviamo e celebriamo la nostra fede nella comunione di quella professione di fede comune trasmessa dagli apostoli, e in quei sacramenti che ci fanno accogliere e ricevere la grazia che viene da Cristo.

Un terzo aspetto. All’inizio vi parlavo della grazia che è la fine della pandemia, o una fine a cui con fiducia ci avviamo lentamente, e vi parlavo anche del dramma della guerra in Ucraina, che ci porta a sentirci solidali con i nostri fratelli. In questo momento in cui vediamo nel nostro Esarcato la preghiera fervente della comunità ucraina nell’impetrare dal Signore il dono della pace e della riconciliazione, una preghiera fatta da donne e bambini, da uomini e anziani che numerosissimi si radunano per pregare, in questo momento mi sento anche nella necessità come pastore di questa Chiesa che è il nostro Esarcato, fatto nella sua cattolicità da greci, da ucraini e da caldei, e da molti altri che da noi trovano una casa aperta e sempre accogliente, mi sento come vescovo e padre di questa Chiesa di ringraziare il Signore per questo esempio di preghiera fervente, di fiducia, e di comunione nella sofferenza con tanti uomini e donne che hanno in patria dei figli, fratelli, amici arruolati nelle armi.

Viviamo in questi giorni esempi e momenti di una generosità veramente cristiana che, come dicevo ci fa davvero cattolici. Aperti, accoglienti, mai escludenti, mai in posizioni che dividono o allontanano, ma sempre in posizioni veramente cattoliche ed evangeliche che creano comunione nel nostro Esarcato e con tutta la Chiesa Una, Santa, Cattolica ed Apostolica.

Vi invito a chiedere al Signore, nella preghiera che in questo periodo di Quaresima dovrebbe essere più intensa e fervente, affinché ci dia a tutti, greci, ucraini e caldei, di intensificare la nostra preghiera per la pace, per la riconciliazione, tra i popoli e tra le persone. Che ci dia di vivere in questo momento tragico il Vangelo del Signore nostro Gesù Cristo che ci chiede, ci esige anche di pregare per i nemici, per coloro che ci fanno del male. Chiediamogli nella preghiera che ci faccia uomini e donne del Vangelo, veramente cristiani nel nostro agire, nel nostro parlare.

A metà del cammino quaresimale vi invito anche tutti, greci, ucraini e caldei, a riprendere con fede e oso dire con entusiasmo ed impegno la nostra vita sacramentale nella presenza fisica e personale alle celebrazioni liturgiche domenicali e a quelle proprie quaresimali nelle nostre chiese. Nel periodo della pandemia i servizi on line e televisivi ci hanno aiutato sicuramente, ma la vera vita delle Chiese cristiane non è telematica -può esserlo soltanto ed unicamente in alcuni casi per persone malate e limitate gravemente nei loro movimenti-, ma è una vita sacramentale, cioè che passa attraverso quelle realtà -di cui la prima è la nostra presenza fisica e personale alle liturgie-, realtà che ci santificano, che ci danno la salvezza, l’unica vera salvezza che ci viene dal Signore nella e attraverso la sua Chiesa e i sacramenti celebrati e vissuti in essa.

         Cominciavo questa mia riflessione con il versetto del salmo 43,23-24: Risvéglati Signore! Per ché dormi? Déstati, non ci respingere per sempre! (Salmo 43,23-24). È una preghiera accorata di tanti e tanti nostri fedeli, nostra anche, nei momenti in cui ci sentiamo non abbandonati perché il Signore non ci abbandona mai, ma ci sentiamo quasi come un figlio pieno di fiducia nelle braccia di suo padre. Il Signore, vivente e vivificante è sempre presente nella vita della nostra Chiesa, nelle nostre vite, e Lui, ne siamo certi, ci darà il dono della sua pace. Nella contemplazione della croce vittoriosa e gloriosa, che ci rinfranca e ci fa pregustare già la vittoria del Signore per mezzo di essa nella sua Pasqua.

  

ἐξεγέρθητι ἵνα τί ὑπνοῖς κύριε ἀνάστηθι καὶ μὴ ἀπώσῃ εἰς τέλος

(Ψ.43, 23-24)

