Ingresso della Madre di Dio nel Tempio

Cattedrale della Santissima Trinità. Atene

La festa dell’Ingresso della Madre di Dio nel Tempio nella tradizione bizantina.

          Il 21 del mese di novembre, nella tradizione bizantina, si celebra una delle Dodici Grandi feste, cioè quella dell’Ingresso della Madre di Dio nel tempio. È una festa che ha un’origine gerosolimitana, legata a la dedicazione di una chiesa nella Città Santa di Gerusalemme. Molti degli aspetti della festa, presenti nei testi liturgici, ci vengono dal Protovangelo di Giacomo, un apocrifo che ha un influsso notevole su diverse feste liturgiche in Oriente ed in Occidente. A partire da questo testo, nella festa odierna vi troviamo il riferimento: al corteo delle dieci fanciulle che accompagnano Maria, con un chiaro riferimento anche a Mt 25: “vergini recanti lampade, facendo lietamente strada alla sempre Vergine…”; ancora Zaccaria che introduce Maria nel tempio e nel Santo dei Santi: “Oggi è condotto al tempio del Signore il tempio che accoglie Dio, la Madre di Dio, e Zaccaria la riceve…”; infine il cibo con cui Maria è alimentata dall’arcangelo Gabriele, prefigurazione del cibo che è la Parola di Dio e i Santi Doni che si ricevono nel tempio, cioè nella Chiesa: “Nutrita fedelmente con pane celeste, o Vergine, nel tempio del Signore, tu hai generato al mondo il Verbo, pane di vita…”.

          La celebrazione del 21 novembre ha un giorno di pre festa, in cui i testi liturgici annunciano quello che sarà uno dei punti costanti nella celebrazione: la gioia del cielo, della creazione tutta, degli angeli e degli uomini per il mistero che Dio adopera in e per mezzo della Madre di Dio. La festa quindi si prolunga fino al giorno 25.

La liturgia del 21 novembre, usando delle immagini bibliche molto forti e spesso per via di contrasto, ci fa vedere Maria, accolta nel tempio, che diventa essa stessa tempio, colei che accoglie: essa è tabernacolo santificato, bimba che è anche abitazione di Dio, arca, tempio spirituale, trono, palazzo, letto nuziale, tutti titoli che la tradizione cristiana le ha applicato nel mistero della sua divina maternità: “…veneriamo la sua dimora santificata, l’arca vivente, che ha accolto il Verbo che nulla può contenere…; …da un angelo viene nutrita lei che realmente è tempio santissimo del Santo Dio nostro…”. Lo stesso arcangelo Gabriele, che sarà mandato da Dio a Nazaret per portare a Maria il lieto annuncio della nascita del Verbo di Dio nella carne, è mandato anche adesso a Maria nel suo soggiorno nel tempio: “…tu sei giunta nel tempio del Signore per essere allevata nel santo dei santi, quale creatura santificata. Allora a te, l’immacolata, fu inviato anche Gabriele, per portarti cibo…; …ascolta, Vergine giovinetta pura: dica Gabriele il disegno antico e veritiero dell’Altissimo. Apprèstati ad accogliere Dio, perché grazie a te l’immenso abiterà con i mortali.”

Uno dei tropari del vespro riassume in una bellezza quasi unica tutto il mistero della festa: la gioia della creazione, il mistero di Maria diventata figlia e Madre di Dio, la sua verginità e la sua maternità, l’angelo annunciatore della buona novella: “Oggi noi, moltitudini di fedeli qui convenuti, celebriamo spiritualmente una festa solenne, e piamente accla­miamo la Vergine, figlia di Dio e Madre di Dio, che viene condotta al tempio del Signore: lei che è stata prescelta da tutte le generazioni, per essere tabernacolo del Cristo, Sovrano universale e Dio di tutte le cose. O vergini, fate stra­da recando lampade, per onorare l’augusto incedere della sem­pre Vergine. O madri, deposta ogni tristezza, seguitela piene di gaudio, per celebrare colei che è divenuta Madre di Dio, causa della gioia del mondo. Tutti dunque, insieme con l’angelo, con gioia gridiamo: Gioisci! alla piena di gra­zia, a colei che sempre intercede per le anime nostre”. Il tropario della festa, inoltre, presenta questo giorno come il preludio della benevolenza e della salvezza di Dio, cioè l’Incarnazione del Verbo di Dio: “Oggi è il preludio del beneplacito del Signore, e il primo annuncio della salvezza degli uomini…”. Infatti, a partire dal giorno 16 novembre la tradizione bizantina inizia la “Quaresima di Natale”, il periodo in cui, soprattutto da un punto di vista ascetico, la Chiesa si prepara alla celebrazione del Natale di nostro Signore Gesù Cristo.

