ΚΑΤΗΧΗΣΗ 12 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2018

Catechesi del 12 gennaio 2018

          Nel primo incontro, quello del mese di ottobre, vi presentavo in linee generali come l’anno liturgico di qualsiasi Chiesa cristiana era un momento ed un luogo di catechesi e di mistagogia. Nel secondo incontro vi ho presentato una lettura dei testi della festa dell’Ingresso della Madre di Dio nel tempio, la festa del ventun novembre. Nel terzo incontro abbiamo fatto la lettura mistagogica di alcuni kontakia del periodo che precede il Natale.

          Κατά την πρώτη μας συνάντηση τον μήνα Οκτώβριο σας παρουσίασα, σε γενικές γραμμές με ποιο τρόπο το λειτουργικό έτος κάθε χριστιανικής Εκκλησίας είναι μία μεγάλη στιγμή και ένας ιερός τόπος κατηχήσεως και μυσταγωγίας. Κατά τη δεύτερη μας συνάντηση σας παρουσίασα μία ανάγνωση των κειμένων της γιορτής των Εισοδίων της Θεοτόκου στο Ναό, της γιορτής της εικοστής πρώτης Νοεμβρίου. Κατά την τρίτη μας συνάντηση σας έκανα μία μυσταγωγική ανάγνωση μερικών «κοντακίων» της χρονικής περιόδου πριν από τα Χριστούγεννα.

          In questo quarto nostro incontro vorrei proporvi tre punti alla vostra riflessione: tre aspetti che sono collegati tra di loro, ma che possono essere anche indipendenti. Comunque, sempre collegati al tema che ci guida in questi nostri incontri: l’anno liturgico come mistagogia della vita cristiana. Ricordate quella frase in latino che vi citai già nel primo degli incontri: “Annus liturgicus ipse est Christus”  (δηλαδή «το λειτουργικό έτος είναι ο ίδιος ο Χριστός»). Celebriamo e viviamo il mistero di Cristo stesso nelle nostre vite. Non una semplice commemorazione, una memoria, ma una vera e propria “anamnesi” una memoria che dall’alto si fa presente nelle nostre vite come cristiani.

          Κατά τη σημερινή μας αυτή συνάντηση επιθυμώ να προτείνω στον στοχασμό σας τρία σημεία: τρεις όψεις οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους, αλλά μπορούν επίσης να είναι και ανεξάρτητες μεταξύ τους. Σε κάθε περίπτωση συνδέονται πάντοτε με το θέμα το οποίο μας οδηγεί κατά αυτές τις συναντήσεις μας: το λειτουργικό έτος ως μυσταγωγία της χριστιανικής ζωής. Θυμηθείτε τη λατινική εκείνη φράση την οποία σας ανέφερα ήδη από την πρώτη μας συνάντηση: «Anus liturgicus ipse est Christus» δηλαδή το λειτουργικό έτος είναι ο  ίδιος ο Χριστός. Τελούμε και ζούμε το μυστήριο του ίδιου του Χριστού στη ζωή μας. Δεν πρόκειται για μία απλή ανάμνηση, μία απλή μνήμη, αλλά για μία αληθινή και κυριολεκτική «ανάμνηση», μια ζωντανή μνήμη, η οποία από τα ύψη του ουρανού γίνεται παρούσα στη ζωή μας ως χριστιανοί.

          Quindi vi propongo tre temi per il giorno di oggi:

          In primo luogo, e brevemente voglio considerare il luogo, il ruolo del Salterio nella tradizione bizantina e quindi i Salmi come preghiera cristiana.

          In secondo luogo, proporvi la riflessione della prossima grande festa: l’Incontro, il 2 febbraio.

          In terzo luogo, introdurre al Triodion, il periodo pre quaresimale che inizieremo la domenica 28 gennaio.

          Επομένως σας προτείνω τρία θέματα για τη σημερινή μέρα:

          Πριν από όλα επιθυμώ να σας παρουσιάσω με συντομία τον τόπο και τον ρόλο του Ψαλτηρίου στη βυζαντινή παράδοση και επομένους τους Ψαλμούς ως χριστιανική προσευχή.

          Δεύτερο θέλω να σας προτείνω τον στοχασμό για την προσεχή μεγάλη εορτή: την Υπαπαντή, δηλαδή την Συνάντηση, της δευτέρας Φεβρουαρίου.

          Τρίτο θέλω να κάνω μία εισαγωγή στο Τριώδιο, την χρονική περίοδο πριν από την  Μεγάλη Σαρακοστή, την οποία περίοδο θα αρχίσουμε την Κυριακή 28 Ιανουαρίου.

I Salmi come preghiera. Il Salterio nell’ufficiatura bizantina.

I Salmi, tutto il Salterio è \ sono, dall’inizio della Chiesa, delle preghiere e un cammino di preghiera. Gesù stesso ha usato i Salmi come preghiere, come preghiera personale. Un esempio soltanto: Mt 27,46: “Dio mio, Dio mio, perché mi hai abbandonato”, citando il salmo 21,2, e che Gesù addirittura cita in aramaico: Ἠλὶ ἠλὶ λεμὰ σαβαχθάνι; τοῦτ’ ἔστιν· Θεέ μου θεέ μου, ἱνατί με ἐγκατέλιπες;  Il Nuovo Testamento inoltre è pieno di citazioni salmiche.

Οι ψαλμοί ως προσευχή Το  Ψαλτήριο στις βυζαντινές ιερές ακολουθίες.

          Οι ψαλμοί και όλο το Ψαλτήριο, από μίας αρχής αποτελούν για την Εκκλησία προσευχές και μία πορεία προσευχής. Ο ίδιος ο Ιησούς χρησιμοποίησε τους ψαλμούς ως προσευχές, και ως προσωπική του προσευχή. Θα αναφέρω μονάχα ένα παράδειγμα: Ματθ. 27, 46: «Θεέ μου Θεέ μου, γιατί με εγκατέλειψες». Αναφερόμενος στον ψαλμό 21,2 ο Ιησούς τον απαγγέλει στην αραμαϊκή γλώσσα: «Ηλί Ηλί λεμά σαβαχθανί»: το οποίο σημαίνει: «Θεέ μου Θεέ μου, γιατί με εγκατέλειψες». Επιπλέον η Καινή Διαθήκη είναι γεμάτη αναφορές (παραπομπές) στους ψαλμούς.