     Η σαρακοστιανή πορεία μας ως Εκκλησία μας οδήγησε ήδη   τρίτη εβδομάδα, σχεδόν στα μέσα της σαρακοστιανής μας πορείας. Στην βυζαντινή παράδοση κατά τις ημέρες αυτές μελετούμε τον νικηφόρο και ένδοξο σταυρό, ο οποίος μας δυναμώνει και μας δίνει μία πρόγευση της νίκης του Κυρίου κατά το Άγιο Πάσχα του. Ως τίτλο αυτών των σκέψεων μου πήρα τον στίχο του ψαλμού 43, έναν στίχο που βρίσκουμε φανερή την εμπιστοσύνη και την παρρησία του προσευχόμενου, του καθενός από εμάς, προς τον Κύριο. Αυτή η παρρησία επιθυμεί σχεδόν να ξυπνήσει τον Κύριο, σαν να βρισκόταν στον ύπνο του. Είναι μία κραυγή εμπιστοσύνης και προσευχής, την οποία υψώνουμε κατά τις δραματικές αυτές εβδομάδες, κατά τις οποίες εμείς ως χριστιανοί, ως Εκκλησία, ως Καθολική Εξαρχία στην Ελλάδα, ζούμε προσωπικά, βλέποντας την επίθεση ενός χριστιανικού λαού εναντίον ενός άλλου λαού επίσης χριστιανικού μία κραυγή προσευχής, που βγαίνει μέσα από την καρδιά μας: Ξύπνα Κύριε! Γιατί κοιμάσαι; Είναι μία προσευχή που ανάβλυσε και αναβλύζει από την καρδιά του ψαλμωδού και από την καρδιά του καθενός μας, μέσα στις πιο σκοτεινές ώρες της πανδημίας. Η προσευχή αυτή αντηχεί και πάλι κατά τις σκοτεινές ώρες που ζήσαμε, και που συνεχίζουμε να τις αναθέτουμε στα χέρια του Κυρίου μας, και στην πίστη και στην απελπισία που συγκρούονται μέσα στην πιστεύουσα καρδιά μας, η οποία προσεύχεται με την ελευθερία των παιδιών του Θεού: Ξύπνα Κύριε! Γιατί κοιμάσαι;

     Κατά τα δύο προηγούμενα χρόνια, το 2020 και το 2021, οι ποιμαντικές επιστολές μου είχαν ως μεγάλο τους επίκεντρο τον Κορωναϊό, και τον τρόπο με τον οποίο η πανδημία αυτή αφορούσε στην προσωπική μας και εκκλησιαστική μας ζωή, επομένως και στη μυστηριακή και λατρευτική μας ζωή. Κατά το 2022 κατά το οποίο η πανδημία φαίνεται να ελαττώνεται αποφασιστικά, και σχεδόν να εξαφανίζεται, τουλάχιστο στην επιθετική της μορφή των δύο προηγούμενων ετών, βρισκόμαστε ακριβώς μπροστά σε ένα άλλο βαρύτατο γεγονός, το οποίο μας βάζει και πάλι σε μία κατάσταση μεγάλου κινδύνου και μεγάλης ευθραυστότητας: την στρατιωτική επίθεση της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας, και τον πόλεμο που ξέσπασε και δυστυχώς συνεχίζεται. Ποιος από εμάς θα μπορούσε ποτέ να διανοηθεί, ότι στην πρώτη εικοσαετία του εικοστού πρώτου αιώνα θα έπρεπε να δούμε και να ζήσουμε πολέμους, καταστροφές και διωγμούς κατά των χριστιανών στην Μέση Ανατολή· θα έπρεπε να ζήσουμε μία πανδημία πλανητικών διαστάσεων, η οποία έπληξε όλη μας την ανθρωπότητα, από τόσες και τόσες απόψεις. Και τώρα ένας αδελφοκτόνος πόλεμος στην καρδιά της Ευρώπης, ένας πόλεμος ο οποίος μας επαναφέρει σε πιο σκοτεινές και πιο δραματικές δεκαετίες όλου του εικοστού αιώνα.

Μία πρώτη άποψη, την οποία επιθυμώ να υπογραμμίσω, είναι ότι: σ’ αυτές τις εβδομάδες, μετά την έκρηξη του πολέμου κατά της Ουκρανίας, ανέτειλε μία σπουδαία κίνηση αδελφικής και χριστιανικής αλληλεγγύης, θα έλεγα σε παγκόσμιο επίπεδο, και προπάντων σε επίπεδο ευρωπαϊκό, σε όλους τους τομείς, το ίδιο και στην Ελλάδα, ιδιαίτερα μεταξύ μας, τόσο στους Έλληνες του βυζαντινού και αρμενικού λειτουργικού τύπου, όσο και στους Έλληνες του λατινικού λειτουργικού τύπου. Οι Επίσκοποι της Ελληνικής Καθολικής Συνόδου της Ιεραρχίας γράψαμε μία αδελφική επιστολή αλληλεγγύης και εκκλησιαστικής κοινωνίας προς όλους τους χριστιανούς της Ουκρανίας. Η επιστολή στάλθηκε προς την Ιεραρχία της Καθολικής Εκκλησίας της χώρας αυτής, η οποία μαρτυρεί από την επίθεση των ρωσικών όπλων, που σπέρνουν τον θάνατο ανθρώπινων ζωών ακόμα και στα αθώα και εύθραυστα παιδιά. Ο πόλεμος στην Ουκρανία προκάλεσε στην ψυχή του Ελληνικού λαού μία μεγάλη γενναιοδωρία. Επιπλέον η Καθολική Εκκλησία στην χώρα μας αφιέρωσε τη δεύτερη από τις Κυριακές της Σαρακοστής σε έναν έρανο βοηθημάτων για τον ουκρανικό λαό. Η Αποστολική Εξαρχία μας, διαμέσου  της Κάριτας Θείας Πρόνοιας, και σε σύνδεση με την Κάριτας Ελλάς, κινητοποίησε την αλληλεγγύη  και την γενναιοδωρία, που την χαρακτηρίζουν πάντοτε, σε δραματικές στιγμές, όπως αυτήν που ζούμε σήμερα. Επιπλέον το νοσοκομείο «Παμμακάριστος» το οποίο αποτελεί πάντοτε ένα σημείο αναφοράς της Εξαρχίας μας, από την ίδρυσή του και με το γενναιόδωρο και θαυμαστό έργο της κοινότητας των Αδελφών Μοναζουσών της Παμμακαρίστου,  μέχρι σήμερα, ακόμα και κατά την πανδημία του Κόβιτ, υπό την διεύθυνση και καθοδήγηση του Διοικητικού Συμβουλίου, άνοιξε τις πόρτες της συμπαράστασης προς τους Ουκρανούς πρόσφυγες, που έφτασαν ή θα φτάσουν στην χώρα μας, και θα χρειάζονται ιατρική  βοήθεια. Πραγματικά, από είκοσι και περισσότερα χρόνια, στην Εξαρχία μας έχουμε μία αξιόλογη ουκρανική κοινότητα, η οποία αριθμητικά είναι και η πιο πολυάριθμη κοινότητα της Εκκλησίας μας. Μία κοινότητα με δύο ιερείς προς το παρόν, και με ποιμαντικά συμβούλια και αξιόλογες κατηχητικές δραστηριότητες, που τιμούν το σπουδαίο αυτό τμήμα της Εξαρχίας μας. Είναι μία παρουσία, η οποία από πολλές απόψεις, ακόμα και από γλωσσική άποψη, κάνει μία πορεία ενσωμάτωσης της στην χώρα μας, στην Ελλάδα, η οποία μας δέχτηκε και τους δέχτηκε.

