San Benedetto

Cattedrale Santissima Trinità, Atene

 

“Chi, o cosa manca”?

Riflessioni sulla presenza/assenza dei monaci nella vita della Chiesa oggi.

 

Nei grandi momenti della storia delle Chiese Cristiane di Oriente e di Occidente, ci sono state delle presenze –“grandi presenze” direi- che hanno segnato quel momento preciso dell’una o dell'altra Chiesa cristiana: la predicazione degli apostoli dopo la risurrezione di Cristo; il martirio ed i martiri nei primi secoli cristiani; i grandi esegeti e teologi dei secoli II al V, e le formulazioni teologiche -trinitarie e cristologiche- dei primi e grandi concili ecumenici da Nicea a Calcedonia; lo slancio apostolico e missionario verso l’estremo Oriente -India, Cina, Mongolia-, da parte delle Chiese siriache orientali dagli albori dei primi secoli; l’espandersi della vita monastica in Oriente ed in Occidente con l’influsso ed il peso dei monaci e dei grandi centri monastici nella formazione e nell’evolversi di tanti aspetti delle liturgie cristiane. E così via per tante epoche e momenti nella storia delle Chiese del primo e del secondo millennio fino ai nostri giorni, con, e riprendo il termine usato, delle “grandi presenze” che hanno avuto ed hanno tuttora un influsso nella vita delle Chiese.

“Forti presenze”, certamente ma, mi chiedo, forse ci sono anche “grandi assenze”, almeno in alcune epoche della storia. E, nel momento attuale della vita della Chiesa, quella Cattolica almeno, sia Orientale che Occidentale, mi sono chiesto: “cosa, oppure chi è che manca?” nella riflessione ecclesiologica del momento presente, specialmente attorno ad un tema che oggi può sembrare di essere -mi si permetta l’immagine- l’unica tavola di salvezza a cui aggrapparci, e cioè il tema della sinodalità. In un mio scritto precedente ho cercato di dare una spiegazione di quello che, secondo il mio parere, è non tanto la sinodalità, il cammino sinodale, la dimensione sinodale della Chiesa…, -con tutta la terminologia derivata dal sostantivo che ne è all’origine-, ma ho cercato di dare una spiegazione appunto del sostantivo originale: cos’è il Sinodo. Gli altri termini: sinodale, sinodalità…, ne derivano e aggettivano le realtà a cui vengono aggiunte; ma capire il sostantivo ed il suo vero e proprio significato diventa fondamentale.

In queste righe vorrei fare un passo ulteriore in questo cammino di riflessione e cercare di capire e rispondere a questo quesito che mi sono posto: nel momento ecclesiale attuale, “chi, o cosa manca?”. Vorrei dare qua brevemente e spero chiaramente una risposta a questa domanda, spinto anche da alcune questioni che sono venute fuori nei miei corsi universitari a Roma, specialmente quest’anno che sto trattando il tema sull’ufficiatura delle Chiese Orientali e sulla Teologia di queste Chiese. E la risposta, a mio avviso, si trova nella presenza/assenza dei monaci, della stessa vita monastica, nel momento attuale della Chiesa.

Quindi al quesito: “Chi, o cosa manca?”, mi azzardo a rispondere, se non altro a me stesso, con un’altra questione: “non è che ci mancano i monaci, e l’esperienza della stessa vita monastica”? E mi permetto di porre questa domanda da vescovo-monaco o da monaco-vescovo come mi si voglia vedere, il che già in sé stesso potrebbe essere non dico una contradizione, ma certamente un qualcosa di non facilmente recepibile. Premetto che i monaci, dalla loro origine nei primi secoli della Chiesa fino ai nostri giorni, sono dei cristiani a cui non piace mettersi in mostra, a cui piace il silenzio, la pace e la lontananza dal mondo; essi non si mettono quasi mai in prima fila. I monaci, dall’inizio, “fuggono”, ma questo non vuol dire che la loro esperienza come uomini di Chiesa debba essere trascurata o messa da parte, anzi. Perché quell’andare a trovare i Padri del Deserto con la domanda: “Padre, dimmi una parola…”, è tuttora valido ed attuale.