          L’ufficiatura del vespro prevede tre letture dell’Antico Testamento: Es 40, 1ss: la consacrazione della tenda della testimonianza e la presenza gloriosa della nube per indicare la gloria del Signore che la riempie. 3Re 8, 1ss: Introduzione dell’arca dell’alleanza del Signore nel tempio di Salomone. Ez 43,27-44,4: La gloria del Signore che riempie il tempio, e la porta chiusa, aperta soltanto dal Signore. Per quanto riguarda le letture del vangelo, quello del mattutino è la pericope di Lc 1, 39-49. 56: la Visitazione di Maria a Elisabetta; mentre nella Divina Liturgia troviamo Lc 10, 38-42; 11, 27-28, cioè la pericope di Marta e Maria e l’acclamazione “beati coloro che ascoltano la Parola di Dio”.

       Nell’ufficiatura del mattutino, il cànone attribuito a Giorgio di Nicomedia (+860) collega ognuna delle odi cantate con la Madre di Dio: “Aprirò la mia bocca, si colmerà di Spirito, e proferirò un discorso per la Madre e regina… Quale sorgente viva e copiosa, o Madre di Dio, rafforza i tuoi cantori… Contemplando l’imperscrutabile consiglio divino della tua incarnazione dalla Vergine, o Altissimo, il profeta Abacuc esclamava: Gloria alla tua potenza, Signore”. Inoltre l’ultimo dei tropari di ognuna delle odi ci dà la chiave cristologica per la lettura ad ognuna di esse: “Cristo nasce, rendete gloria; Cristo scende dai cieli, andategli incontro; Cristo è sulla terra, elevatevi. Can­tate al Signore da tutta la terra, e con letizia celebratelo, o popoli, perché si è glorificato. Al Figlio che prima dei secoli immutabilmente dal Padre è stato generato, e negli ultimi tempi dalla Vergine, senza seme, si è incarnato, al Cristo Dio acclamiamo: Tu che hai innalzato la nostra fronte, santo tu sei, Signore. Il mostro marino, dalle sue viscere, ha espulso come embrione Giona, quale lo aveva ricevuto; il Verbo, dopo aver dimorato nella Vergine e avere assunto la carne, da lei è uscito, custodendola incorrotta: poiché egli ha pre­ser­vato la madre indenne dalla cor­ruzione cui non era sottostata”.

          L’icona della festa ci mostra la Madre di Dio accolta dal gran sacerdote nel tempio, presentata da Gioacchino ed Anna. Maria è una fanciulla adulta, che entra nel tempio della terra per prepararsi a diventare tempio dell’Altissimo. In un angolo dell’icona vediamo il corteo delle vergini che hanno accompagnato Maria, e a destra l’angelo Gabriele che porta il nutrimento a Maria.

La Madre di Dio, il 21 novembre, è presentata soprattutto come colei che diventa tempio, abitacolo del Verbo di Dio incarnato, e quindi tipo, immagine di quello che ogni cristiano diventa per mezzo del battesimo. Il suo ingresso, la sua vita nel tempio, sono anche il nostro ingresso, la nostra vita nel tempio cioè in Cristo, secondo il suo vangelo. Questa è, allora, la benevolenza di Dio, la salvezza degli uomini, cioè farli diventare il tabernacolo, il tempio, il trono, il palazzo, l’abitazione di Cristo, Dio tra gli uomini, come canta il tropario proprio della festa: “Oggi è il preludio del beneplacito del Signore, e il primo annuncio della salvezza degli uomini. Agli oc­chi di tutti la Vergine si mostra nel tempio di Dio, e a tutti prean­nuncia il Cristo. Anche noi a gran voce a lei acclamia­mo: Gioisci, compimento dell’economia del Creatore”.