I primi testi patristici si servono spesso dei salmi come preghiere, e quasi unicamente facendone una lettura cristologica o ecclesiologica: i Salmi parlano di Cristo e della Chiesa. Cito soltanto le omelie sui Salmi di Origene nel terzo secolo, e il Commento ai Salmi di Agostino nel quarto e quinto secolo. Cioè per i Padri (cito soltanto Origene ed Agostino) i Salmi sono oggetto delle loro omelie, dei loro commenti. Perché? Perché i fedeli li pregano, li cantano e li sentono nella liturgia e bisogna quindi che siano capiti dai fedeli.

          Τα πρώτα πατερικά κείμενα χρησιμοποιούν συχνά τους ψαλμούς ως προσευχές, και του διαβάζουν σχεδόν αποκλειστικά με το χριστολογικό ή εκκλησιολογικό τους νόημα: οι Ψαλμοί μιλούν για τον Χριστό και για την Εκκλησία. Αναφέρω μονάχα τις ομιλίες για τους ψαλμούς του Οριγένη, κατά τον τρίτο αιώνα, και τα σχόλια στους Ψαλμούς από τον Ιερό Αυγουστίνο, στον τέταρτο και πέμπτο αιώνα. Δηλαδή για τους Πατέρες (εδώ αναφέρω μονάχα τον Οριγένη και τον Αυγουστίνο), οι Ψαλμοί αποτελούν τα θέματα των ομιλιών τους και των σχολίων τους πάνω στους ψαλμούς. Για ποιο λόγο; Γιατί οι πιστοί προσεύχονται με τους ψαλμούς, τους ψέλνουν τους αισθάνονται στη θεία τους λατρεία επομένως οι πιστοί πρέπει να καταλαβαίνουν τους ψαλμούς.

Saranno i Padri del III e IV secolo e soprattutto il monachesimo, i monaci che prenderanno il Salterio per intero come preghiera o come cammino di preghiera. È questo un tema che vorrei sviluppare “da solo” in un altro nostro incontro, cioè cercare di rispondere alla domanda: i Salmi sono preghiere? Oppure i Salmi portano alla preghiera?

          Οι Πατέρες τους τρίτου και του τέταρτου αιώνα και προπάντων ο μοναχισμός και οι μοναχοί θα είναι εκείνοι οι οποίοι θα πάρουν ολόκληρο το Ψαλτήριο ως προσευχή και ως πορεία προσευχής. Επιθυμώ να αναπτύξω ιδιαίτερα και αποκλειστικά το θέμα αυτό σε μία άλλη συνάντησή μας, δηλαδή να προσπαθήσω να απαντήσω στο ερώτημα: Οι Ψαλμοί είναι προσευχές;  Ή με άλλες λέξεις: οι Ψαλμοί οδηγούν στην προσευχή;

In questo nostro incontro di oggi soltanto e brevemente accenno alla presenza dei Salmi nella nostra ufficiatura bizantina. Quelli che spesso frequentate le nostre celebrazioni, il sabato al vespro o la domenica all’orthros, ricordate per esempio l’exapsalmos all’orthros (i salmi 3, 37, 62, 87, 102 e 142), e al vespro i salmi 103 all’inizio, e poi i salmi 140, 141, 129 e 116. Sono dei salmi cosiddetti “fissi”, cioè che si ripetono ogni giorno, ed hanno qualche versetto che li caratterizza e che si ripete nella loro recita a sottolinearne il ruolo, l’interpretazione del Salmo.

          Κατά τούτη τη σημερινή μας συνάντηση σημειώνω μονάχα και με συντομία την παρουσία των Ψαλμών στην βυζαντινή μας θεία λατρεία. Όσοι  από εσάς παρευρίσκεστε συχνά στις ιερές ακολουθίες στον εσπερινό του Σαββάτου και στον όρθρο της Κυριακής, θυμάστε παραδείγματος χάρη τον εξάψαλμο του όρθρου (τους ψαλμούς 3, 37, 62, 87, 102 και 142), και τους ψαλμούς τους εσπερινού (στην αρχή τον 103, στη συνέχεια τους ψαλμούς 140, 141, 129 και 116). Αυτοί είναι οι λεγόμενοι «σταθεροί», ψαλμοί δηλαδή επαναλαμβάνονται κάθε μέρα, και έχουν κάποιο στίχο που τους χαρακτηρίζει και αυτός επαναλαμβάνεται όταν διαβάζουμε τον ψαλμό, για να υπογραμμίζει τον ρόλο του, ή την ερμηνεία του.

Faccio soltanto qualche esempio.

Al vespro alla recita del salmo 103, alla fine si ripete il versetto del salmo: Ὁ ἥλιος ἔγνω τὴν δύσιν αὐτοῦ ἔθου σκότος, καὶ ἐγένετο νύξ. Ὡς ἐμεγαλύνθη τὰ ἔργα σου, Κύριε πάντα ἐν σοφίᾳ ἐποίησας, che ne sottolinea sia il carattere vespertino, serale; sia anche l’opera creatrice di Dio.

          Δίνω μοναχά  μερικά παραδείγματα:

          Στον εσπερινό, απαγγέλλοντας τον ψαλμό 103, στο τέλος επαναλαμβάνουμε τον στίχο του ψαλμού: «Ο ήλιος έγνω την δύσιν αυτού, έθου σκότος, και εγένετο νύξ. Ως εμεγαλύνθη τα έργα σου, Κύριε, πάντα εν σοφία εποίησας». Ο στίχος αυτός υπογραμμίζει τον βραδινό χαρακτήρα του ψαλμού, όπως και το μεγάλο έργο της δημιουργίας του Θεού.

All’orthros, ai salmi 3 si ripete: Ἐγὼ ἐκοιμήθην καὶ ὕπνωσα ἐξηγέρθην ὅτι κύριος ἀντιλήμψεταί μου. E al salmo 62 si ripete: Ἐν τοῖς ὄρθροις ἐμελέτων εἰς σὲ ὅτι ἐγενήθης βοηθός μου καὶ ἐν τῇ σκέπη τῶν πτερύγων σου ἀγαλλιάσομαι. Ἐκολλήθη ἡ ψυχή μου ὀπίσω σου, ἐμοῦ ἀντελάβετο ἡ δεξιά σου, a sottolineare il senso di fiducia nelle mani di Dio.