 Ο πόλεμος δυστυχώς είναι δραματικός και απαράδεκτος, αλλά οφείλουμε να διαπιστώσουμε ότι έκανε να γεννηθεί ένα δίχτυ αλληλεγγύης μεταξύ Καθολικών, όπως και μεταξύ πολλών Ορθοδόξων στην Ελλάδα· αυτό το δίχτυ αλληλεγγύης έγινε μία ευλογία του Κυρίου κατά την τραγική στιγμή στην οποία ζούμε. Λέω «στην οποία ζούμε», επειδή όπως προανέφερα, η ουκρανική αυτή κοινότητα είναι μέρος της Εξαρχίας μας, ένα μέρος το οποίο ο Κύριος ανέθεσε στην επισκοπική μου διακονία. Είναι ένα δίχτυ αλληλεγγύης, το οποίο μας κάνει όχι μόνο να αισθανόμαστε, αλλά και να είμαστε αυθεντικά Καθολικοί, παγκόσμια ανοιχτοί προς του άλλους, οποιασδήποτε εθνικότητας και οποιασδήποτε χώρας.

 Επομένως, μία δεύτερη άποψη, την οποία οφείλουμε να υπογραμμίσουμε κατά την ιστορική αυτή στιγμή, δηλαδή να αισθανόμαστε και να είμαστε, να ενεργούμε αληθινά ως Καθολικοί, με το ισχυρότερο νόημα του όρου, εφόσον η παρούσα πραγματικότητα μας κάνει να αισθανόμαστε σε βαθιά κοινωνία με τους δοκιμαζόμενους αδελφούς μας. Και όχι μόνο σ΄αυτόν τον πόλεμο, αλλά και σε κάθε στιγμή της ζωής μας πρέπει να είμαστε αληθινά Καθολικοί και ως Καθολικοί να ζούμε, εκτιμώντας αυτήν τη ζωή μας ως δώρο του Κυρίου, το οποίο αξιοποιούμε ως απαίτηση ευαγγελική. Και στις παρούσες περιστάσεις το να είμαστε και να αισθανόμαστε αληθινά Καθολικοί δεν σημαίνει μονάχα ένα επίθετο θρησκείας ή εκκλησιαστικής ταυτότητας, αλλά, τολμώ να πω, ότι είναι μία ομολογία πίστης, ένα θέμα εκκλησιολογικό θεολογικό και πάντοτε ευαγγελικό. Δηλώνει την Εκκλησία, «Μία Αγία, Καθολική και Αποστολική», όπως την ομολογούμε στο «Πιστεύω» μας, μία Εκκλησία Μητέρα, ανοιχτή και φιλόξενη προς όλους όσοι πιστεύουν στον Χριστό.

Και ιδιαίτερα στις παρούσες περιστάσεις οφείλουμε να αισθανόμαστε, να ζούμε και να ενεργούμε ως Καθολική Εκκλησία, παγκόσμια, ανοιχτή σε όλους, και ποτέ, απόλυτα ποτέ, αρνητική για κανέναν. Εκκλησία «Μία» η οποία μας κάνει όλους να αισθανόμαστε μέλη του μοναδικού Σώματος του Χριστού· Εκκλησία «Αγία», καθόσον σ’ αυτήν λαβαίνουμε το δώρο του εξαγιασμού, της ολοκληρωτικής μεταμόρφωσης μας σ’ Εκείνον, ο οποίος είναι πραγματικά ο μόνος Άγιος. Εκκλησία «Καθολική» καθόσον  είναι ανοιχτή και δεν αποκλείει ποτέ και κανέναν, ούτε για λόγους εθνικούς, ούτε πολιτικούς, ούτε γλωσσικούς. Εκκλησία «Αποστολική», καθόσον μέσα σ΄αυτήν ζούμε και επιτελούμε την πίστη μας, μέσα στην εκκλησιαστική κοινωνία, και στην κοινή πίστη, που μας μεταδόθηκε από τους Αποστόλους, και εκφράζεται στα ιερά εκείνα μυστήρια, τα οποία μας μεταδίδουν την θεία χάρη από τον Ιησού Χριστό.

