Affresco della Trasfigurazione del Signore

Rallis Kopsisis

Cattedrale della Santissima Trinità

Atene 

La festa della Trasfigurazione del Signore nella tradizione bizantina

Oggi la gloria del Signore si manifesta nelle tavole della sua umanità

La trasfigurazione del Signore nella tradizione bizantina è una delle Dodici grandi feste del calendario liturgico. Nei tropari del giorno festivo troviamo un continuo parallelo di immagini tra le teofanie veterotestamentarie e la trasfigurazione di Cristo sul monte Tabor da una parte, e l’apparizione gloriosa di Mosè ed Elia e la presenza meravigliata ed allo stesso tempo atterrita degli apostoli Pietro, Giacomo e Giovanni, come è narrata nelle pericopi evangeliche. I testi liturgici fanno volutamente un parallelo tra i tre discepoli portati con sé dal Signore, testimoni della sua umanità, ed i due profeti anche loro chiamati dal Signore come testimoni della sua divinità. La trasfigurazione del Signore diventa una teofania della divino-umanità di Cristo. 

Voglio soffermarmi in uno dei tropari del vespro, cantato nella litì, cioè nel momento della processione e supplica che si svolge appunto nel vespro dei giorni festivi. Si tratta di un tropario assai lungo e che possiamo dividere in quattro momenti o in quattro parti, e presenta i misteri centrali della festa che celebriamo: nella prima parte la Trasfigurazione del Signore avvenuta sul monte Tabor prima della sua crocefissione; poi il tropario mette in evidenza la presenza nella scena evangelica dei tre discepoli Pietro, Giacomo e Giovanni; segue quindi nel testo l’apparizione dei due profeti Mosè ed Elia; ed infine la testimonianza della voce del Padre del cielo. Il tropario finisce con una sorta di preghiera conclusiva. Vi presento le quattro parti del testo.

“Il Cristo, splendore anteriore al sole, mentre ancora era corporalmente sulla terra, compiendo divinamente prima della croce tutto ciò che attiene alla tremenda econo­mia, oggi sul monte Tabor misti­camente mostra l’imma­gine della Trinità”.

La trasfigurazione è, allo stesso tempo, una teofania trinitaria e cristologica; il Signore trasfigurato sul Tabor manifesta, mostra l’immagine e la gloria della Santa Trinità. Questa prima parte del tropario ci mette in evidenza anche tre immagini di carattere chiaramente cristologico: l’eternità dell’esistenza di Cristo con l’immagine della luce, splendore prima del sole, prima dell’aurora, prima di qualsiasi creazione da parte di Dio; poi la sua vera incarnazione ed il suo essere corporalmente sulla terra; quindi la trasfigurazione di Cristo è inserita nel suo manifestare integralmente già prima della sua piena glorificazione nella croce, il suo essere veramente Dio e uomo. Infine, l’economia di salvezza del Signore a nostro favore, che va dalla sua croce alla piena manifestazione della Santa Trinità. Nel Tabor si manifesta la voce del Padre, la divino umanità del Figlio e, in qualche modo manifestata anche dal prostrarsi a terra dei tre discepoli, la vera discesa dello Spirito Santo che darà loro, al suo momento, la vera consapevolezza del mistero avvenuto.

“Conducendo infatti con sé in disparte i tre discepoli pre­scelti, Pietro, Giacomo e Giovanni, nasconde un poco la carne assunta e si trasfigura davanti a loro, manife­stando la dignità della bellezza archetipa, seppure non nel suo pieno fulgore: l’ha infatti manifestata per dare loro piena certez­za, ma non totalmente, per rispar­miar­li, perché a causa della visio­ne non perdesse­ro la vita, ed essa si adat­tasse piuttosto alle possibilità dei loro occhi corpo­rali”.

La seconda parte del tropario si trattiene, quasi fosse una breve mistagogia, nello spiegare ai tre discepoli prescelti ed a tutti noi che celebriamo la festa, il senso della sua trasfigurazione: per essi nasconde “la carne assunta”, la realtà della sua incarnazione e manifesta sì la sua divinità ma, trasfigurato manifesta soprattutto la dignità e la bellezza della prima creazione in cui siamo stati plasmati anche noi nel battesimo, immagine e bellezza che mai abbiamo perso. Ai discepoli e soprattutto a tutti noi la trasfigurazione del Signore ci riporta alla bellezza ricevuta nel nostro battesimo, e la pedagogia divina ce la fa sperimentare e vivere adattata, come dice lo stesso tropario, “…alle possibilità degli occhi corporali”.

