Discesa di Cristo negli inferi, con la croce in mano

Manoscritto siriaco, XIII secolo

Quel legno, causa di misericordia

La croce chiave del paradiso, nell’innografia di sant’Efrem il Siro

          La festa dell’Esaltazione della Santa Croce il giorno 14 di settembre è una delle grandi feste liturgiche che troviamo presente in tutte le liturgie cristiane di Oriente e di Occidente. La croce nei testi liturgici e nell’iconografia orientale e occidentale è sempre luogo di vittoria, di salvezza, di redenzione. E perciò essa, la croce, è sempre rappresentata bella, il luogo da dove sgorga la vita, come ad esempio la vediamo in uno dei mosaici più belli in assoluto che esistano nell’orbe cristiano, cioè l’abside della basilica di San Clemente a Roma.

          In queste mie brevi pagine, vorrei proporre alcuni passi presi dagli Inni di sant’Efrem, in modo speciale dagli Inni Pasquali e dagli Inni sul Paradiso (cf., I. De Francesco (a cura di), Efrem il Siro. Inni Pasquali, Paoline, Milano 2001; id., Efrem il Siro. Inni sul Paradiso, Paoline, Milano 2006). In questi testi vediamo ripetutamente presente un tema che ritroviamo poi molto spesso nella letteratura patristica e liturgica posteriore, soprattutto in ambito siriaco: la croce come albero della vita, che nelle mani di Cristo ed anche nelle mani del buon ladrone, diventa la chiave che riapre a Adamo, all’umanità redenta, il paradiso che era stato chiuso. Voglio ripercorrere alcune delle strofe di alcuni degli inni sopra accennati.

          Per sant’Efrem la crocifissione di Cristo sul Golgota, a partire dalle narrazioni evangeliche, è traboccante di simboli che il diacono siriaco, da buon teologo poeta o poeta teologo come lo si voglia presentare, cerca di proporre, e di sgranare ai suoi fedeli che, a sua volta, questi inni li pregano cantando. Iniziando dalla stessa croce di Cristo, per Efrem essa è piena di simboli, e, a partire dai testi veterotestamentari presi dal salmo 103,4, dalla lettera agli Ebrei 1,7, e dal profeta Ezechiele 1, la paragona al carro glorioso su cui Dio cavalca nella sua gloria: “Rimasero svergognati i crocifissori che lo fecero montare sul legno glorioso rivestito di simboli…, come quel carro dei cherubini cinto di folgori. Benedetto Colui che aggiogò cherubini e astri: le loro briglie stanno al suo cenno”. Efrem confronta ancora l’oscurità che si fa presente al momento della crocefissione di Cristo al tramonto in cui Adamo fu espulso dal paradiso: “Anche quel giorno e la sua sera sono simbolo grande… Giorno al cui tramonto Adamo fu condannato… Il sole tramontò e declinò la luce da Adamo…”.

          In un’altra delle strofe Efrem introduce il tema a cui accennavo all’inizio, cioè la croce che è luogo di sofferenza e di morte, diventa luogo di vittoria e chiave che riapre a Adamo il paradiso: “Riguardo poi al legno sul quale lo fecero montare, quel legno è la causa della misericordia. Con la propria crocifissione abolì la crocifissione, affinché i malfattori non fossero più crocefissi. Oh, mite! Ecco, persino i maledetti portano la sua benedizione!”.

          Sempre seguendo la lettura simbolica che Efrem fa dei diversi momenti e fatti nella crocifissione di Cristo, vediamo come il poeta siriaco applica la simbologia della tunica di Cristo messa a sorte ma non divisa, non strappata (cf., Gv 19,23-24), alla professione di fede cristiana e alla Chiesa stessa, che sono annunciate, distese, avvolgenti possiamo dire il mondo intero. Essa, la fede annunciata dagli apostoli, dalla Chiesa, non viene mai divisa, mai strappata: “La tunica che non lacerarono è il grande simbolo della fede: gli apostoli la distesero nel mondo senza lacerarla. Le altre vesti che furono divise hanno indicato le divisioni e gli scismi trovati nel suo gregge. Il simbolo della tunica plaude i saldi; i divisi sono stati accusati dalle sue vesti”.