 Μία τρίτη άποψη. Στην αρχή αυτής της ομιλίας σας μιλούσα για την χάρη ότι πλησιάζουμε προς το τέλος της πανδημίας, ή ότι βαδίζουμε αργά προς αυτό το τέλος, και σας μιλούσα επίσης για το δράμα του πολέμου στην Ουκρανία, το οποίο μας οδηγεί στην αλληλεγγύη προς τα αδέλφια μας. Κατά τη στιγμή αυτή, κατά την οποία βλέπουμε στην Εξαρχία μας, την ολόθερμη προσευχή της Ουκρανικής κοινότητας, η οποία ικετεύει από τον Κύριο το δώρο της ειρήνης και της συμφιλίωσης, μία ικεσία στην οποία επιστρατεύονται αναρίθμητοι γυναίκες και παιδιά, άντρες και υπερήλικες για να προσευχηθούν, κατά την στιγμή αυτή, ως πνευματικός ποιμένας αυτής της Εκκλησίας, της Εξαρχίας μας, η οποία ζει την καθολικότητα της με Έλληνες, Ουκρανούς, Χαλδαίους, και πολλούς άλλους μέσα στο φιλόξενο σπίτι μας, αισθάνομαι την ανάγκη, ως Επίσκοπος και πνευματικός πατέρας αυτής της Εκκλησίας, να ευχαριστήσω τον Κύριο για το παράδειγμα αυτό της ολόθερμης προσευχής, της εμπιστοσύνης της εκκλησιαστικής κοινωνίας μέσα στον πόνο, προς τόσους και τόσους άντρες, και γυναίκες, που έχουν στην δοκιμαζόμενη πατρίδα τους, τα παιδιά τους, τα αδέλφια τους, τους φίλους τους, επιστρατευμένους στα όπλα.

Κατά τις ημέρες αυτές ζούμε παραδείγματα και στιγμές μία γενναιοδωρίας αληθινά χριστιανικής,  η οποία όπως σας είπα, μας κάνει πραγματικά Καθολικούς. Μας κάνει ανοιχτούς, φιλόξενους, χωρίς κανένα αποκλεισμό, χωρίς καμία διαίρεση ή απομάκρυνση, με θέσεις πραγματικά καθολικές και ευαγγελικές, οι οποίες δημιουργούν την εκκλησιαστική κοινωνία στην Εξαρχία μας, και σε όλη την Μία Αγία, Καθολική και Αποστολική Εκκλησία.

Μέσα στην προσευχή, η οποία κατά την περίοδο αυτή της Σαρακοστής πρέπει να είναι πιο έντονη και πιο θερμή, σας προσκαλώ να ζητάτε από τον Κύριο να αξιώσει όλους μας, Έλληνες, Ουκρανούς και Χαλδαίους, να εντείνουμε την προσευχή μας για την ειρήνη, για τη συμφιλίωση μεταξύ των λαών και μεταξύ των ανθρώπων. Είθε να μας αξιώσει κατά την τραγική αυτή στιγμή να ζούμε το Ευαγγέλιο του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, ο οποίος ζητά από εμάς, και απαιτεί ακόμα από εμάς να προσευχόμαστε ακόμα και για τους εχθρούς μας, και όσους μας κάνουν κακό. Με την προσευχή μας ας του ζητήσουμε να μας κάνει άντρες και γυναίκες του Ευαγγελίου, αληθινά χριστιανούς στα έργα μας και στα λόγια μας.

 Στο μέσο της σαρακοστιανής πορείας μας προσκαλώ όλους σας, Έλληνες, Ουκρανούς και Χαλδαίους να αναλάβετε και πάλι, με πίστη, τολμώ να πω με ενθουσιασμό και δέσμευση την μυστηριακή μας ζωή, με τη φυσική και προσωπική παρουσία σας στις λατρευτικές τελετές της Κυριακής, και στις χαρακτηριστικές τελετές της Σαρακοστής στις εκκλησίες μας. Κατά την περίοδο της πανδημίας οι ιερές τελετές «on line» και στην τηλεόραση μας βοήθησαν ασφαλώς, αλλά η αληθινή ζωή των χριστιανικών Εκκλησιών δεν στηρίζεται στα τηλεοπτικά μέσα. (Αυτό μπορεί να γίνει μονάχα και αποκλειστικά σε ορισμένες περιπτώσεις, για ασθενείς, και βαριά ανάπηρους). Αλλά η τακτική μυστηριακή ζωή στηρίζεται στη φυσική και προσωπική μας παρουσία στις ιερές τελετές, οι οποίες μας εξαγιάζουν μας δίνουν τη σωτηρία, τη μόνη αληθινή σωτηρία, η οποία μας προσφέρεται από τον Κύριο, διαμέσου της Εκκλησίας του, και των ιερών μυστηρίων τα οποία ζούμε μέσα σε αυτήν.