+P. Manuel Nin

Esarca Apostolico

Την εικοστή πρώτη Νοεμβρίου, σύμφωνα με τη βυζαντινή παράδοση, τελούμε μία από τις Δώδεκα μεγάλες εορτές του λειτουργικού έτους, τα Εισόδια της Θεοτόκου στον Ναό της Ιερουσαλήμ. Είναι μία εορτή προερχόμενη και  συνοδευόμενη στην αφιέρωση μίας εκκλησίας στην Αγία πόλη της Ιερουσαλήμ. Πολλές από τις όψεις της εορτής αυτής παρουσιασμένες στα λειτουργικά κείμενα προέρχονται από το Πρωτοευαγγέλιο του Ιακώβου, ένα απόκρυφο ευαγγέλιο το οποίο είχε μία αξιόλογη επίδραση σε διάφορες λειτουργικές εορτές σε Ανατολή και Δύση. Ξεκινώντας από αυτό το κείμενο, στη σημερινή εορτή βρίσκουμε αναφορά: στη συνοδεία των δέκα θυγατέρων, οι οποίες συνοδεύουν την Μαρία, με καθαρή αναφορά στο ευαγγελικό εδάφιο Ματθ.25: «παρθένες φέρνοντας τις λαμπάδες τους συνοδεύουν χαρούμενες την Αειπάρθενο…» Επίσης αναφέρονται στον Ζαχαρία, ο οποίος εισάγει την Μαρία στον Ναό και στα Άγια των Αγίων: «Σήμερον εισάγεται στον Ναό του Κυρίου ο ναός ο οποίος δέχεται τον Θεό, η Μητέρα του Θεού, και ο Ζαχαρίας την υποδέχεται…», τελικά αναφέρεται στην τροφή με την οποία τρέφεται η Μαρία από τον Αρχάγγελο Γαβριήλ, προεικόνιση της τροφής που είναι ο Λόγος του Θεού και τα Τίμια Δώρα του που μεταδίδονται στον Ναό, δηλαδή στην Αγία Εκκλησία: «Τρεφόμενη πιστά με ουράνιο άρτο, ω Αειπάρθενε, στο ναό του Κυρίου, εγέννησες στον κόσμο τον Λόγο, τον άρτο της ζωής».

          Η τέλεση της  εικοστής πρώτης Νοεμβρίου έχει τον χαρακτήρα μίας προεορτής, κατά την οποία τα λειτουργικά κείμενα προαναγγέλουν αυτό που θα αποτελέσει ένα από τα σταθερά σημεία της μεγάλης εορτής: τη χαρά του ουρανού, την χαρά όλης της δημιουργίας, των αγγέλων και των ανθρώπων για το μυστήριο που το αποτελεί ο Θεός με την Μαρία και διαμέσου της Μαρίας της Θεοτόκου. Επομένως η εορτή προεκτείνεται μέχρι την εικοστή πέμπτη του μηνός.

          Η θεία λατρεία της εικοστής πρώτης Νοεμβρίου, χρησιμοποιώντας βιβλικές εικόνες πολύ δυνατές, και συχνά διαμέσου αντιθέσεων, μας παρουσιάζει την Μαρία, η οποία γίνεται δεκτή στον Ναό, γίνεται η ίδια ναός, και υποδέχεται: αυτή είναι το αγιασμένο αρτοφόριο, κόρη η οποία είναι επίσης κατοικητήριο του Θεού, κιβωτός, ναός πνευματικός, θρόνος, παλάτι, κλίνη του νυμφώνα, όλοι αυτοί οι τίτλοι που της απονεμήθηκαν από τη χριστιανική παράδοση, μέσα στο μυστήριο της θεϊκής της μητρότητας: «…ας τιμήσουμε την αγιασμένη κατοικία της, τη ζωντανή κιβωτό, η οποία αποδέχθηκε τον Λόγο, αυτόν τον Λόγο τον οποίο τίποτα δεν μπορεί να συλλάβει…, τρέφεται από έναν άγγελο αυτή η οποία είναι πραγματικά αγιότατος ναός του Αγίου Θεού μας…» Ο ίδιο ο αρχάγγελος Γαβριήλ, ο οποίος θα σταλεί από τον Θεό στη Ναζαρέτ, για να φέρει στη Μαρία το χαρμόσυνο άγγελμα της κατά σάρκας γέννησης του Λόγου του Θεού, στέλνεται και τώρα στη Μαρία, στην παραμονή της στον Ναό: «Μετὰ τὸ τεχθῆναί σε, Θεόνυμφε Δέσποινα, παρεγένου ἐν Ναῷ Κυρίου, τοῦ ἀνατραφῆναι εἰς τὰ Ἅγια τῶν Ἁγίων, ὡς ἡγιασμένη. Τότε καὶ Γαβριὴλ ἀπεστάλη πρὸς σὲ τὴν πανάμωμον, τροφὴν κομίζων σοι…………Ἄκουε Κόρη Παρθένε ἁγνή, εἰπάτω δὴ ὁ Γαβριήλ, βουλήν Ὑψίστου, ἀρχαίαν ἀληθινήν, γενοῦ πρὸς ὑποδοχήν, ἑτοίμη Θεοῦ· διὰ σοῦ γὰρ ὁ ἀχώρητος, βροτοῖς συναναστρέφεται·»