Tornando ai corsi universitari di quest’anno, ho sottolineato agli studenti come diversi studiosi delle liturgie orientali e occidentali, nelle loro opere e particolarmente quando studiano l’evoluzione storica delle diverse tradizioni ecclesiali, specialmente in ambito liturgico e ancora più concretamente per quanto riguarda l’ufficiatura, cioè la Liturgia delle Ore, spesso parlano di un incontro/scontro lungo i secoli tra un ramo della tradizione liturgica che chiamano “cattedrale” -con un’origine e una struttura legata alla liturgia delle grandi sedi episcopali-, ed un altro ramo che chiamano “monastico” -con un’origine ed una struttura legata ai grandi centri monastici. Questi due rami, incontrandosi e delle volte scontrandosi, hanno segnato l’evoluzione liturgica di molte tradizioni ecclesiali lungo la storia. In modo speciale, nella crisi iconoclasta dei secoli VIII e IX, sono stati i grandi monaci teologi che hanno segnato la “vittoria ortodossa” in quella che fu una delle più grandi crisi cristologiche del primo millennio, e quindi il raffermarsi in ambito bizantino di una liturgia di stampo fortemente monastico.

“Chi, o cosa manca”? Monaci assenti nell’oggi della Chiesa? Forse qualcuno si azzarderà a dire: “messi da parte?”. Oppure semplicemente dimenticati? Oppure l’umiltà dei monaci fa sì che non appaiano o non vogliano apparire, e anche questo potrebbe essere vero, non lo escludo. La risposta alla mia stessa domanda non vuol essere polemica, perché è vero che ci sono stati e ci sono dei monaci che spiccano con i loro contributi in diversi ambiti della teologia e della vita della Chiesa; monaci eminenti e sapienti che hanno partecipato, per esempio, al concilio Vaticano II e hanno dato il loro contributo, soprattutto in ambito liturgico e nello specifico della riforma liturgica romana. Ma questa stessa riforma alla fine appare nei risultati come un “prevalere”, una “vittoria”, se mi si consente l’immagine forse “polemica”, di una liturgia di stampo “cattedrale” di fronte a una liturgia più di stampo “monastico”.

E qualcuno potrebbe chiedermi in che modo questo sia avvenuto. Faccio qualche piccolo esempio a partire della Liturgia delle Ore nella tradizione romana attuale: la riduzione del numero dei salmi nelle ore di preghiera. Le piccole Ore, da tre a una a seconda delle ragioni o motivazioni pastorali dei preti o delle diverse comunità parrocchiali. Poi, la stessa decisione -discussa e discutibile tuttora- di “potare” e addirittura “sopprimere” i versetti imprecatori nei salmi, o perfino l’esclusione di salmi interi dalla recita e dalla preghiera. La stessa distribuzione dei salmi non in una ma lungo quattro settimane. Certamente ci sono dei monasteri che continuano tuttora con la distribuzione settimanale benedettina del Salterio, perché i monasteri godono, fortunatamente, -e i monaci ne sono giustamente gelosi-, di un’autonomia anche nella gestione della loro vita spirituale.

Ma questo “sacrificio” del Salterio in sé stesso, e del ruolo dei salmi nella preghiera, in fondo è il risultato, ancora una volta, della rinuncia a fare quello che dovrebbe essere fondamentale nella vita di qualsiasi Chiesa e comunità cristiana: la mistagogia. Di fronte alle difficoltà che troviamo nei testi scritturistici e liturgici, e nella loro stessa comprensione -delle difficoltà che esistono e che nessuno nasconde-, di fronte a queste difficoltà bisogna fare una catechesi, anzi una vera e propria mistagogia per i nostri fedeli, una mistagogia che porti loro per mano alla comprensione, e quindi all’accoglienza nella propria vita, di un cammino concreto di preghiera in cui il Salterio, nello specifico della preghiera cristiana, ha un luogo fondamentale. Questa catechesi, questa mistagogia sono vitali per la sopravvivenza della liturgia delle Chiese cristiane; e qua si potrebbe usare con tutta la sua forza la frase, benché troppo sciupata nell’uso che ne è stato fatto: “la Chiesa sarà mistagogica o non sarà”. Perché, se nei primi secoli delle Chiese cristiane i testi liturgici -scritturistici o eucologici-, e gli stessi sacramenti nella loro celebrazione, fossero stati sempre facili e comprensibili a tutti i fedeli, non ci sarebbero state e oggi non avremo le grandi Catechesi Mistagogiche di Cirillo di Gerusalemme, di Teodoro di Mopsuestia, per fare soltanto due grandi nomi.