          Κατά τον όρθρο, στον ψαλμό 3, επαναλαμβάνουμε: «Εγώ εκοιμήθην και ύπνωσα, εξηγέρθην ότι Κύριος αντιλήψεταί μου». Και στον ψαλμό 62 επαναλαμβάνουμε: Έν τοίς όρθροις εμελέτων είς σέ, ότι εγενήθης βοηθός μου και έν τή σκέπη τών πτερύγων στου αγαλιάσομαι. Εκολήθη η ψυχή μου οπίσω σου, εμού δέ αντελάβετο η δεξιά σου», αυτή η επανάληψη υπογραμμίζει το νόημα της εμπιστοσύνης μας στα χέρια του Θεού.

I salmi occupano un ruolo importante nell’ufficiatura bizantina, ruolo regolato sia dall’Horolo­ghion sia dal Typikon. Troviamo ­un triplice uso dei salmi nell’ufficiatu­ra bizantina: i salmi fissi, i salmi variabili e i salmi con le antifone.

          Οι ψαλμοί παίζουν σπουδαίο ρόλο στη βυζαντινή θεία λατρεία, ένα ρόλο που ρυθμίζεται τόσο από το Ωρολόγιο όσο και από το Τυπικόν. Στις βυζαντινές ακολουθίες βρίσκουμε μία τριπλή χρήση των ψαλμών:  τους σταθερούς ψαλμούς, τους εναλλακτικούς ψαλμούς, και τους ψαλμούς με τα αντίφωνα.

I salmi fissi sono quelli che vengono ripetuti ogni giorno nelle diverse ore (103 al vespro, salmi del lucernario: 140, 141, 129, 116; exapsalmo all’orthros). Alcuni vengono adoperati diverse volte lungo una giornata: salmo 50 quattro volte, salmo 142 due volte. I salmi fissi hanno un’origine legato alle celebrazioni nelle cattedrali, non nei monasteri.

          Οι σταθεροί ψαλμοί είναι εκείνοι που επαναλαμβάνονται κάθε μέρα, στις διάφορες ώρες (π.χ. στον εσπερινό ο ψαλμός 103 και οι λυχνικοί  ψαλμοί 140, 141, 129, 116 στον όρθρο όλος ο εξάψαλμος). Μερικοί από αυτούς  τους ψαλμούς απαγγέλλονται αρκετές φορές μέσα στην ημέρα: ο 50^ος ψαλμός απαγγέλλεται τέσσερις φορές ο ψαλμός 142 δύο φορές. Η προέλευση των σταθερών ψαλμών συνδέεται με τις ακολουθίες στους καθεδρικούς ναούς και όχι στα μοναστήρια.

I salmi variabili sono presenti all’orthros, al vespro e durante la Grande Quaresima anche alle piccole ore. Si tratta di una lettura possiamo dire continua del Salterio fino a completarlo in una settimana.

          Οι εναλλασσόμενοι ψαλμοί βρίσκονται στον όρθρο, στον εσπερινό και κατά την Μεγάλη Τεσσαρακοστή βρίσκονται και στις μικρές ώρες. Μπορούμε να πούμε ότι πρόκειται για μία απαγγελία η οποία στοχεύει να συμπεριλάβει όλο το Ψαλτήριο μέσα σε μια εβδομάδα.

       Ἡ Ὑπαπαντὴ τοῦ Κυρίου, καὶ Θεοῦ καὶ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ.

          “Il quarantesimo giorno dopo l’Epifania è qui celebrato veramente con grande solennità…”. Così la peregrina Egeria, nella seconda metà del quarto secolo, ci dà testimonianza della celebrazione a Gerusalemme, presso la basilica dell’Anastasi (Risurrezione) della festa dell’Incontro del Signore, con la proclamazione della pericope evangelica di Lc 2, 22-40. La festa del 2 febbraio è una delle Dodici Grandi feste dell’anno liturgico, e così la considera la stessa Egeria paragonandola quasi alla Pasqua: valde cum summo honore hic celebrantur… cum summa laetitia ac si per Pascha… Nel V-VI secc. la festa si celebra già ad Alessandria, ad Antiochia e a Costantinopoli e, alla fine del settimo secolo viene introdotta a Roma da un papa di origini orientali Sergio I (687-701), che vi introdurrà anche le feste della Natività di Maria (8 settembre), dell’Annunciazione (25 marzo) e della Dormizione della Madre di Dio (15 agosto).

          «Η τεσσαρακοστή μέρα μετά τα Θεοφάνεια γιορτάζεται εδώ με πραγματικά μεγάλη επισημότητα…» Με τις λέξεις αυτές η προσκυνήτρια Εγηρία, κατά το δεύτερο ήμισυ του τετάρτου αιώνα, μας δίνει τη μαρτυρία για τον εορτασμό στην Ιερουσαλήμ, στη βασιλική της Αναστάσεως, της Υπαπαντής του Κυρίου, με την ανάγνωση της περικοπής από το κατά Λουκά ευαγγέλιο 2, 22-40 Η γιορτή της δευτέρας Φεβρουαρίου είναι μία από τις Δώδεκα Μεγάλες Γιορτές του Λειτουργικού Έτους, και έτσι την θεωρεί η ίδια η Εγηρία, συγκρίνοντάς την σχεδόν με το Πάσχα: «valde cun summo honore hic celebrator… cum summa laetitia ac si per Pascha…» δηλαδή: «εδώ γιορτάζεται με μέγιστη τιμή με μέγιστη χαρά σαν το Πάσχα…». Κατά τον πέμπτο με έκτο αιώνα η γιορτή τελείται στην Αλεξάνδρεια, στην Αντιόχεια και στην Κωνσταντινούπολη στα τέλη του έβδομου αιώνα η γιορτή εισάγεται και στη Ρώμη, από έναν Πάπα ανατολικής προέλευσης, τον Σέργιο α’ (687-701), ο οποίος θα εγκαινιάσει και τρεις άλλες γιορτές: Το γενέθλιο της Θεοτόκου (8 Σεπτεμβρίου), τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου (25 Μαρτίου), και την Κοίμηση της Θεοτόκου (15 Αυγούστου).

Con il titolo di Incontro (Ὑπαπαντὴ) la Chiesa bizantina in questa festa vuol soprattutto sottolineare l’incontro di Gesù con l’anziano Simeone, cioè l’Uomo Nuovo (Cristo, Verbo di Dio incarnato) con l’uomo vecchio (Simeone ed Anna l’umanità intera), e l’adempimento dell’attesa di tutto il popolo di Israele. La festa ha un giorno pre festivo (proeortia) e un’ottava (metheortia). L’ufficiatura del giorno, molto ricca a livello cristologico, ha dei tropari di Romano il Melode, Giovanni Damasceno, Andrea di Creta ed altri autori appartenenti alla grande tradizione di innografi bizantini.