          Infine, in un’altra delle strofe degli stessi inni, sant’Efrem, quasi giocando o scherzando con la realtà dell’essere ladroni i due malfattori crocefissi con Cristo, e del furto stesso, presenta la figura del buon ladrone che “ruba, strappa” a Cristo la sua promessa di essere accolto nel paradiso: “Quando, infuriati, lo misero in mezzo ai briganti, indicarono sé stessi. Quello alla sinistra è il loro simbolo: in lui sono abbandonati, poiché Cristo ha scelto i popoli accorsi a rifugiarsi nella sua crocifissione, come l’altro brigante che depredò nostro Signore. Il suo Signore lo vide affamato, aprì il proprio scrigno davanti a lui, ed egli, depredandolo, ne prese le promesse”. Sottolineo la bellezza e la profondità dell’immagine usata da Efrem per indicare tutti coloro che trovano rifugio, salvezza, nella croce di Cristo: “…Cristo ha scelto i popoli accorsi a rifugiarsi nella sua crocifissione…”, che è un riferimento ai pagani -centurione e soldati romani-, ed anche un riferimento al nostro essere cristiani, alla nostra vita cristiana all’ombra della croce. Poi anche l’immagine del ladrone che “depreda, strappa” al Signore la sua promessa: “Il suo Signore lo vide affamato, aprì il proprio scrigno…, ed egli, depredandolo, ne prese le promesse”.

          Sempre nel contesto della crocifissione, Efrem collega il rifiuto di bere il fiele amaro da parte di Cristo (cf., Mt 27,49) alla Chiesa stessa che rifiuta qualsiasi forma di eresia: “Poiché il nostro Signore non gustò l’aceto della spugna, non gustare il fiele delle dottrine”.

          Nell’Inno VI sul Paradiso, Efrem ripropone ancora il tema della centralità della croce di Cristo nella salvezza del genere umano. All’inizio dell’inno Efrem indica come responsorio, cantato dal popolo dopo ognuna delle strofe, il versetto: “Sia benedetto, Lui che mediante la sua croce ha forzato il passaggio verso il paradiso”. La croce nei testi di Efrem e nella letteratura a lui posteriore è vista sempre come la chiave che riapre, quasi “forza”, “scassa” le porte del paradiso. Inoltre, per il teologo poeta siriaco, il paradiso riaperto dalla croce di Cristo è un luogo di bellezza, riflesso della bellezza unica dell’Adamo redento, immagine di Cristo, il più bello tra i figli degli uomini (cf., salmo 44,3): “Nella sua bellezza (del paradiso) ho visto coloro che sono ancora più belli di lui, e riflettei che se esso è così glorioso, quanto più Adamo, in quanto immagine di Colui che lo ha piantato, e quanto più bella la croce, cavalcatura del figlio del suo Signore”. L’ultimo versetto racchiude tutta la soteriologia di Efrem con l’icona dell’Adano redento e con la croce vista come carro, come cavalcatura di gloria.

          Ancora riprendendo il tema iniziale di queste pagine, cioè la croce come albero di vita e come chiave che riapre il paradiso, Efrem nel XII inno sul Paradiso, riavvicina in modo molto bello e profondo le due immagini: quella del Paradiso-peccato, e quella del Golgota-redenzione: “E poiché Adamo si era avvicinato all’albero, si precipitò poi verso il fico. Divenne simile al fico, delle cui foglie era coperto. Florido di foglie a modo di un legno, Adamo venne presso il legno glorioso, da esso si rivestì di gloria, da esso acquistò splendore, da esso udì la verità, che sarebbe di nuovo entrato nell’Eden”.

          Rimanendo sempre in ambito “paradisiaco”, e a modo di conclusione di queste riflessioni, propongo l’ultima strofa del V inno sul Paradiso: “La tua anima abbia pietà di me, Signore del paradiso, e se non c’è modo di entrare nel tuo paradiso, rendimi almeno degno, all’esterno, del pascolo presso la tua cinta. Vi sia all’interno la mensa degli eccellenti, ma che all’esterno cadano come briciole (cf., Mt 15,27), per i peccatori, i frutti della sua cinta, così che possano vivere grazie alla tua bontà”. Efrem, con una destrezza e maestria esegetica unica, si serve dell’immagine della donna cananea del vangelo: anche quelli che non entrano nel paradiso, rimangono alle sue porte “mangiando” le briciole della beatitudine.