Ένα από τα τροπάρια του εσπερινού συνοψίζει σε μία σχεδόν μοναδική ωραιότητα όλο το μυστήριο της εορτής: τη χαρά της δημιουργίας, το μυστήριο της Μαρίας, η οποία έγινε θυγατέρα και Μητέρα του Θεού, την παρθενία της και την μητρότητά της, τον άγγελο ο οποίος ανήγγειλε το χαρμόσυνο άγγελμα: «Σήμερον τὰ στίφη τῶν Πιστῶν συνελθόντα, πνευματικῶς πανηγυρίσωμεν, καὶ τὴν θεόπαιδα Παρθένον καὶ Θεοτόκον, ἐν Ναῷ Κυρίου προσαγομένην, εὐσεβῶς ἀνευφημήσωμεν· τὴν προεκλεχθεῖσαν ἐκ πασῶν τῶν γενεῶν, εἰς κατοικητήριον τοῦ Παντάνακτος Χριστοῦ, καὶ Θεοῦ τῶν ὅλων, Παρθένοι, λαμπαδηφοροῦσαι προπορεύεσθε, τῆς Ἀειπαρθένου τιμῶσαι, τὴν σεβάσμιον πρόοδον, Μητέρες, λύπην πᾶσαν ἀποθέμεναι, χαρμονικῶς συνακολουθήσατε, ὑμνοῦσαι τὴν Μητέρα τοῦ Θεοῦ γενομένην, καὶ τῆς χαρᾶς τοῦ κόσμου τὴν πρόξενον. Ἅπαντες οὖν χαρμονικῶς, τὸ χαῖρε σὺν τῷ Ἀγγέλῳ ἐκβοήσωμεν, τῇ Κεχαριτωμένῃ, τῇ ἀεὶ πρεσβευούσῃ, ὑπὲρ τῶν ψυχῶν ἡμῶν».

Επιπλέον, το τροπάριο της γιορτής παρουσιάζει την ημέρα αυτή ως προοίμιο της ευδοκίας και της σωτηρίας του Θεού, δηλαδή της Ενσάρκωσης του Λόγου του Θεού: «Σήμερον τῆς εὐδοκίας Θεοῦ τὸ προοίμιον, καὶ τῆς τῶν ἀνθρώπων σωτηρίας ἡ προκήρυξις….» Πραγματικά, από την ημέρα της δέκατης έκτης Νοεμβρίου η βυζαντινή παράδοση αρχίζει την «Τεσσαρακοστή των Χριστουγέννων» τη λειτουργική περίοδο κατά την οποία, προπάντων από ασκητικής πλευράς, η Εκκλησία προετοιμάζεται για να γιορτάσει την Γέννηση του Κυρίου μας Ιησού Χριστού».

     Η ακολουθία του εσπερινού περιλαμβάνει τρία αναγνώσματα από την Παλαιά Διαθήκη: το Εξ. 40,1…, δηλαδή την καθιέρωση της σκηνής του μαρτυρίου και την ένδοξη παρουσία της νεφέλης, για να δείξει τη δόξα του Κυρίου η οποία γεμίζει την σκηνή. Το Βασ. 3,1… δηλαδή την εισαγωγή της κιβωτού της Διαθήκης του Κυρίου στον Ναό του Σολομώντα. Και το Εζ. 43,27-44,4 δηλαδή την δόξα του Κυρίου, η οποία γεμίζει τον Ναό, και την κλεισμένη πόρτα η οποία ανοίχθηκε μονάχα από τον Κύριο. Όσον αφορά τα ευαγγελικά αναγνώσματα έχουμε την περικοπή του όρθρου, Λκ.1,39-49-56: την Επίσκεψη της Μαρίας στην εξαδέλφη της την Ελισάβετ· ενώ στη Θεία Λειτουργία βρίσκουμε την περικοπή Λκ.10, 38-42 – 11,27-28 , δηλαδή την περικοπή της Μάρθας και της Μαρίας, με τη δήλωση «μακάριοι όσοι ακούουν τον Λόγο του Θεού».