          Με τον τίτλο της Υπαπαντής, (δηλαδή της συναντήσεως), η βυζαντινή Εκκλησία στη γιορτή αυτή θέλει προπαντός να υπογραμμίσει τη συνάντηση του Ιησού με τον γέροντα Συμεών, δηλαδή ο Νέος Άνθρωπος (ο Χριστός, ο Ενσαρκωμένος Λόγος του Θεού), συναντάται με τον γέροντα (ο Συμεών και η Άννα αντιπροσωπεύουν όλη την παλαιά ανθρωπότητα), και έτσι εκπληρώνεται η αναμονή όλου του λαού του Ισραήλ. Η γιορτή έχει μία μέρα προεόρτια και οχτώ μέρες μεθεόρτιες. Η ιερή ακολουθία της ημέρας, πολύ πλούσια στο χριστολογικό της επίπεδο, έχει τροπάρια του Ρωμανού του Μελωδού, του Ιωάννου του Δαμασκηνού, του Ανδρέα Κρήτης και άλλων, οι οποίοι ανήκουν στη μεγάλη παράδοση των βυζαντινών υμνογράφων.

Sono dei testi che sottolineano il mistero dell’Incontro del Verbo di Dio incarnato con l’uomo, il nuovo Bambino, il Dio prima dei secoli –come lo cantavamo a Natale- viene incontro all’uomo. Uno dei tropari del vespro è entrato poi anche come canto di offertorio della liturgia romana: Κατακόσμησον τὸν νυμφῶνά σου Σιών, καὶ ὑπόδεξαι τὸν Βασιλέα Χριστόν, ἄσπασαι τὴν Μαριάμ, τὴν ἐπουράνιον πύλην· αὕτη γὰρ θρόνος Χερουβικὸς ἀνεδείχθη, αὕτη βαστάζει τὸν Βασιλέα τῆς δόξης, νεφέλη φωτὸς ὑπάρχει ἡ Παρθένος, φέρουσα ἐν σαρκὶ Υἱὸν πρὸ Ἑωσφόρου, ὃν λαβὼν Συμεὼν ἐν ἀγκάλαις αὐτοῦ ἐκήρυξε λαοῖς, Δεσπότην αὐτὸν εἶναι, ζωῆς καὶ τοῦ θανάτου, καὶ Σωτῆρα τοῦ κόσμου. Adorna il tuo talamo, o Sion, e accogli il Re Cristo; abbraccia Maria, la celeste porta, perché essa è di­venuta trono di cherubini, essa porta il Re della gloria; è nube di luce la Vergine perché reca in sé, nella carne, il Figlio che è prima della stella del mat­tino...

          Είναι κείμενα τα οποία υπογραμμίζουν το μυστήριο της συναντήσεως του ενσαρκωμένου Λόγου του Θεού με τον άνθρωπο: «το παιδίον νέον ο προαιώνιος Θεός (όπως ψέλναμε τα Χριστούγεννα), συναντάται με τον άνθρωπο. Ένα από τα τροπάρια του εσπερινού μπήκε και στην ψαλμωδία της αναφοράς της ρωμαϊκής θείας λατρείας: «Κατακόσμησον τον νυμφώνα σου Σιών, και υπόδεξας τον Βασιλέα Χριστόν, άσπασαι την Μαριάμ, την επουράνιον πύλην αύτη γαρ θρόνος Χερουβικός ανεδείχθη αύτη βαστάζει τον Βασιλέα της δόξης, νεφέλη φωτός υπάρχει η Παρθένος, φέρουσα εν σαρκί Υιόν προ Εωσφόρου, όν λαβών Συμεών έν αγκάλαις αυτού εκήρυξε λαοίς, Δεσπότην αυτόν είναι, ζωής και του θανάτου, και Σωτήρα του κόσμου».

Nei testi dell’ufficiatura ci viene offerta tutta una raccolta di immagini bibliche applicate alla Madre di Dio con un retroterra chiaramente cristologico: essa è celeste porta, trono di cherubini, nube di luce… Troviamo anche le tipiche e bellissime confessioni cristologiche adoperate per via di contrasto: Colui che portano i cherubini e cantano i serafini... ecco nelle braccia di Maria... nelle mani del santo vegliardo... E in riferimento a costui, a Simeone, troviamo ancora: ...portando la Vita, chiede di essere sciolto dalla vita... Inoltre questo stesso tropario si conclude con un riferimento direttamente pasquale: Lascia che io me ne vada, o Sovrano, per annunciare ad Adamo che ho visto il Dio che è prima dei secoli fatto bambino… I tre primi tropari del vespro, si concentrano nella figura di Simeone che accoglie il Bambino, e ne proclama, confessa la divinità.

          Στα κείμενα των ιερών ακολουθιών μας προσφέρεται μία ολόκληρη συλλογή βιβλικών εικόνων, οι οποίες εφαρμόζονται στη Μητέρα του Θεού με φόντο καθαρά χριστολογικό: η Παναγία είναι ουράνια πύλη, θρόνος χερουβικός, νεφέλη φωτός… Βρίσκουμε επίσης τις τυπικές και ωραιότατες χριστολογικές ομολογίες, οι οποίες χρησιμοποιούνται διαμέσου των αντιθέσεως: Αυτός τον οποίο σηκώνουν τα χερουβείμ και τον οποίο ψέλνουν τα σεραφείμ… βρίσκεται τώρα στην αγκαλιά της Μαρίας… και στα χέρια του αγίου γέροντα… Και σε σχέση μ’ αυτόν τον γέροντα  Συμεών, βρίσκουμε ακόμα … «σηκώνοντας τη Ζωή, ζητά να απολυθεί από τη ζωή … Επιπλέον το ίδιο αυτό τροπάριο καταλήγει με μία αναφορά, άμεσα πασχαλινή: Τώρα απόλυσε τον δούλο σου Δέσποτα, για να αναγγείλει στον Αδάμ ότι είδα τον προαιώνιο Θεό μου να είναι παιδίον νέον… Τα τρία πρώτα τροπάρια του εσπερινού συγκεντρώνονται στη μορφή του Συμεών, ο οποίος αγκαλιάζει το βρέφος, και διακηρύττει και ομολογεί τη θεότητά του.