“Parimenti prese il Cristo anche i sommi tra i profeti, Mosè ed Elia, come testi­moni della sua divi­nità, perché attestassero che egli è verace irradi­a­zione del­l’es­senza del Padre (Eb 1,3), colui che regna sui vivi e sui morti (Rm 14,9)”.

La presenza dei due grandi profeti Mosè ed Elia, presi, chiamati potremmo dire, dal Signore stesso, diventa una testimonianza della sua divinità. Allo stesso modo che i tre discepoli Pietro, Giacomo e Giovanni sono adesso e lo saranno anche più avanti nel Getsemani, testimoni della sua vera umanità, qua Mosè ed Elia di nuovo diventano testimoni della gloria di Dio, gloria che si manifesta pienamente nelle tavole di carne che è l’umanità del Signore, trasfigurato oggi nella piena e primitiva bellezza.

“Perciò anche la nube come tenda li avvolse (Es 24,15), e attraverso la nube risuonò dall’alto la voce del Padre che confermava la loro testimonianza, dicendo: Questi è colui che, senza muta­mento, dal seno, prima della stella mattutina, ho gene­rato (salmo 109,3), il mio Figlio diletto; è colui che ho mandato a salvare quanti vengono battezzati nel Pa­dre, nel Figlio e nello Spirito Santo e con fede con­fessano che è indivisi­bile l’unico potere della Divinità: ascoltatelo!”

La quarta parte del testo liturgico si sofferma nella manifestazione trinitaria che ha come prefigurazione, anticipazione, quella sul Sinai nella narrazione del libro dell’Esodo. E la voce del Padre, nel tropario, diventa quasi una professione di fede di carattere sacramentale: il Padre, che manda il Figlio a lui coeterno per la salvezza dell’umanità per mezzo del battesimo fatto a nome della Santa Trinità: “Questi è colui che ho mandato a salvare quanti vengono battezzati nel Pa­dre, nel Figlio e nello Spirito Santo e con fede con­fessano che è indivisi­bile l’unico potere della Divinità:”.

“Tu, dunque, o Cristo Dio amico degli uomini, rischiara anche noi con la luce della tua gloria inac­cessibile, e rendi­ci degni eredi, tu che sei più che buono, del regno che non ha fine (Lc 1,33; Dn 7,14)”.

L’ultima parte del testo è una sorta di preghiera conclusiva, con la richiesta di essere anche noi, che celebriamo questa festa, rischiarati con la luce della sua gloria, quella luce che farà risplendere di nuovo in noi la bellezza archetipa con cui il Signore ci ha voluti da sempre e creati nel battesimo.

 +P. Manuel Nin

Esarca Apostolico

Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

ΣΗΜΕΡΑ Η ΔΟΞΑ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΦΑΝΕΡΩΝΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ ΤΟΥ

Η Μεταμόρφωση του Κυρίου στην βυζαντινή παράδοση είναι μια από τις Δώδεκα μεγάλες εορτές του λατρευτικού ημερολογίου. Στα τροπάρια της εορτής βρίσκουμε ένα αδιάκοπο παραλληλισμό εικόνων μεταξύ των θεοφανιών της Παλαιάς Διαθήκης και της Μεταμόρφωσης του Χριστού στο Θαβώρ από τη μια μεριά, και την ένδοξη εμφάνιση του Μωυσή και του Ηλία μαζί με την θαυμαστή του παρουσία των Αποστόλων Πέτρου, Ιακώβου και Ιωάννου, όπως τα διηγούνται οι ευαγγελικές περικοπές. Τα λατρευτικά κείμενα κάνουν συνειδητά τον παραλληλισμό μεταξύ των τριών μαθητών τους οποίους φέρνει μαζί του ο Διδάσκαλος, ως σχεδόν μάρτυρες της ανθρώπινης φύσης του, και των προφητών οι οποίοι και αυτοί καλούνται από τον Κύριο, ως μάρτυρες της θεότητάς του. Η Μεταμόρφωση του Κυρίου γίνεται μία θεοφανία της θεϊκής και της ανθρώπινης φύσης του Χριστού.