 +P. Manuel Nin

Esarca Apostolico

ΤΟ ΞΥΛΟ ΕΚΕΙΝΟ ΑΙΤΙΑ ΕΥΣΠΛΑΧΝΙΑΣ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΕΦΡΑΙΜ ΤΟΥ ΣΥΡΟΥ

 

Η εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, στις 14 Σεπτεμβρίου είναι μία από τις μεγάλες εορτές τις οποίες βρίσκουμε σε όλες τις χριστιανικές λατρείες, της Ανατολής και της Δύσης. Ο Σταυρός στα λατρευτικά κείμενα και στην εικονογραφία της Ανατολής και της Δύσης είναι πάντοτε τόπος νίκης, σωτηρίας, λύτρωσης. Για τον λόγο αυτό, ο Σταυρός είναι πάντοτε αγιογραφημένος ωραίος, τόπος από τον οποίο αναβλύζει η ζωή, όπως τον βλέπουμε (και δίνω μονάχα ένα παράδειγμα), σε ένα από τα ωραιότερα μωσαϊκά όλου του κόσμου, δηλαδή στην αψίδα της βασιλικής του Αγίου Κλήμη στην Ρώμη.

Στις σύντομες αυτές σελίδες μου θέλω να προτείνω μερικά εδάφια, παρμένα από τους Ύμνους του Αγίου Εφραίμ, ιδιαίτερα τους Πασχαλινούς Ύμνους και τους Ύμνους του Παραδείσου (πρβλ.1 DE FRANCESCO) : “Πασχαλινοί  Ύμνοι του Εφραίμ του Σύρου”, Μιλάνο 2001 και του ιδίου: “Ύμνοι για τον Παράδεισο” Μιλάνο 2006. Σ’ αυτούς τους ύμνους βλέπουμε πολλές φορές να παρουσιάζεται ένα θέμα, συχνά επαναλαμβανόμενο στην πατριστική και λατρευτική γραμματολογία, μέσα στον συριακό χώρο: ο Σταυρός στα χέρια του Χριστού, και στα χέρια του καλού ληστή, γίνεται το κλειδί, το οποίο ξανανοίγει τον παράδεισο στον Αδάμ και στην λυτρωμένη ανθρωπότητα. Παρουσιάζω εδώ μερικές στροφές των ύμνων που προαναφέραμε.

Για τον Άγιο Εφραίμ η σταύρωση του Χριστού πάνω στον Γολγοθά, βασισμένη στα ευαγγελικά κείμενα, είναι γεμάτη από σύμβολα, τα οποία ο σύριος διάκονος, ως καλός θεολόγος και ποιητής, ή ως ποιητής και θεολόγος, προσπαθεί να προτείνει και να χαράξει στους πιστούς. Ο ίδιος ο Σταυρός του Χριστού είναι γεμάτος σύμβολα. Ο Εφραίμ συγκρίνει τον Σταυρό αυτό με κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης, από τον ψαλμό 103, 104, από την προς Εβραίους επιστολή 1, 7, και από τον Ιεζεκχιήλ 1, και συγκρίνει τα κείμενα αυτά με το ένδοξο αμάξι πάνω στο οποίο ο Θεός ιππεύει στην δόξα του: “Έμειναν αδιάντροποι οι σταυρωτές του, οι οποίοι τον ανέβασαν πάνω στο ένδοξο ξύλο, ντυμένο με σύμβολα…, όπως το αμάξι των χερουβείμ, ντυμένο με αστραπές. Ευλογημένος Αυτός που συνδύασε τα χερουβείμ και τα άστρα: η λάμψη τους εξαρτάται από το νεύμα του”. Επιπλέον ο Εφραίμ συγκρίνει το σκοτάδι που παρουσιάζεται κατά τη στιγμή της σταύρωσης του  Χριστού με τη δύση κατά την οποία ο Αδάμ εκδιώχθηκε από τον παράδεισο: “Ακόμα και η ημέρα εκείνη και η δύση της είναι ένα μεγάλο σύμβολο…ήταν η μέρα στην δύση της οποίας ο Αδάμ καταδικάστηκε… Ο ήλιος εβασίλευσε και το φως του Αδάμ έδυσε…”

Σε μία άλλη από τις στροφές του ο Εφραίμ εισάγει το θέμα το οποίο ανέφερα στην αρχή, δηλαδή ότι ο Σταυρός, τόπος του πόνου και του θανάτου, γίνεται τόπος νίκης και κλειδί που ξανανοίγει τον παράδεισο: “Σχετικά με το ξύλο, πάνω στο οποίο τον ανέβασαν, το ξύλο εκείνο είναι αιτία της ευσπλαχνίας. Με τη δική του σταύρωση κατάργησε τη σταύρωση, έτσι ώστε οι σταυρωτές του να μην σταυρώνονται πια. Ώ πολυεύσπλαχνε! Ακόμα και οι καταραμένοι σταυρωτές του λαμβάνουν την ευλογία του!”