L’ufficiatura del vespro prevede anche tre letture veterotestamentarie, prese la prima da Es 13 e Lv 12: la presentazione e consacrazione a Dio dei primogeniti, collegandola proprio alla festa della presentazione di Gesù nel tempio al quarantesimo giorno dalla sua nascita. Le altre due letture sono prese ambedue del profeta Isaia; dal capo 6 l’una, che narra la prima teofania che si manifesta al profeta con il tema della santità di Dio e l’acclamazio­ne dell’inno tre volte santo, e quindi la purificazione delle labbra di Isaia con il carbone preso dall’altare; ed infine la terza lettura, presa dal capo 12 di Isaia, con il riferimento all’uomo e all’altare messi tra gli egiziani -simbolo dei popoli pagani- e che porteranno -l’uomo e l’altare- la salvezza di Dio.

          Η ακολουθία του Εσπερινού προβλέπει επίσης τρία αναγνώσματα από την Παλαιά Διαθήκη το πρώτο είναι παρμένο από το Εξoδου 13 και Λεβιτικό 12: πρόκειται για την παρουσίαση και την αφιέρωση στον Θεό των πρωτοτόκων, συνδυάζοντας ακριβώς αυτή την αφιέρωση με την παρουσίαση του Ιησού στο Ναό, σαράντα μέρες μετά τη γέννησή του. Τα άλλα δύο αναγνώσματα είναι παρμένα και τα δύο από τον προφήτη Ησαΐα: το πρώτο είναι παρμένο από το κεφάλαιο 6, το οποίο διηγείται των πρώτη θεοφανία στον προφήτη, με το θέμα της αγιότητας του Θεού και με τη διακήρυξη του τρισάγιου ύμνου, και επομένως τον εξαγνισμό των χειλιών του Ησαΐα με το κάρβουνο από το ιερό βήμα και τελικά το τρίτο ανάγνωσμα από το 12^ο κεφάλαιο του Ησαΐα  με την αναφορά στον άνθρωπο και στο ιερό βήμα μεταξύ των Αιγυπτίων (σύμβολο των ειδωλολατρικών λαών), τα οποία θα οδηγήσουν τον άνθρωπο και το ιερό βήμα στη σωτηρία του Θεού.

Gli aposticha, cioè i tropari che si cantano dopo le letture inquadrano più la figura della Madre di Dio, coi titoli a cui accennavo poco sopra. Il doxastikòn, è di Andrea di Creta, ed è un bellissimo testo dove troviamo il collegamento pasquale a cui mi riferivo poco fa. Ὁ τοῖς Χερουβὶμ ἐποχούμενος, καὶ ὑμνούμενος ὑπὸ τῶν Σεραφίμ, σήμερον τῷ θείῳ Ἱερῷ κατὰ νόμον προσφερόμενος, πρεσβυτικαῖς ἐνθρονίζεται ἀγκάλαις, καὶ ὑπὸ Ἰωσὴφ εἰσδέχεται δῶρα θεοπρεπῶς, ὡς ζεῦγος τρυγόνων τὴν ἀμίαντον Ἐκκλησίαν, καὶ τῶν ἐθνῶν τὸν νεόλεκτον λαόν, περιστερῶν δὲ δύο νεοσσούς, ὡς ἀρχηγὸς Παλαιᾶς τε καὶ Καινῆς. Τοῦ πρὸς αὐτὸν χρησμοῦ δὲ Συμεών, τὸ πέρας δεξάμενος, εὐλογῶν τὴν Παρθένον, Θεοτόκον Μαρίαν, τὰ τοῦ πάθους σύμβολα τοῦ ἐξ αὐτῆς προηγόρευσε, καὶ παρ' αὐτοῦ ἐξαιτεῖται τὴν ἀπόλυσιν βοῶν· Νῦν ἀπολύεις με Δέσποτα, καθὼς προεπηγγείλω μοι, ὅτι εἶδόν σε τὸ προαιώνιον φῶς, καὶ Σωτῆρα Κύριον τοῦ Χριστωνύμου λαοῦ.

          Τα απόστιχα, δηλαδή τα τροπάρια που ψέλνονται μετά από τα αναγνώσματα στεφανώνουν περισσότερο τη μορφή της Μητέρας του Θεού, με τους τίτλους τους οποίους ανέφερα πιο πάνω. Το δοξαστικό είναι του Ανδρέα της Κρήτης και είναι ένα ωραιότατο κείμενο, όπου βρίσκουμε τη σύνδεση με το Πάσχα, για την οποία μίλησα πριν από λίγο: «Ό τοίς Χερουβίμ εποχούμενος, και υμνούμενος υπό των Σεραφίμ, σήμερον τω Θείω Ιερώ κατά νόμον προσφερόμενος πρεσβυτικαίς ενθρονίζεται αγκάλαις, και υπό Ιωσήφ εισδέχεται δώρα Θεοπρεπώς, ως ζεύγος τρυγόνων την αμίαντον Εκκλησίαν, και των εθνών τον νεόλεκτον λαόν, περιστερών δε δύο νεοσσούς, ως αρχηγός Παλαιάς τε και Καινής. Του προς αυτόν χρησμού δε Συμεών, το πέρας δεξάμενος, ευλογών την Παρθένον, Θεοτόκον Μαρίαν, τα του πάθους σύμβολα του εξ αυτής προηγόρευσε, και παρ’ αυτού εξαιτείται την απόλυσιν βοών Νύν απολύεις με Δέσποτα, καθώς προεπηγγείλω μοι, ότι ειδόν σε το προαιώνιον φώς, και Σωτήρα Κύριον του Χριστωνύμου λαού».

La stessa icona della festa ha come retroterra i testi di Esodo 13, la presentazione dei primogeniti, e soprattutto Luca 2,22-39: l’incontro di Gesù con Simeone. Nella nostra cattedrale l’icona è in alto a destra. L’icona mette in luce particolarmente l’incontro di Dio con l’uomo e manifesta ancora una volta il mistero dell’Incarnazione. La distribuzione iconografia è molto chiara: Gesù bambino in centro, poi ai lati in un primo livello Maria e Simeone, ed in un secondo livello Giuseppe ed Anna. In fondo l’altare ed il baldacchino che lo copre, riprendendo la distribuzione tipica dell’altare cristiano: baldacchino, altare ed evangeliario sopra. Da sottolineare ancora la somiglianza di Simeone ed Anna, come disposizione e caratteristiche iconografiche, ad Adamo ed Eva nell’icona pasquale della discesa di Cristo agli inferi, con gli stessi sguardi di Simeone ed Adamo, e di Anna ed Eva verso Cristo sia nell’una che nell’altra delle icone. In quella del due febbraio è Simeone che si china per accogliere / abbracciare Cristo, in quella di Pasqua è Cristo che si china per accogliere / abbracciare Adamo. L’icona della festa dell’Incontro diventa l’annuncio dell’altro grande Incontro, quando l’Uomo nuovo, Cristo scende nell’Ade per prenderne l’uomo vecchio, Adamo.