“Chi, o cosa manca”? Tornando al punto di partenza di queste mie riflessioni, nel momento attuale, in cui si vuole avviare un cammino che si richiama ad una esperienza del sinodo nella vita della Chiesa, ho l’impressione che ancora una volta i monaci, o se si vuole il parere dei monaci, l’esperienza del monachesimo maschile e femminile in questo campo, esperienza che sicuramente sarebbe preziosa, manchi. Forse i monaci, uomini di silenzio, di nascondimento, sono rimasti nel loro deserto, nella loro solitudine? Anche questo può essere, ma dal deserto essi hanno avuto sempre e dovrebbero avere tuttora una parola da dire e da dare.

Diciamolo pure, in Occidente il monachesimo oggi, nei nostri giorni, forse non va di moda. Oggi, ordini religiosi e movimenti con forti spinte missionarie, apostoliche, gerarchicamente organizzati e centralizzati, hanno un posto direi “in prima linea di combattimento” nella vita della Chiesa. E qualcuno addirittura forse si chiede: “I monaci, che cosa fanno?”. La risposta è facile ed è quella che la storia ha dato e continua a dare: Essi sono uomini di silenzio, di preghiera, di solitudine e di comunione, uomini oso dire “notturni”, che nel buio della notte o all’alba si alzano e, cosa fanno? Semplicemente e niente di meno prendono in mano il Salterio, il Davide come lo chiama anche la tradizione siriaca, questo libro di antiche preghiere giudaiche nella loro origine, fatte cristiane da Cristo stesso quando le pregò con le mani stese sulla croce, preghiere fatte cristiane tuttora oggi anche dagli stessi monaci, che vedono e trovano in esse la voce di Cristo, la voce della Chiesa, il grido dell’umanità stessa, e ne fanno diventare la propria preghiera. Preghiere prese in mano da questi uomini della notte che da secoli le risvegliano e le pregano ogni notte, ogni mattina, ogni sera e lungo la giornata. E questi uomini del buio notturno, dell’attesa dell’alba, del silenzio, della fraternità, amano fare, vivere veramente in modo sinodale, sapendo, perché lo hanno imparato dal primo giorno che hanno bussato alla porta del monastero, con Chi camminano, per ché camminano, verso dove camminano, assieme/accanto a chi camminano.

I monasteri, i monaci, in Oriente ed in Occidente, sono per tutta la Chiesa, per tutti i cristiani, un vero e proprio esempio di vita in sinodo -preferisco usare il sostantivo agli aggettivi-, e non soltanto perché l’abate, il padre e pastore della comunità raduna i monaci, tutti i fratelli di quella famiglia che è il monastero, li ascolta, li coinvolge in una vera e propria collegialità nella vita quotidiana del monastero -l’abate convoca, ascolta tutti…-, ma soprattutto perché essi sanno appunto con, per Chi e verso dove camminano. Il monastero non è una democrazia parlamentare in cui tutti decidono su tutti e su tutto, ma è, sotto la guida e la parola dell’abate, come la Chiesa stessa, il vero ed unico Corpo di Cristo, monastero/corpo dove ogni membro ha un suo ruolo, guidati dall’abate, da colui che ne è il padre, il capo, il pastore, la guida, e quindi il vicario di Colui che ne è il vero Capo, Pastore, Guida, cioè Cristo Signore.