Στην Ακολουθία του όρθρου ο κανόνας που αποδίδεται στον Γεώργιο της Νικομήδειας (+860) συνδέει την καθεμιά από τις ψαλλόμενες ωδές με την Μητέρα του Θεού: «Ανοίξω το στόμα μου και πληρωθήσεται πνεύματος, και λόγον ερεύξομαι τη Βασιλίδι μητρί, ……Θεοτόκε ως ζώσα και άφθονος πηγή θίασον συγκροτήσαντας πνευματικόν στερέωσον….. Την ανεξιχνίαστον θεία βουλήν, της έκ της Παρθένου σαρκώσεως, σού του Υψίστου, ο Προφήτης Αββακούμ, κατανοών εκραύγαζε· Δόξα τη δυνάμει σου Κύριε».  Επιπλέον το τελευταία των τροπαρίων της κάθε ωδής μας δίνει το χριστολογικό κλειδί για την ανάγνωση της καθεμιάς από αυτές: «Χριστὸς γεννᾶται· δοξάσατε. Χριστὸς ἐξ οὐρανῶν· ἀπαντήσατε. Χριστὸς ἐπὶ γῆς· ὑψώθητε. ᾌσατε τῷ Κυρίῳ πᾶσα ἡ γῆ, καὶ ἐν εὐφροσύνῃ, ἀνυμνήσατε λαοί· ὅτι δεδόξασται». «Τῷ πρὸ τῶν αἰώνων ἐκ Πατρὸς γεννηθέντι ἀῤῥεύστως Υἱῷ, καὶ ἐπ’ ἐσχάτων ἐκ Παρθένου σαρκωθέντι ἀσπόρως, Χριστῷ τῷ Θεῷ βοήσωμεν· Ὁ ἀνυψώσας τὸ κέρας ἡμῶν, Ἅγιος εἷ Κύριε». «Σπλάχνων Ιωνάν, έμβρυον απήμεσεν, ενάλιος Θήρ, οίον εδέξατο. Τή Παρθένω δέ, ενοικήσας ο Λόγος, καί σάρκα λαβών, διελήλυθε φυλάξας αδιάφθορον. Ής γάρ, ούχ υπέστη ρεύσεως. Την τεκούσαν, κατέσχεν απήμαντον».

Η εικόνα της εορτής μας δείχνει την Μητέρα του Θεού να την υποδέχεται, ο  μεγάλος αρχιερέας στον Ναό, οδηγούμενη από τον Ιωακείμ και την Άννα. Η Μαρία είναι μία ενήλικη κορούλα, η οποία εισέρχεται στον Ναό της γης, για να προετοιμαστεί να γίνει ο Ναός του Υψίστου. Σε μία γωνιά της εικόνας βλέπουμε τη συνοδεία των παρθένων, οι οποίες συνοδεύουν την Μαρία, και στα δεξιά τον άγγελο Γαβριήλ, ο οποίος φέρνει την τροφή στην Μαρία.

          Η Μητέρα του Θεού, στις είκοσι μία Νοεμβρίου, παρουσιάζεται προπάντων ως εκείνη η οποία γίνεται ναός, κατοικητήριο του ενσαρκωμένου Λόγου του Θεού, και επομένως γίνεται τύπος, εικόνα αυτού που κάθε χριστιανός γίνεται διαμέσου του βαπτίσματος. Η είσοδός της, η ζωή της μέσα στον Ναό είναι επίσης η δική μας είσοδος, η δική μας ζωή στον Ναό, δηλαδή στον Χριστό, σύμφωνα με το ευαγγέλιό Του. Επομένως αυτή είναι η ευδοκία του Θεού, η σωτηρία των ανθρώπων, δηλαδή οι άνθρωποι να γίνουν το αρτοφόριο, ο ναός, ο θρόνος, το παλάτι, το κατοικητήριο του Χριστού, ο Θεός μεταξύ των ανθρώπων, όπως ακριβώς ψέλνει το τροπάρι αυτής της ημέρας:

«Σήμερον τῆς εὐδοκίας Θεοῦ τὸ προοίμιον, καὶ τῆς τῶν ἀνθρώπων σωτηρίας ἡ προκήρυξις…. ἐν Ναῷ τοῦ Θεοῦ, τρανῶς ἡ Παρθένος δείκνυται, καὶ τὸν Χριστὸν τοῖς πᾶσι προκαταγγέλλεται. Αὐτῇ καὶ ἡμεῖς μεγαλοφώνως βοήσωμεν, Χαῖρε τῆς οἰκονομίας τοῦ Κτίστου ἡ ἐκπλήρωσις».