          Η ίδια εικόνα της γιορτής έχει ως φόντο τα κείμενα της Εξόδου 13, την παρουσίαση των πρωτοτόκων, και προπάντων την ευαγγελική περικοπή 2, 22-39 τη συνάντηση του Ιησού με τον Συμεών. Στον καθεδρικό μας ναό η εικόνα βρίσκεται ψηλά στα δεξιά. Η εικόνα βάζει στο φως ιδιαίτερα τη συνάντηση του Θεού με τον άνθρωπο και για μια ακόμα φορά φανερώνει το μυστήριο της Ενσαρκώσεως. Το εικονογραφικό σχήμα είναι πολύ καθαρό: Στο κείμενο βρίσκεται το βρέφος Ιησούς, έπειτα στα πλάγια στην πρώτη γραμμή είναι η Μαρία και ο Συμεών, στη δεύτερη γραμμή ο Ιωσήφ και η Άννα. Στο βάθος το ιερό βήμα με τον ουράνιο θόλο που το καλύπτει, επαναλαμβάνοντας το τυπικό σχήμα του χριστιανικού ιερού βήματος, ουράνιος θόλος, ιερό βήμα και ευαγγελιάριο επάνω στο βήμα. Πρέπει ακόμα να υπογραμμίσουμε την ομοιότητα του Συμεών και της Άννας, ως εικονογραφικά χαρακτηριστικά με τον Αδάμ και την Εύα στην πασχαλινή εικόνα της καταβάσεως του Χριστού στον Άδη. Με τις ίδιες ματιές του Συμεών και του Αδάμ, όπως και της Άννας και της Εύας, ατενίζοντας τον Χριστό τόσο στην μία όσο και στην άλλη εικόνα. Στην εικόνα της δευτέρας Φεβρουαρίου ο Συμεών υποκλίνεται για να δεχθεί και να αγκαλιάσει τον Αδάμ. Η εικόνα της γιορτής της Υπαπαντής γίνεται προάγγελος της άλλης μεγάλης Συναντήσεως όταν ο νέος Άνθρωπος, ο Χριστός κατεβαίνει στον Άδη για να πάρει τον παλιό άνθρωπο, τον Αδάμ.

La festa del 2 febbraio è una festa che ha un senso fortemente pasquale, e ne è un annunzio evidente. Χαῖρε κεχαριτωμένη Θεοτόκε Παρθένε· ἐκ σοῦ γὰρ ἀνέτειλεν ὁ Ἥλιος τῆς δικαιοσύνης, Χριστὸς ὁ Θεὸς ἡμῶν, φωτίζων τοὺς ἐν σκότει. Εὐφραίνου καὶ σὺ Πρεσβύτα δίκαιε, δεξάμενος ἐν ἀγκάλαις τὸν ἐλευθερωτὴν τῶν ψυχῶν ἡμῶν, χαριζόμενον ἡμῖν καὶ τὴν Ἀνάστασιν. Gioisci, Madre-di-Dio Vergine piena di grazia: da te infatti è sorto il sole di giustizia, Cristo Dio no­stro, che illumina quanti sono nelle tenebre. Gioisci anche tu, o giusto vegliardo, accogliendo fra le braccia il libe­ratore delle anime nostre che ci dona anche la risurrezione. Questo tropario della festa che si conclude con la frase: ci dona anche la risurrezione, è molto vicino alla conclusione del tropario pasquale: ...e a coloro che sono nei sepolcri ha fatto il dono della vita. Icona / Festa dell’Incontro di Gesù bambino con l’anziano Simeone; icona / festa dell’Incontro di Dio, per mezzo dell’Incar­nazione del Figlio, con l’umanità, con ogni uomo, incontro che ha luogo nel Tempio, nella vita ecclesiale di ogni cristiano, di ognuno di noi.

          H γιορτή της δευτέρας Φεβρουαρίου είναι μία γιορτή με δυνατό πασχαλινό νόημα και αποτελεί μια φανερή προαναγγελία του Πάσχα: «Χαίρε κεχαριτωμένη Θεοτόκε Παρθένε, εκ σου γαρ ανέτειλεν ο Ήλιος της δικαιοσύνης, Χριστός ο Θεός ημών, φωτίζων τους εν σκότει. Ευφραίνου και συ Πρεσβύτα δίκαιε, δεξάμενος εν αγκάλαις τον ελευθερωτήν των ψυχών ημών, χαριζόμενον ημίν και την Αανάστασιν». Αυτό το τροπάριο της γιορτής καταλήγει με τη φράση: «χαριζόμενον ημίν και την ανάστασιν», είναι πολύ κοντά στο συμπέρασμα του πασχαλινού τροπαρίου «και τοις εν τοις μνήμασι ζωήν χαρισάμενος». Εικόνα/Γιορτή της Συναντήσεως του βρέφους Ιησού με τον γέροντα Συμεών, Εικόνα/Γιορτή της Συναντήσεως του Θεού διαμέσου της Ενσαρκώσεως του Υιού, με την ανθρωπότητα, με κάθε άνθρωπο συνάντηση η οποία πραγματοποιείται στο Ναό, στην εκκλησιαστική ζωή κάθε χριστιανού του καθενός από εμάς.

       ΤΟ ΤΡΙΩΔΙΟΝ

Il Triodion.

Il terzo argomento che vorrei toccare brevemente oggi è il periodo del Triodion. Infatti, domenica ventotto gennaio sentiremo la parabola e la parola del pubblicano e del fariseo, e possiamo dire che con essa inizieremo il Triodion. La liturgia della Chiesa è sempre un luogo teologi­co, cioè un luogo dove Dio parla, dove Dio ci parla; la liturgia, poi, e questo è un punto, un aspetto su cui insisto spesso, fino alla sazietà forse, ma lo ritengo importan­te, la liturgia è un luogo pedagogi­co e mistagogico, e ciò nel senso più letterale del termine, cioè un luogo, un mezzo, che ci porta verso la nostra piena configurazio­ne col Signore che si è incarnato, che è morto e che è risorto.