“Chi, o cosa manca”? Nel mio articolo precedente ho cercato di chiarire il significato del sostantivo “Sinodo”, e di mettere in evidenza che non si tratta di un “tutti camminando insieme…”, bensì di un “camminando tutti con Cristo…”. E di questo vero e proprio “cammino sinodale” i monaci ne sono -almeno in questo sicuramente!- degli esperti. I monasteri, e il percorso stesso delle Chiese cristiane, come accennavo, non sono e non si reggono attraverso una sorta di democrazia parlamentare decisionale. Nei monasteri è l’abate, il pastore, con tutti i monaci, a riflettere e decidere. Il monastero, la vita dei monaci è tuttora un vero e proprio esempio di quello che è, che dovrebbe essere il Sinodo, il cammino con Cristo, sotto la guida del pastore della comunità, nell’ascolto della Parola di Dio, nella vita sacramentale, nella celebrazione della fede e nella comunione fraterna.

“Chi o cosa manca”? Forse l’esperienza di quel vero e proprio sinodo che è la vita di ogni monastero cristiano potrebbe aiutarci nel momento attuale a trovare una risposta. La parola dei monaci, dai Padri del deserto nei loro apoftegmi fino ad oggi è stata sempre una parola chiara, sempre tagliente come una spada a doppio taglio, e allo stesso tempo sempre una parola umile di comunione e di Vangelo. Ascoltare, coinvolgere i monaci non è toglierli dal loro silenzio, dalla loro “notturnità”, bensì ascoltarne la parola che sgorga dal loro silenzio e dalla loro preghiera, che sgorga da quel Davide che ogni mattina gli fa ripetere insistentemente: “Ascolta Signore la mia preghiera, porgi l’orecchio alla mia supplica…”.

+P. Manuel Nin

Esarca Apostolico per i cattolici di tradizione bizantina in Grecia

Vescovo titolare di Carcabia

 

 «Ποιος ή τι λείπει»;

Σκέψεις για την παρουσία/απουσία μοναχών στη ζωή της Εκκλησίας σήμερα

 

Στις μεγάλες στιγμές της ιστορίας των Χριστιανικών Εκκλησιών Ανατολής και Δύσης υπήρξαν παρουσίες – «μεγάλες παρουσίες» θα έλεγα – που σημάδεψαν εκείνη ακριβώς τη στιγμή της μίας ή της άλλης Χριστιανικής Εκκλησίας: το κήρυγμα των Αποστόλων μετά την Ανάσταση του Χριστού, μαρτύριο και μάρτυρες στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες· οι μεγάλοι ερμηνευτές και θεολόγοι του δεύτερου έως πέμπτου αιώνα και τις θεολογικές διατυπώσεις - Τριαδικές και Χριστολογικές - των πρώτων και μεγάλων οικουμενικών συνόδων από τη Νίκαια έως τη Χαλκηδόνα. Ο αποστολικός και ιεραποστολικός ζήλος προς την Άπω Ανατολή - Ινδία, Κίνα και Μογγολία - εκ μέρους των Ανατολικών Συριακών Εκκλησιών από την αυγή των πρώτων αιώνων, η επέκταση της μοναστικής ζωής σε Ανατολή και Δύση με την επιρροή και το βάρος των μοναχών και των μεγάλων μοναστικών κέντρων στη διαμόρφωση και εξέλιξη πολλών πτυχών των χριστιανικών λειτουργιών. Και ούτω καθεξής για τόσες πολλές εποχές και στιγμές στην ιστορία των Εκκλησιών της πρώτης και δεύτερης χιλιετίας μέχρι τις μέρες μας, με και παίρνω τον όρο που χρησιμοποιείται, «μεγάλες παρουσίες» που είχαν και εξακολουθούν να έχουν επιρροή στη ζωή των Εκκλησιών.