Θέλω να σταθώ σε ένα από τα τροπάρια του εσπερινού, (στην λιτή), δηλαδή στη στιγμή της ικεσίας, η οποία υψώνεται ακριβώς στον εσπερινό των μεγάλων εορτών. Πρόκειται για ένα τροπάριο αρκετά μεγάλο, διηρεμένο σε τέσσερα μέρη, το οποίο παρουσιάζει τα κεντρικά μυστήρια της εορτής που τελούμε: το πρώτο μέρος την Μεταμόρφωση του Κυρίου, στο όρος Θαβώρ, πριν από την σταύρωσή του˙ έπειτα την ευαγγελική παρουσία των τριών μαθητών, Πέτρου, Ιακώβου και Ιωάννου˙ έπειτα η εμφανίσει των δύο προφητών, του Μωυσή και του Ηλία˙ και τελικά την μαρτυρία της φωνής του Πατέρα από τον ουρανό. Το τροπάριο καταλήγει με ένα είδος τελικής προσευχής. Σας παρουσιάζω εδώ τα τέσσερα κεντρικά μέρη του κειμένου.

"Τὸ προήλιον σέλας Χριστός, σωματικῶς ἐπὶ τῆς γῆς περιπολεύων, καὶ πρὶν τοῦ Σταυροῦ, ἅπαντα τὰ τῆς φρικτῆς οἰκονομίας τελέσας θεοπρεπῶς, σήμερον ἐν Θαβώρ τῷ ὄρει, μυστικῶς τῆς Τριάδος τὸν τύπον ὑποδείκνυσι".

Η Μεταμόρφωση είναι ταυτόχρονα μια θεοφανία τριαδική και χριστολογική: ο Κύριος μεταμορφούμενος στο Θαβώρ φανερώνει την δόξα της Τριάδος. Το πρώτο αυτό μέρος του τροπαρίου μας παρουσιάζει φανερά τρεις εικόνες χριστολογικού χαρακτήρα: την αιωνιότητα της ύπαρξης του Χριστού με την εικόνα του φωτός ("το προήλιο σέλας), το φως πριν την αυγή, πριν από κάθε δημιούργημα του Θεού˙ έπειτα την αληθινή του ενσάρκωση και την σωματική του πραγματικότητα πάνω στην γη˙ η Μεταμόρφωση του Χριστού παρουσιάζεται στην πλήρη φανέρωσή του, πριν να δοξαστεί ολοκληρωτικά στον Σταυρό, στην πλήρη ταυτότητά του, αληθινά θεϊκή και αληθινά ανθρώπινη. Τελικά την σωστική μας οικονομία, η οποία από τον Σταυρό φτάνει στην πλήρη φανέρωση της Αγίας Τριάδας: στο Θαβώρ φανερώνεται η φωνή του Πατέρα, η θεϊκή και ανθρώπινη φύση του Υιού, και κατά κάποιο τρόπο φανερώνεται από την προσκύνηση των τριών μαθητών, και την αληθινή κάθοδό του Αγίου Πνεύματος, η οποία θα φανερώσει στους μαθητές το αληθινό νοήματος επιτελούμενου μυστηρίου.

"Τοὺς γὰρ προκρίτους, τρεῖς τῶν Μαθητῶν, Πέτρον καὶ Ἰάκωβον καὶ Ἰωάννην, σὺν αὐτῷ ἀγαγὼν κατ' ἰδίαν, καὶ μικρὸν ὑποκρύψας τῆς σαρκὸς τὸ πρόσλημμα, μετεμορφώθη ἔμπροσθεν αὐτῶν, ἐμφαίνων τοῦ ἀρχετύπου κάλλους τὴν εὐπρέπειαν, καὶ ταύτην οὐχ ὁλόκληρον, τὸ μέν πληροφορῶν αὐτούς, τὸ δὲ καὶ φειδόμενος, μήπως σὺν τῇ ὁράσει καὶ τὸ ζῆν ἀπολέσωσιν, ἀλλ' ὡς ἠδύναντο χωρεῖν τοὺς σωματικοὺς ὀφθαλμοὺς περιφέροντες."

Το δεύτερο αυτό μέρος του τροπαρίου μοιάζει σαν μία σύντομη μυσταγωγία, η οποία εξηγεί στους τρεις εκλεκτούς μαθητές, και σε όλους εμάς, το νόημα της Μεταμόρφωσης: γι' αυτούς κρύβει το "σώμα που έλαβε ο Διδάσκαλος", την πραγματικότητα της ενσάρκωσής του, και φανερώνει την θεότητά του, αλλά φανερώνει προπάντων την δόξα και την ωραιότητα της πραότητά της δημιουργίας του, στην οποία δημιουργηθήκαμε και εμείς στο βάπτισμά μας, με μια εικόνα και ωραιότητα που ποτέ δεν χάσαμε. Τους μαθητές, και προπάντων όλους εμάς η Μεταμόρφωση του Κυρίου μας επαναφέρει στην ωραιότητα του βαπτίσματός μας, και στην θεϊκή παιδαγωγία την οποία ζούμε και προσαρμοζόμαστε, όπως λέει το ίδιο το τροπάριο "... ὡς ἠδύναντο χωρεῖν τοὺς σωματικοὺς ὀφθαλμοὺς περιφέροντες."