          Το τρίτο θέμα το οποίο θέλω να αναπτύξω, με συντομία σήμερα είναι το Τριώδιον. Πραγματικά, την Κυριακή, εικοσιοκτώ Ιανουαρίου θα ακούσουμε την παραβολή και τον λόγο του τελώνη και φαρισαίου, και μπορούμε να πούμε ότι με την παραβολή αυτή θα αρχίσουμε το Τριώδιον. Η θεία λατρεία της Εκκλησίας είναι πάντοτε ένας θεολογικός τόπος, δηλαδή ένα χώρος όπου ο Θεός μιλά, όπου ο Θεός μας μιλά: έπειτα  (και στο σημείο αυτό επιμένω συχνά, ίσως υπερβολικά αλλά το κάνω γιατί το θεωρώ πολύ σπουδαίο), η θεία λατρεία είναι ένας χώρος παιδαγωγικός και μυσταγωγικός και αυτό με το πιο κυριολεκτικό νόημα του όρου, δηλαδή ένας χώρος, ένα μέσο, που μας οδηγεί προς την πλήρη καθομοίωση με τον Κύριό μας, ο οποίος ενσαρκώθηκε, σταυρώθηκε και αναστήθηκε.

Dieci domeniche prima della Santa Pasqua, la liturgia bizantina inizia il Triodion, questo periodo liturgico che ci porterà alla celebrazione sacramentale della Passione, della Morte e della Risurrezione del Signore. Periodo liturgico e anche un libro liturgico con lo stesso nome, Triodion, dalle tre odi che vengono cantate nell’ufficiatura dell’orthros. Vorrei soffermar­mi un attimo e attirare la vostra attenzio­ne sulle quattro prime domeni­che del Triodion, quelle che precedono l’inizio della Grande Quaresima e che inizieremo appunto domenica ventotto gennaio quest’anno. La Pasqua, come sapete, questo duemila diciotto sarà il giorno otto aprile. Vi propongo di leggerle, queste pericopi, di vederle e di viverle in questa chiave di cammino verso la Pasqua.

          Δέκα Κυριακές πριν από το Άγιο Πάσχα, η βυζαντινή περίοδος του λειτουργικούς έτους, η οποία θα μας οδηγήσει στην μυστηριακή τέλεση του Πάθους, του Θανάτου και της Αναστάσεως του Κυρίου. Η λατρευτική αυτή περίοδος έχει και το δικό της λειτουργικό βιβλίο, με το ίδιο όνομα οφειλόμενο  στις τρεις ψαλλόμενες ωδές στην ακολουθία του όρθρου. Επιθυμώ για μία στιγμή να επιστήσω την προσοχή σας στις τέσσερις πρώτες Κυριακές του Τριωδίου, αυτές που προηγούνται  της αρχής της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, και θα τις αρχίσουμε ακριβώς την Κυριακή, είκοσι οχτώ Ιανουαρίου αυτού του έτους. Το Πάσχα όπως γνωρίζετε, κατά το έτος δύο χιλιάδες δεκαοχτώ θα συμπέσει στις 8 Απριλίου. Σας προτείνω να διαβάσετε αυτές τις περικοπές, να τις μελετήσετε και να τις ζήσετε, σαν ένα κλειδί πορείας προς το Άγιο Πάσχα.

In primo luogo, l’inizio del Triodion non è l’inizio di un periodo per se, che ha una autonomia all’interno dell’anno liturgico, quindi della vita della Chiesa e di ogni cristiano, ma è l’inizio di un periodo che ci deve portare alla Santa Pasqua. Tutto quello che verrà vissuto, celebrato, assunto -tutto l’aspetto penitenziale che si sottolineerà nella Grande Quaresi­ma, deve portare, deve guardare sempre alla Pasqua del Signore. Ricordate tutta direi l’ansia di “arrivare alla Risurre­zione”, di “vedere la Risurrezio­ne” che tanti dei tropari di questo periodo ci presenteranno.

          Πριν απ’ όλα η αρχή του Τριωδίου δεν είναι η αρχή μιας χρονικής περιόδου μιας περιόδου η οποία έχει μία αυτονομία μέσα στο λειτουργικό έτος, επομένως μέσα στη ζωή της Εκκλησίας και του κάθε χριστιανού αλλά είναι η αρχή μιας χρονικής περιόδου η οποία πρέπει να μας οδηγήσει στο Άγιο Πάσχα.  Όλα εκείνα τα οποία θα ζήσουμε, θα τελέσουμε, θα αναλάβουμε, όλη η άποψη της μετανοίας, η οποία θα υπογραμμιστεί κατά την Μεγάλη Τεσσαρακοστή, πρέπει να μας οδηγήσουν, για να ατενίζουμε πάντοτε προς το Πάσχα του Κυρίου. Θυμηθείτε θα έλεγα, όλη τη βιασύνη μας «να φτάσουμε στην Ανάσταση», «να δούμε την Ανάσταση», μια βιασύνη την οποία μας την παρουσιάζουν τόσα και τόσα τροπάρια της χρονικής αυτής περιόδου.

In secondo luogo, questo sguardo verso la Pasqua ci verrà sottolineato in un modo molto chiaro dalla festa del 2 febbraio, come accennavo prima.

          Δεύτερο: η ματιά αυτή προς το Πάσχα θα υπογραμμιστεί πολύ καθαρά από τη γιορτή της δευτέρας Φεβρουαρίου, όπως ανέφερα πιο πριν.