«Δυνατές παρουσίες», βεβαίως, αλλά, αναρωτιέμαι, ίσως υπάρχουν και «μεγάλες απουσίες», τουλάχιστον σε κάποιες περιόδους της ιστορίας. Και στην παρούσα στιγμή της ζωής της Εκκλησίας, της Καθολικής Εκκλησίας τουλάχιστον, τόσο της Ανατολικής όσο και της Δυτικής, αναρωτήθηκα: «τι, ή ακόμα και ποιος λείπει; "στον εκκλησιολογικό στοχασμό της παρούσας στιγμής, ειδικά γύρω από ένα θέμα που σήμερα μπορεί να φαίνεται - αν μου επιτρέπετε την εικόνα - ο μόνος πίνακας σωτηρίας στον οποίο μπορούμε να προσκολληθούμε και αυτό είναι το θέμα της συνοδικότητας. Σε μια προηγούμενη εργασία προσπάθησα να δώσω μια εξήγηση για το τι, κατά τη γνώμη μου, δεν είναι τόσο η συνοδικότητα, η συνοδική πορεία, η συνοδική διάσταση της Εκκλησίας ..., -με όλη την ορολογία που προέρχεται από το ουσιαστικό που είναι στην προέλευσή του-, αλλά προσπάθησα να δώσω μια εξήγηση ακριβώς για το αρχικό ουσιαστικό: τι είναι η Σύνοδος. Οι άλλοι όροι: συνοδικότητα, συνοδικότητα..., αντλούν από αυτούς και επιθέτουν τις πραγματικότητες στις οποίες προστίθενται. Αλλά η κατανόηση του ουσιαστικού και του πραγματικού κινήματος του γίνεται θεμελιώδης.

Σε αυτές τις γραμμές θα ήθελα να κάνω ένα ακόμη βήμα σε αυτό το ταξίδι στοχασμού και να προσπαθήσω να κατανοήσω και να απαντήσω σε αυτό το ερώτημα που έχω θέσει στον εαυτό μου: στην τρέχουσα εκκλησιαστική στιγμή, «ποιος ή τι λείπει; ". Θα ήθελα να δώσω εδώ εν συντομία και ελπίζω σαφώς μια απάντηση σε αυτό το ερώτημα, που προκλήθηκε επίσης από ορισμένα ερωτήματα που προέκυψαν στα πανεπιστημιακά μου μαθήματα στη Ρώμη, ειδικά φέτος που ασχολούμαι με το θέμα για το γραφείο και για τη θεολογία των Ανατολικών Εκκλησιών. Και η απάντηση, κατά τη γνώμη μου, βρίσκεται στην παρουσία/απουσία μοναχών, της ίδιας της μοναστικής ζωής, στην παρούσα στιγμή της Εκκλησίας. 

Στη συνέχεια, στην ερώτηση: "Ποιος, ή τι λείπει; », τολμώ να απαντήσω, έστω και στον εαυτό μου, με μια άλλη ερώτηση: «Δεν είναι ότι μας λείπουν  οι μοναχοί και η ίδια η εμπειρία της μοναστικής ζωής»; Και επιτρέψτε μου να θέσω αυτό το ερώτημα ως Επίσκοπος-μοναχός ή ως μοναχός-Επίσκοπος όπως θέλετε να με δείτε, κάτι που από μόνο του δεν θα μπορούσε να είναι μια αντίθεση, αλλά σίγουρα κάτι που δεν γίνεται εύκολα αποδεκτό. Δηλώνω ότι οι μοναχοί, από την καταγωγή τους από τους πρώτους αιώνες της Εκκλησίας μέχρι σήμερα, είναι χριστιανοί που δεν τους αρέσει να επιδεικνύουν, που τους αρέσει η σιωπή, η ειρήνη και η απόσταση από τον κόσμο. Σχεδόν ποτέ δεν έβαλαν τον εαυτό τους στην πρώτη σειρά. Οι μοναχοί, από την αρχή, «φεύγουν», αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η εμπειρία τους ως εκκλησιαστικοί πρέπει να παραμεληθεί ή να παραμεριστεί, αντίθετα. Γιατί αυτό που θα επισκεφθούμε στους Πατέρες της Ερήμου με την ερώτηση: «Πατέρα, πες μου μια λέξη...», εξακολουθεί να ισχύει και είναι επίκαιρο.