"Καὶ προφητῶν τοὺς ἀκραίμονας, Μωϋσῆν καὶ Ἠλίαν ἠνέγκατο, ἀναλόγως μαρτυροῦντας αὐτοῦ τὴν Θεότητα, καὶ ὅτι αὐτὸς ἐστι τὸ ἀληθινὸν τῆς πατρικῆς οὐσίας ἀπαύγασμα, ὁ κυριεύων ζώντων καὶ νεκρῶν (Ρωμ. 14, 9)".

Η παρουσία των δύο μεγάλων προφητών, του Μωυσή και του Ηλία, οι οποίοι μπορούμε να πούμε ήταν καλεσμένοι από τον ίδιο τον Κύριο, γίνεται μια μαρτυρία της θεότητάς του. Με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο οι τρεις μαθητές, ο Πέτρος, ο Ιάκωβος και ο Ιωάννης είναι τώρα και θα είναι αργότερα στη Γεσθημανή, μάρτυρες της ανθρώπινης φύσης του. Εδώ (στο Θαβώρ), ο Μωυσής και ο Ηλίας γίνονται πάλι μάρτυρες της Δόξας του Θεού, της Δόξας που φανερώνεται ολοκληρωτικά στο σώμα της ανθρώπινης φύσης του Κυρίου, ο οποίος μεταμορφώθηκε σήμερα στην πλήρη και πρωταρχική του ωραιότητα.

"Διὸ καὶ νεφέλη καθάπερ σκηνή, περιέσχεν αὐτούς, καὶ φωνὴ ἄνωθεν τοῦ Πατρὸς ἐκ τῆς νεφέλης, ἠχητικῶς προσμαρτυροῦσα καὶ λέγουσα· Οὗτός ἐστιν ὃν ἀρρεύστως ἐκ γαστρός, πρὸ ἑωσφόρου ἐγέννησα, Υἱὸς ὁ ἀγαπητός μου, ὃν ἀπέστειλα σῶσαι, τοὺς εἰς Πατέρα καὶ Υἱόν, καὶ Πνεῦμα Ἅγιον βαπτιζομένους, καὶ ὁμολογοῦντας πιστῶς, ὡς ἀδιαίρετόν ἐστιν ἓν τὸ κράτος τῆς Θεότητος, αὐτοῦ ἀκούετε!"

Το τέταρτο μέρος του λατρευτικού κειμένου υπογραμμίζει την τριαδική φανέρωση την οποία προεικόνισε και προανήγγειλε η θεοφανία πάνω στο όρος Σινά, στο βιβλίο της Εξόδου. Και η φωνή του Πατέρα μέσα στο τροπάριο γίνεται σχεδόν μία προφητεία μυστηριακή πίστης: ο Πατέρας στέλνει τον προαιώνιο Υιό του, για να σώσει την ανθρωπότητα, διαμέσου του βαπτίσματος, στο όνομα της Αγίας Τριάδος. "Αὐτὸς οὖν φιλάνθρωπε Χριστὲ ὁ Θεός, καὶ ἡμᾶς καταύγασον, ἐν τῷ φωτὶ τῆς ἀπροσίτου σου δόξης, καὶ ἀξίους ἀνάδειξον κληρονόμους, τῆς ἀτελευτήτου βασιλείας σου, ὡς ὑπεράγαθος." (Λκ. 1, 33˙ Δν. 7, 14)"

Το τελευταίο μέρος του κειμένου είναι ένα είδος συμπερασματικής προσευχής, με το αίτημα να είμαστε κι' εμείς, που τελούμε αυτή την εορτή, καλεσμένοι με το φως της δόξας Του, το φως εκείνο που κάνει να λάμψει Και πάλι σ' εμάς η πρωταρχική ωραιότητα με την οποία ο Κύριος μας δημιούργησε από τους αιώνες και μας ξαναδημιούργησε στο βάπτισμα.

Π. Εμμανούλ Νιν

Αποστολικός Έξαρχος