Άρχισα την παρούσα ομιλία μου με τον ψαλμικό στίχο: 43, 23-24 : «ἐξεγέρθητι ἵνα τί ὑπνοῖς κύριε ἀνάστηθι καὶ μὴ ἀπώσῃ εἰς τέλος». Αυτή είναι μία οδυνηρή προσευχή τόσων και τόσων πιστών μας, αλλά και δική μας προσευχή, στις στιγμές κατά τις οποίες αισθανόμαστε όχι εγκαταλελειμμένοι από τον Κύριο, γιατί ο Κύριος ποτέ δεν μας εγκαταλείπει, αλλά αισθανόμαστε σαν έναν υιό γεμάτο εμπιστοσύνη στην αγκαλιά του πατέρα του. Ο Κύριος, ζων και ζωοποιός, είναι πάντοτε παρών στη ζωή της Εκκλησίας μας, στις δικές μας ζωές και Εκείνος, (είμαστε βέβαιοι), θα μας δώσει την ειρήνη. Ατενίζουμε προς τον νικηφόρο και ένδοξο Σταυρό του, ο οποίος μας ενθαρρύνει και μας δίνει ήδη την πρόγευση της νίκης του Κυρίου στο ένδοξο Πάσχα του.

 + π. Εμμανουήλ Νιν

  Αποστολικός Έξαρχος

 

 Croce absidale della basilica di San Clemente, Roma, XII secolo.

La Croce nella Quaresima bizantina

Oggi la croce diventa splendido paradiso

La croce di Cristo è sempre presente in maniera centrale e significativa in tutte le liturgie cristiane da Oriente ad Occidente. Essa può essere vista come luogo di sofferenza e di morte certamente, ma soprattutto è celebrata e vista come luogo di vittoria e di vita. E così la troviamo ben presente nella tradizione liturgica bizantina. Ogni mercoledì e ogni venerdì la croce viene commemorata in maniera speciale nelle celebrazioni liturgiche. Durante l’anno liturgico bizantino celebriamo la croce nella festa dell’Esaltazione il giorno 14 settembre, e poi durante la grande Quaresima la troviamo celebrata in modo speciale nei giorni che precedono la terza domenica, giorno in cui se ne celebra l’Esaltazione e nei giorni che la seguono, quasi fosse un’ottava della stessa festa. Nella terza domenica, appunto, la croce è celebrata, cantata, contemplata come luogo di vittoria dove si incammina tutto il cammino quaresimale. Luogo di vittoria, luogo bello e luminoso che a metà del percorso del digiuno ci fa già intravedere la vittoria di Cristo e con lui la vittoria di tutti noi per mezzo della sua e della nostra croce.

Questa visione della croce di Cristo come luogo bello, splendente, luogo di vittoria non è un qualcosa di proprio o una diciamo prerogativa del mondo orientale cristiano. Infatti, anche l'occidente di tradizione latina ha contemplato e celebrato la croce sotto questa angolatura, e basterebbe ricordare la bellezza dei crocefissi, cioè di quelle “maestà” romaniche che ci mostrano il Cristo incoronato e vestito come un re, come il Signore che dalla croce regna sul mondo. Oppure la bellezza del mosaico absidale con la croce nel bel mezzo che troviamo nella basilica di San Clemente a Roma, dove Cristo appeso nella croce prega con le braccia aperte quasi a celebrare sul mondo la divina liturgia del suo sacrificio; dove Cristo serve, cinto con l'asciugamano per lavare i piedi dei suoi discepoli; e dove Cristo riposa, dorme in attesa della risurrezione.

La liturgia bizantina nella terza domenica di quaresima e nei giorni che la precedono e la seguono, mette in evidenza il ruolo centrale della croce di Cristo nel percorso quaresimale e nella vita della Chiesa. Il cammino quaresimale verso la Pasqua si imbatte possiamo dire e contempla, alza lo sguardo verso la croce, piantata già a metà del cammino del digiuno, e verso di essa indirizza il suo camminare nel digiuno e nella preghiera. L’attesa pasquale si manifesta in questi giorni con delle immagini che sottolineano l’anelito di vedere la croce, quasi di aggrapparsi ad essa come àncora di salvezza. Infatti nella liturgia della terza domenica quaresimale, la croce viene innalzata dal sacerdote nel bel mezzo della chiesa e venerata dai fedeli: “Con l’anima rischiarata dal digiuno, Signore, possiamo noi ottenere di vedere la tua croce nella gioia, liberi da condanna, e di adorarla con timore… O Cristo Verbo, facci degni di contemplare l’albero della tua croce vivificante, di adorarlo santamente… Giunti a metà del cammino della continenza, il cammino che conduce alla tua croce preziosa, concedi anche a noi di vedere il tuo giorno, come Abramo, che lo vide e ne gioì, quando ritrasse vivo Isacco dalla tomba sul monte…”.