Επιστρέφοντας στα φετινά πανεπιστημιακά μαθήματα, επεσήμανα στους φοιτητές πώς διάφοροι μελετητές των ανατολικών και δυτικών λειτουργιών, στα έργα τους και ιδιαίτερα όταν μελετούν την ιστορική εξέλιξη των διαφορετικών εκκλησιαστικών παραδόσεων, ιδιαίτερα στον λειτουργικό τομέα και ακόμη πιο συγκεκριμένα σε σχέση με το αξίωμα, δηλαδή τη Λειτουργία των Ωρών, συχνά μιλούν για μια συνάντηση/σύγκρουση ανά τους αιώνες μεταξύ ενός κλάδου της λειτουργικής παράδοσης που ονομάζουν «καθεδρικό ναό» -με  μια προέλευση και μια δομή που συνδέεται με τη λειτουργία των μεγάλων επισκοπικών επισκοπών-, και ένας άλλος κλάδος που αποκαλούν "μοναστικό" -με προέλευση και δομή που συνδέεται με τα μεγάλα μοναστικά κέντρα. Αυτοί οι δύο κλάδοι, που συναντώνται και μερικές φορές συγκρούονται, έχουν σημαδέψει τη λειτουργική εξέλιξη πολλών εκκλησιαστικών παραδόσεων σε όλη την ιστορία. Με έναν ιδιαίτερο τρόπο, στην εικονοκλαστική κρίση του όγδοου και ένατου αιώνα, ήταν οι μεγάλοι θεολόγοι μοναχοί που σηματοδότησαν την «ορθόδοξη νίκη» σε μια από τις μεγαλύτερες χριστολογικές κρίσεις της πρώτης χιλιετίας, και επομένως την επιβεβαίωση στη βυζαντινή σφαίρα μιας λειτουργίας έντονα μοναστικού καλουπιού. 

«Ποιος, ή τι λείπει»; Μοναχοί που απουσιάζουν σήμερα από την Εκκλησία; Ίσως κάποιος να τολμήσει να πει: "αφήστε στην άκρη;". Ή απλά ξεχάσατε; Ή η ταπεινοφροσύνη των μοναχών τους κάνει να μην εμφανίζονται ή να μην θέλουν να εμφανιστούν, και αυτό θα μπορούσε επίσης να είναι αλήθεια, δεν το αποκλείω. Η απάντηση στο δικό μου ερώτημα δεν είναι πολεμική, διότι είναι αλήθεια ότι υπήρξαν και υπάρχουν μοναχοί που ξεχωρίζουν με τη συμβολή τους σε διάφορους τομείς της θεολογίας και της ζωής της Εκκλησίας. Επιφανείς και σοφοί μοναχοί που συμμετείχαν, για παράδειγμα, στη Δεύτερη Σύνοδο του Βατικανού και συνέβαλαν, ιδιαίτερα στον λειτουργικό τομέα και συγκεκριμένα στη ρωμαϊκή λειτουργική μεταρρύθμιση. Αλλά αυτή η ίδια μεταρρύθμιση στο τέλος εμφανίζεται στα αποτελέσματα ως «επικράτηση», μια «νίκη», αν μπορώ να χρησιμοποιήσω την ίσως «πολεμική» εικόνα, μιας λειτουργίας ενός καλουπιού «καθεδρικού ναού» μπροστά σε μια λειτουργία περισσότερο από ένα «μοναστικό» καλούπι.

Και κάποιος μπορεί να με ρωτήσει πώς συνέβη αυτό. Επιτρέψτε μου να δώσω μερικά μικρά παραδείγματα ξεκινώντας από τη Λειτουργία των Ωρών στην τρέχουσα ρωμαϊκή παράδοση: τη μείωση του αριθμού των ψαλμών στις ώρες προσευχής. Οι μικρές ώρες, από τρεις έως μία ανάλογα με τους λόγους ή τα ποιμαντικά κίνητρα των ιερέων ή των διαφόρων ενοριακών κοινοτήτων. Στη συνέχεια, η ίδια απόφαση - συζητημένη και συζητήσιμη - να «κλαδέψει» και ακόμη και να «καταστείλει» τους στίχους των ψαλμών, ή ακόμα και τον αποκλεισμό ολόκληρων ψαλμών από την απαγγελία και την προσευχή. Η ίδια κατανομή των ψαλμών όχι σε μία αλλά σε τέσσερις εβδομάδες. Σίγουρα υπάρχουν μοναστήρια που συνεχίζουν με την εβδομαδιαία διανομή του Ψαλτηρίου από τους Βενεδικτίνους, γιατί τα μοναστήρια απολαμβάνουν, ευτυχώς, - και οι μοναχοί δικαίως το ζηλεύουν -, αυτονομία και στη διαχείριση της πνευματικής τους ζωής. 