In terzo luogo, guardiamo un po le quattro domeniche dell’inizio del Triodion, cioè quelle che precedono la Grande Quaresi­ma: la domenica del fariseo e del pubblicano, la domenica del figlio prodigo, la domenica del giudizio finale o del carnevale ed infine la domenica dei latticini, chiamata anche di Adamo ed Eva. Sono delle domeniche in cui i brani evangelici ci propongo dei punti importanti nella nostra vita come cristiani. Di ognuna delle domeniche sottolineo due atteggiamenti che ritengo importanti:

          Τρίτο: ας προσέξουμε λίγο τις τέσσερις Κυριακές της αρχής του Τριωδίου, δηλαδή αυτές που προηγούνται της Μεγάλης Τεσσαρακοστής: την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου, την Κυριακή του Ασώτου Υιού, την Κυριακή της Τελευταίας Κρίσεως ή των Αποκριών και τελικά την Κυριακή της Τυρινής, η οποία ονομάζεται επίσης και Κυριακή του Αδάμ και της Εύας. Είναι Κυριακές κατά τις οποίες τα ευαγγελικά αναγνώσματα μας προτείνουν σπουδαία θέματα για τη χριστιανική μας ζωή. Για καθεμιά από τις Κυριακές αυτές υπογραμμίζω δύο θέματα, τα οποία θεωρώ σπουδαία:

-La domenica del Fariseo e del Pubblicano sottolinea l’atteggiamento di umiltà, necessaria alla vita di ogni cristia­no, la confessione sì del proprio peccato ma soprattutto la confessione della grandezza di Dio nell’amore. Il vangelo pure sottoli­nea un altro atteggiamento, quello del non disprezzo del fratello; il fariseo del Vangelo non viene giustificato; e non lo è non per il fatto di gloriarsi delle sue osservanze religiose, ma nel momento in cui dice: ...ti ringrazio perché non sono come lui...

          Η Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου υπογραμμίζει το θέμα της ταπεινοφροσύνης, η οποία είναι απαραίτητη για τη ζωή κάθε χριστιανού, σημειώνοντας την ομολογία της μεγαλοσύνης του Θεού της αγάπης. Το ευαγγέλιο υπογραμμίζει επίσης ένα άλλο θέμα το θέμα της περιφρονήσεως του αδελφού μας. Ο Φαρισαίος του Ευαγγελίου δεν δικαιώνεται. Δεν δικαιώνεται όχι για το γεγονός ότι καυχιέται για τα θρησκευτικά του έργα, αλλά για το γεγονός ότι λέει: «Σε ευχαριστώ για δεν είμαι όπως αυτός…..»

-La domenica del Figlio prodigo mette in luce il tema del pentimento e dell’amore fiducioso nel Padre, ma anche il possibile rifiuto dell’altro -del fratello- che si pente e che torna.

          Η Κυριακή του Ασώτου Υιού υπογραμμίζει το θέμα της μετάνοιας και της έμπιστης αγάπης του Πατέρα, αλλά και το θέμα της ενδεχόμενης περιφρόνησης του άλλου αδελφού ο οποίος μετανοεί και επιστρέφει στο πατρικό σπίτι.

-La domenica del giudizio finale (Mt 25,31-46) sottolinea la necessità -la centralità- dell’amore a Cristo che si fa presen­te nel fratello che soffre, che è malato, che è prigionie­ro...

          Η Κυριακή της Τελευταίας Κρίσεως (Ματθ. 25, 31-46) υπογραμμίζει την ανάγκη, τον επίκεντρο χαρακτήρα της αγάπης του Χριστού, ο οποίος είναι παρών στον αδελφό που πονά, που είναι άρρωστος, είναι στη φυλακή…

-La domenica dei latticini (Mt 6,14-21) ci ricorda la necessità del perdono dell’altro prima di qualsiasi preghiera, prima di qualsiasi digiuno; e l’importanza che la preghiera esteriore, il digiuno esteriore sia riflesso di una preghiera e di un digiuno nel profondo del cuore. In questo senso vi suggerisco la lettura del bellissimo trattato sulla preghiera di Origene, o altri testi dei Padri che parlano della preghiera nella vita del cristiano. O anche, tornando al nostro primo tema di oggi, vi suggerisco di leggere alcuni dei commenti dei Padri ai Salmi.

          Η Κυριακή της Τυροφάγου (Ματθ. 6, 14-21) μας υπενθυμίζει την ανάγκη της συγχωρήσεως, πριν από κάθε προσευχή, πριν από κάθε νηστεία μας υπενθυμίζει τη σπουδαιότητα ότι η εξωτερική προσευχή, η εξωτερική νηστεία πρέπει να καθρεπτίζουν μία προσευχή και μία νηστεία στα βάθη της καρδιάς μας. Με αυτήν την έννοια σας προτείνω να διαβάσετε το ωραιότατο κείμενο του Οριγένη για την προσευχή, ή άλλα κείμενα των Πατέρων, τα οποία μιλούν για την προσευχή στη ζωή του χριστιανού.  Ή ακόμα επιστρέφοντας στο πρώτο σημερινό μας θέμα, σας προτείνω να διαβάσετε μερικά από τα σχόλια των Πατέρων στους Ψαλμούς.

Notiamo che sono dei temi che ritroveremo spesso lungo il nostro cammino quaresimale e che in qualche modo dovremmo averli sottocchio. Ancora sono dei temi che in modo bellissimo raccoglierà la preghiera di Sant’Efrem che pregheremo tante volte durante la Quaresima: il pentimento, l’umiltà, il non giudicare il fratello.

          Ας σημειώσουμε ότι πρόκειται για θέματα τα οποία θα συναντούμε και τα οποία κατά κάποιο τρόπο οφείλουμε να τα έχουμε πάντοτε μπροστά στα μάτια μας. Επιπλέον πρόκειται για θέματα τα οποία, με ωραιότατο τρόπο, τα συνθέτει η προσευχή του Αγίου Εφραίμ, την οποία τόσες και τόσες φορές θα επαναλάβουμε κατά την Μεγάλη Τεσσαρακοστή: την μετάνοια την ταπεινοφροσύνη, και το να μην κρίνουμε τον αδελφό μας.

          Riassumo: I Salmi come preghiera o cammino di preghiera; un tema che ho voluto soltanto oggi iniziare, introdurre. Poi la festa del due febbraio. Infine l’inizio del Triodion come inizio del nostro cammino sì quaresimale ma soprattutto pasquale.

          Συνοψίζω με λίγες λέξεις: οι Ψαλμοί ως προσευχή ή ως πορεία προσευχής είναι ένα θέμα το οποίο σήμερα θέλησα μονάχα να αρχίσω, για να κάνω την εισαγωγή.

          Στη συνέχεια η γιορτή της δευτέρας Φεβρουαρίου.

          Τελικά η αρχή του Τριωδίου, ως αρχή της πορείας μας κατά την Μεγάλη Τεσσαρακοστή, αλλά προπάντων ως πορείας μας προς το Άγιο Πάσχα.

Icona dell'Incontro, festa del 2 febbraio. Chiesa della Trinità, Esarcato Apostolico, Grecia