Ακολουθώντας πάντοτε τη συμβολική ανάγνωση την οποία κάνει ο Εφραίμ στις διάφορες στιγμές και διάφορα γεγονότα της σταύρωσης του Χριστού, ο συγγραφέας εφαρμόζει την συμβολογία του χιτώνα του Χριστού. Ο χιτώνας αυτός τίθεται σε κλήρο, αλλά δεν διαιρείται ούτε σκίζεται (πρβλ. Ιω.19, 23-24), στην ομολογία της χριστιανικής πίστης και της ίδιας της Εκκλησίας, οι οποίες μπορούμε να πούμε, ότι αγκαλιάζουν όλο τον κόσμο. Η πίστη την οποία κηρύττουν οι Απόστολοι και η Εκκλησία, ποτέ δεν διαιρείται ποτέ δεν σκίζεται: “Ο χιτώνας που θα μείνει ακέραιος, είναι το μεγάλο σύμβολο της πίστης: οι Απόστολοι τον άπλωσαν στον κόσμο χωρίς να τον διαιρέσουν . Τα άλλα ιμάτια που διαμερίστηκαν υπέδειξαν τις διαιρέσεις  και τα σχίσματα του ποιμνίου του. Το σύμβολο του χιτώνα στερεώνει τους δυνατούς· οι διαιρέσεις δηλώνονται από τα διαμερισένα ιμάτια”.

Τελικά, σε μία άλλη στροφή του ίδιου του Ύμνου για την σταύρωση, ο Άγιος Εφραίμ, σχεδόν αστειευόμενος με την πραγματικότητα των δύο σταυρωμένων με τον Χριστό ληστών, παρουσιάζει τη μορφή του καλού ληστή, ο οποίος “κλέβει αφαρπάζει” από τον Χριστό την υπόσχεση ότι θα γίνει αποδεκτός στον παράδεισο: “Όταν εξοργισμένοι, τον έβαλαν ανάμεσα στους ληστές, υπέδειξαν τον εαυτό τους. Ο ληστής στα αριστερά είναι το σύμβολό τους: στο πρόσωπο αυτού του ληστή εκφράζονται οι σταυρωτές, εφόσον ο Χριστός διάλεξε τους λαούς που κατέφυγαν στην σταύρωσή του, όπως ο άλλος ληστής ο οποίος λήστεψε τον Κύριο μας. Ο Κύριος του “καλού” αυτού ληστή, άνοιξε την καλοσύνη του μπροστά του, και ο ληστής έκλεψε τις υποσχέσεις”. Υπογραμμίζω την ωραιότητα και το βάθος της εικόνας, την οποία χρησιμοποιεί ο Εφραίμ για να υποδείξει όλους όσους βρίσκουν καταφύγιο και σωτηρία στον Σταυρό το Χριστού: “Ο Χριστός διάλεξε τους λαούς που κατέφυγαν στην σταύρωση του…” η χριστιανική μας ταυτότητα, η χριστιανική μας ζωή βρίσκονται στη σκιά του Σταυρού. Ακόμα και η εικόνα του καλού ληστή, ο οποίος “κλέβει αφαρπάζει” από τον Κύριο την υπόσχεσή του: “Ο Κύριος τον είδε πεινασμένο, άνοιξε την ευσπλαχνία του… και ο ληστής έκλεψε τις υποσχέσεις του Κυρίου του”. Πάντοτε στο περιβάλλον της σταύρωσης, ο Εφραίμ συνδέει την άρνηση του Χριστού να πιει την πικρή χολή (πρβλ. Μτθ.27, 49), με την ίδια την Εκκλησία,  η οποία αρνείται κάθε μορφή της αίρεσης: “Εφόσον ο Κύριος μας δεν γεύτηκε το ξύδι του σπόγγου, δεν γεύτηκε την χολή των αιρέσεων”.