L’immagine più frequente che troviamo nei tropari di questi giorni è quella della croce come albero della vita, messa in parallelo con l’albero del paradiso; il frutto del primo albero che portò alla condanna viene messo in contrasto cristologico col nuovo frutto della croce, Cristo stesso che porta la redenzione e la vita nuova: “L’albero della croce ha portato al mondo un frutto di eterna vita: gustandone, o Cristo, noi siamo redenti dalla morte… Noi che un tempo eravamo morti per aver mangiato dell’albero, siamo stati rivificati dalla tua croce… Gioisci, croce vivificante, splendido paradiso della Chiesa, albero dell’incorruttibili­tà che hai fatto fiorire per noi il gaudio dell’eterna gloria… Nel paradiso un tempo un albero mi ha spogliato, perché facendomene gustare il frutto, il nemico ha introdotto la morte; ma l’albero della croce, che porta agli uomini l’abito della vita, è stato piantato sulla terra…”.

Due altre immagini vengono applicate alla croce nei diversi tropari liturgici: essa è il legno che guarisce e salva, come nel tempo di Mosè un’altro legno rese dolci le acque amare: “O Salvatore, vera dolcezza che un tempo ha reso dolci le amarissime acque di Mara con un legno prefigurante il legno della croce divina, tu, disteso su di essa… hai assaporato il fiele… Sei divenuto un morto disteso sulla croce… e abbeverato di fiele…, tu che alle acque di Mara, per mano di Mosè, avevi reso dolci le acque…”. Poi come seconda immagine tra le più frequenti nei testi liturgici, la croce che diventa la chiave che riapre le porte del paradiso che furono chiuse dal peccato. Delle volte la croce è anche la porta stessa della salvezza: “Gioisci, croce vivificante, invitto trofeo della pietà, porta del paradiso… La spada di fuoco non sorveglia più la porta dell’Eden: su di essa è piombato per arrestarla mirabilmente l’albero della croce”.

La croce, quindi, è sempre celebrata come luogo di vittoria e mai come luogo di sconfitta. In essa la morte è uccisa e diventa, la croce, l’arma conficcata nel cuore dell’Ade per la liberazione dell’umanità caduta e redenta da Cristo morto e risorto: “Tre croci piantò Pilato sul Golgota, due per i ladroni e una per il datore di vita; …l’ade vide la croce e disse: “…chi ha conficcato un chiodo nel mio cuore? Una lancia di legno mi ha trafitto… e sono costretto a rigettare Adamo e i nati da lui che a me mediante un albero erano stati dati: un albero li introduce di nuovo nel paradiso”.

Alcuni dei tropari di questi giorni, infine, presentano nella loro teologia poetica immagini cristologiche vive e fortemente contrastanti: il Creatore di tutto che è appeso alla croce; colui che regge i cieli, è cinto da una corona di spine; la mano creatrice schiaffeggiata dalla mano creata: “Oggi il Sovrano del creato e Signore della gloria, è confitto alla croce e viene trafitto al fianco; gusta fiele e aceto la dolcezza della Chiesa; è cinto di una corona di spine colui che copre di nuvole il cielo; indossa un manto di derisione ed è schiaffeggiato da una mano di creta colui che con la sua mano ha plasmato l’uomo; è flagellato alle spalle colui che avvolge il cielo di nubi; riceve sputi e flagelli, oltraggi e schiaffi, e per me, il condannato, tutto egli soppor­ta, il mio Redentore e Dio, per salvare il mondo dall’in­gan­no, nella sua amorosa compassione”.

La croce fonte di salvezza e di vita, perché in essa e da essa Cristo alza le sue mani e prega ed offre il suo sacrificio; in essa e da essa serve e lava i piedi dell’umanità che lui redime.

+P. Manuel Nin

Esarca Apostolico

Ο ΣΤΑΥΡΟΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΣΑΡΑΚΟΣΤΗ

Σήμερα ο Σταυρός γίνεται λαμπρός παράδεισος

 

Ο Σταυρός τους Χριστού είναι πάντοτε παρών ως σημαντικό επίκεντρο κάθε χριστιανικής λατρείας στην Ανατολή και στη Δύση. Αυτός ο Σταυρός θεωρείται ως τόπος του πόνου και του θανάτου αλλά πάνω απ’ όλα θεωρείται ως τόπος νίκης και ζωής. Και έτσι τον βρίσκουμε έντονα παρόντα στην βυζαντινή λατρευτική παράδοση. Κάθε Τετάρτη και κάθε Παρασκευή τιμάται ιδιαίτερα αυτός ο Σταυρός στις λατρευτικές τελετές.

Στη συνέχεια κατά την Μεγάλη Σαρακοστή τιμάται με ιδιαίτερο τρόπο κατά τις ημέρες που προηγούνται την τρίτη Κυριακή αυτής της περιόδου, και τις ημέρες που ακολουθούν από αυτήν, σχεδόν σαν μία οχτάδα ημερών μετά την εορτή. Και κατά την τρίτη αυτή Κυριακή της Σαρακοστής τιμούμε, ψέλνουμε, μελετούμε τον Σταυρό του Κυρίου ως τόπο νίκης, στον οποίο πορευόμαστε σε όλη μας τη σαρακοστιανή πορεία. Τόπος νίκης, τόπος ωραίος και φωτεινός, ο οποίος στα μέσα της νηστιακής πορείας μας κάνει να διακρίνουμε τη νίκη του Χριστού, και ταυτόχρονα τη νίκη όλων μας, χάρη στον δικό Του και στον δικό μας Σταυρό.