Στον 6ο Ύμνο για τον Παράδεισο, ο Εφραίμ προτείνει και πάλι το θέμα του επίκεντρου ρόλου του Σταυρού στη σωτηρία του ανθρώπινου γένους. Στην αρχή του Ύμνου ο Εφραίμ υποδείχνει ως αντίφων κάθε στροφής: “Να είναι ευλογημένος Εκείνος ο οποίος διαμέσου του Σταυρού του, άνοιξε βίαια το πέρασμά μας στον παράδεισο”. Ο Σταυρός στα κείμενα και στην μετέπειτα του Εφραίμ φιλολογία, θεωρείται ως το κλειδί, το οποίο ξανανοίγει, σχεδόν “παραβιάζει” τις πόρτες του παραδείσου. Για το σύριο θεολόγο και ποιητή, ο παράδεισος, που ξανάνοιξε από τον Σταυρό του Χριστού, είναι ένας τόπος ωραιότητας, ο οποίος αντανακλά τη μοναδική ωραιότητα του λυτρωμένου Αδάμ, κατ’ εικόνα του Χριστού, του ωραιότερου όλων των υιών του ανθρώπου (πρβλ.ψ.44,3): “Στην ωραιότητα του (στον παράδεισο), είδα εκείνους, οι οποίοι είναι ακόμα ωραιότεροι από αυτόν, και αναλογίστηκα ότι  αυτός είναι τόσο ένδοξος, πόσο μάλλον ο Αδάμ ως εικόνα Εκείνου που τον φύτεψε και πόσο ωραιότερος ο Σταυρός του Κυρίου του”. Η τελευταία στροφή περικλείει όλη τη σωτηριολογία του Εφραίμ, με την εικόνα του λυτρωμένου Αδάμ και με τον Σταυρό του Κυρίου.

Επανερχόμενος και πάλι στο αρχικό θέμα αυτών των σελίδων, δηλαδή στον Σταυρό ως δέντρο ζωής και ως κλειδί που ξανανοίγει τον παράδεισο, ο Εφραίμ στον “12ο Ύμνο για τον Παράδεισο” πλησιάζει και πάλι με ωραίο και βαθύ τρόπο τις δύο εικόνες: Παράδεισος-αμαρτία,  Γολγοθάς-λύτρωση: “Και εφόσον ο Αδάμ πλησίασε στο δέντρο, έπειτα έπεσε πάνω στη συκιά. Έγινε όμοιος με την συκιά, από τα φύλλα της οποίας σκεπάστηκε. Σκεπασμένος με φύλλα, όπως ένα δέντρο ο Αδάμ ήρθε προς το ένδοξο ξύλο, και από αυτό το ξύλο ξαναντύθηκε με δόξα, από αυτό απέκτησε λάμψη, από αυτό άκουσε την αλήθεια, ότι έμπαινε και πάλι στην Εδέμ”.

Παραμένοντας πάντοτε σε “παραδεισένιο” περιβάλλον, και ως συμπέρασμα αυτών των σκέψεων προτείνω την τελευταία στροφή του 5ου Ύμνου για τον Παράδεισο: “Η ψυχή σου ας με ελεήσει, Κύριε του Παραδείσου και αν δεν υπάρχει τρόπος να μπω τον παράδεισό σου, αξίωσέ με τουλάχιστον  να γευτώ την τροφή του περιβάλλοντος σου. Στο εσωτερικό του παραδείσου ας βρίσκεται η τράπεζα των επισήμων αλλά στο εξωτερικό ας πέφτουν σαν ψίχουλα για τους αμαρτωλούς (πρβλ. Μτθ.15, 27), οι καρποί της ευσπλαχνίας σου, έτσι ώστε, να μπορούν (και οι αμαρτωλοί), να ζήσουν χάρη στην καλοσύνη σου”.

Ο Άγιος Εφραίμ με μοναδική εξηγηματική δεξιότητα, χρησιμοποιεί την εικόνα της Χαναναίας γυναίκας του Ευαγγελίου: ακόμα και όσοι δεν μπαίνουν στον παράδεισο, μένουν στις πόρτες του, “τρώγοντας” τα ψίχουλα της μακαριότητας.