 

Αυτή η θεώρηση του Σταυρού του Χριστού, ως τόπου ωραίου, λαμπρού, τόπου δόξας, δεν αποτελεί προνόμιο του ανατολικού χριστιανικού κόσμου. Πραγματικά, και ο δυτικός χριστιανισμός του λατινικού λειτουργικού τύπου τιμά με την ίδια θερμότητα τον Σταυρό, φτάνει να υπενθυμίσουμε την ωραιότητα των σταυρωμένων, δηλαδή την «μεγαλοπρέπεια» των ρωμαϊκών σταυρών, που μας δείχνουν τον Σταυρό στεφανωμένο και ντυμένο σαν βασιλιά, σαν τον Κύριο, ο οποίος πάνω από τον Σταυρό βασιλεύει στον κόσμο. Ή επίσης να υπενθυμίσουμε την ωραιότητα του μωσαϊκού της αψίδας, στην βασιλική του Αγίου Κλήμεντα στην Ρώμη, με τον Σταυρό στο κέντρο, όπου ο Χριστός, κρεμάμενος με ανοιχτά τα χέρια του, φαίνεται σαν να τελεί πάνω στον κόσμο τη θεία λειτουργία της θυσίας του, όπου ο Χριστός πλένει και στεγνώνει τα πόδια των μαθητών του και όπου ο Χριστός αναπαύεται και κοιμάται, αναμένοντας την Ανάσταση.

 

Η βυζαντινή θεία λατρεία κατά την τρίτη Κυριακή της Σαρακοστής, και στις ημέρες που προηγούνται όπως και στις μέρες που έπονται, υπογραμμίζει τον επίκεντρο ρόλο του Σταυρού του Χριστού στην σαρακοστιανή πορεία και στη ζωή της Εκκλησίας. Η σαρακοστιανή πορεία προς το Πάσχα συναντάται μπορούμε να πούμε, και μελετά, ατενίζοντας προς τον Σταυρό ο οποίος υψώνεται στη μέση της νηστευτικής πορείας μας, και προς τον Σταυρό αυτό κατευθύνει τη νηστεία και την προσευχή. Η πασχαλινή αναμονή στις ημέρες αυτές εκδηλώνεται με εικόνες που υπογραμμίζουν τον πόθο να δούμε τον Σταυρό. Πραγματικά, στη θεία λατρεία της τρίτης εβδομάδος ο Σταυρός υψώνεται και τιμάται από τους πιστούς: «Τή Νηστεία Κύριε, τάς ψυχάς φωτισθέντες, καταξιωθώμεν, τόν Σταυρόν σου ακατακρίτως ιδείν εν χαρά, καί προσκυνήσαι φοβερώς….»; «Χριστέ Λόγε περάσαντες, τό ξύλον τού ζωηφόρου Σταυρού σου, κατιδείν αξίωσον ημάς καί σεπτώς προσκυνήσαι,…». «Τής Νηστείας τήν οδόν μεσάσαντες, τήν άγουσαν επί τόν Σταυρόν σου τόν τίμιον, τήν σήν ημέραν ιδείν, ήν είδεν Αβραάμ καί εχάρη, ως εκ τάφου τού βουνού, ζώντα λαβών τόν Ισαάκ,…».

Η πιο τακτική εικόνα την οποία βρίσκουμε στα τροπάρια αυτών των ημερών είναι η εικόνα του Σταυρού ως δέντρου, σε παραλληλισμό με τον δέντρο του παραδείσου: ο καρπός του πρώτου δέντρου, ο οποίος οδήγησε στην καταδίκη, τίθεται σε χριστολογική αντίθεση με τον νέο καρπό, δηλαδή τον ίδιο τον Χριστό, ο οποίος οδηγεί στην λύτρωση και στη νέα ζωή: «Το ξύλον του Σταυρού καρπόν ήνεγκε, τώ Κόσμω, ζωώσεως αϊδίου ού ημέις απογευόμενοι, εκ θανάτου Χριστέ απολυτρούμεθα…». «Χαίροις ὁ ζωηφόρος Σταυρός, τῆς Ἐκκλησίας ὁ ὡραῖος παράδεισος τὸ ξύλον τῆς ἀφθαρσίας τὸ ἐξανθῆσαν ἡμῖν αἰωνίου δόξης τὴν ἀπόλαυσιν,…». «Ἐν Παραδείσῳ μὲν τὸ πρίν, ξύλῳ ἐγύμνωσεν, ἐπὶ τῇ γεύσει ὁ ἐχθρός, εἰσφέρων νέκρωσιν, τοῦ Σταυροῦ δὲ τὸ ξύλον, τῆς ζωῆς τὸ ἔνδυμα, ἀνθρώποις φέρον ἐπάγη ἐπὶ τῆς γῆς, καὶ Κόσμος ὅλος ἐπλήσθη πάσης χαρᾶς, ὃν ὁρῶντες προσκυνούμενον, Θεῷ ἐν πίστει λαοὶ συμφώνως ἀνακράξωμεν, πλήρης δόξης ὁ οἶκος αὐτοῦ.».

Δύο άλλες εικόνες αναφέρονται στον Σταυρό από τα διάφορα λατρευτικά τροπάρια: ο Σταυρός θεραπεύει και σώζει, όπως στους χρόνους του Μωυσή ένα ξύλο έκανε τα πικρά νερά να γλυκίσουν: «Σῶτερ ὁ ἀληθὴς γλυκασμός, ὁ τὰ πικρότατα Μερρᾶς πάλαι ὕδατα, γλυκάνας, τυποῦντι τότε, ξύλῳ τοῦ θείου Σταυροῦ, ἁπλωθεὶς ἐν τούτῳ, ὡς εὐδόκησας, χολῆς ἀπεγεύσω δέ, τὴν πλευρὰν ἐκκεντούμενος, ἐξ ἧς τῷ Κόσμῳ, ὕδωρ βρύεις ἀφέσεως, εἰς ἀνάπλασιν, τοῦ βροτείου φυράματος». Έπειτα ως δεύτερη εικόνα από τις πιο συνηθισμένες, ο Σταυρός παρουσιάζεται ως κλειδί, το οποίο ξανανοίγει τις πόρτες του παραδείσου, που κλείστηκαν από την αμαρτία, και μερικές φορές ο Σταυρός παρουσιάζεται επίσης ως η ίδια η πόρτα της σωτηρίας: «Χαίροις ὁ ζωηφόρος Σταυρός, τῆς εὐσεβείας τό ἀήττητον τρόπαιον, ἡ θύρα τοῦ Παραδείσου, …», «Οὐκέτι φλογίνη ῥομφαία φυλάττει τὴν πύλην τῆς Ἐδέμ», «αὐτῇ γὰρ ἐπῆλθε παράδοξος σβέσις, τὸ ξύλον τοῦ Σταυροῦ». (Τρίτη Κυριακή Όρθρος).

Ο Σταυρός τιμάται πάντοτε ως τόπος νίκης και ποτέ ως τόπος ήττας. Στον Σταυρό ο θάνατος σκοτώνεται και γίνεται όπλο καρφωμένο στην καρδιά του Άδη, για την απελευθέρωση της ξεπεσμένης ανθρωπότητας, η οποία λυτρώθηκε από τον Χριστό, θανόντα και αναστάντα,: «Τρείς σταυρούς επήξατο εν Γολγοθά ο Πιλάτος, δύω τοις ληστεύσασι, και ένα του Ζωοδότου, όν είδεν ο Άδης, και είπε τοις κάτω, Ω λειτουργοί μου και δυνάμεις μου, τίς ο εμπήξας ήλον τη καρδία μου; Ξυλίνη με λόγχη εκέντησεν άφνω και διαρρήσομαι, τα ένδον μου πονώ, την κοιλίαν μου αλγώ, τα αισθητήριά μου, μαιμάσσει το πνεύμά μου, και αναγκάζομαι εξερεύξασθαι τον Αδάμ και τους εξ Αδάμ, ξύλω δοθέντας μοι’ ξύλον γάρ τούτους εισάγει πάλιν εις τον Παράδεισον.».

Τελικά, μερικά τροπάρια αυτών των ημερών στην ποιητική τους θεολογία παρουσιάζουν χριστολογικές εικόνες ζωντανές και έντονα αντιθετικές: ο Δημιουργός κρεμάμενος από τον Σταυρό, αυτός που κυβερνά τους ουρανούς περιβάλλεται από ακάνθινο στεφάνι, το δημιουργικό χέρι ραπίζεται από χέρι δημιουργημένο: «Σήμερον ὁ Δεσπότης τῆς Κτίσεως, καὶ Κύριος τῆς δόξης, τῷ Σταυρῷ προσπήγνυται, καὶ τὴν πλευρὰν κεντᾶται· χολῆς καὶ ὄξους γεύεται ὁ γλυκασμὸς τῆς Ἐκκλησίας, στέφανον ἐξ ἀκανθῶν περιβάλλεται ὁ καλύπτων οὐρανὸν τοῖς νέφεσι , χλαῖναν ἐνδύεται χλεύης, καὶ ῥαπίζεται πηλίνῃ χειρὶ ὁ τῇ χειρὶ πλάσας τὸν ἄνθρωπον,τόν νῶτον φραγγελοῦται, ὁ περιβάλλων τὸν οὐρανὸν ἐν νεφέλαις, ἐμπτυσμοὺς καὶ μάστιγας δέχεται ὀνειδισμοὺς καὶ κολαφισμοὺς, καὶ πάντα ὑπομένει δι’ ἐμὲ τὸν κατάκριτον ὁ Λυτρωτής μου καὶ Θεὸς ἵνα σώσῃ Κόσμον ἐκ πλάνης ὡς εὔσπλαγχνος».

 +π. Εμμανουήλ Νιν

Αποστολικός Έξαρχος