Αλλά αυτή η «θυσία» του ίδιου του Ψαλτηρίου, και του ρόλου των ψαλμών στην προσευχή, είναι τελικά το αποτέλεσμα, για άλλη μια φορά, της αποκήρυξης του να κάνουμε αυτό που θα έπρεπε να είναι θεμελιώδες στη ζωή κάθε Εκκλησίας και χριστιανικής κοινότητας: μυσταγωγία. Αντιμέτωποι με τις δυσκολίες που βρίσκουμε στα βιβλικά και λειτουργικά κείμενα, και στην ίδια την κατανόησή τους - για τις δυσκολίες που υπάρχουν και που κανείς δεν κρύβεται - μπροστά σε αυτές είναι απαραίτητο να κάνουμε μια κατήχηση, όντως ένα πραγματικό μυσταγωγικό για τους πιστούς μας, ένα μυσταγωγικό που τους οδηγεί από το χέρι στην κατανόηση και επομένως στην αποδοχή στη ζωή τους,  ενός συγκεκριμένου ταξιδιού προσευχής στο οποίο το Ψαλτήρι, ειδικά η χριστιανική προσευχή, έχει θεμελιώδη θέση. Αυτή η κατήχηση και η μυσταγωγία είναι ζωτικής σημασίας για την επιβίωση της λειτουργίας των χριστιανικών Εκκλησιών και εδώ θα μπορούσε κανείς να χρησιμοποιήσει με όλη του τη δύναμη τη φράση, αν και πολύ φθαρμένη στη χρήση που έχει γίνει: «η Εκκλησία θα είναι μυσταγωγική ή δεν θα είναι». Γιατί, αν στους πρώτους αιώνες των Χριστιανικών Εκκλησιών τα λειτουργικά κείμενα - βιβλικά ή ευχολογικά - και τα ίδια τα μυστήρια στην τέλεσή τους ήταν πάντα εύκολα και κατανοητά σε όλους τους πιστούς, δεν θα υπήρχαν και σήμερα δεν θα είχαμε τις μεγάλες Μυσταγωγικές Κατηχήσεις του Κυρίλλου Ιεροσολύμων, του Θεόδωρου της Μοψουεστίας, για να αναφέρουμε μόνο δύο μεγάλα ονόματα. 

«Ποιος ή τι λείπει»; Επιστρέφοντας  στην αφετηρία αυτών των στοχασμών μου, αυτή τη στιγμή, που κάποιος θέλει να ξεκινήσει ένα ταξίδι που να θυμίζει μια εμπειρία της συνόδου στη ζωή της Εκκλησίας, έχω την εντύπωση ότι για άλλη μια φορά οι μοναχοί, ή αν θέλετε τη γνώμη των μοναχών, την εμπειρία του ανδρικού και γυναικείου μοναχισμού σε αυτόν τον τομέα,  εμπειρία που σίγουρα θα ήταν πολύτιμη, λείπει. Μήπως οι μοναχοί, οι άνθρωποι της σιωπής, της κρυψώνας, παρέμειναν στην έρημο τους, στη μοναξιά τους; Και αυτό μπορεί να ισχύει, αλλά από την έρημο είχαν πάντα και πρέπει να έχουν ακόμα μια λέξη να πουν και να δώσουν.

Ας το παραδεχτούμε, στη Δύση ο μοναχισμός σήμερα, στις μέρες μας, ίσως δεν είναι της μόδας. Σήμερα, τα θρησκευτικά τάγματα και κινήματα με ισχυρές ιεραποστολικές, αποστολικές, ιεραρχικά οργανωμένες και συγκεντρωτικές ωθήσεις, έχουν μια θέση θα έλεγα «στην πρώτη γραμμή της μάχης» στη ζωή της Εκκλησίας. Και κάποιοι ίσως μάλιστα ρωτήσουν: «Οι μοναχοί, τι κάνουν; ". Η απάντηση είναι εύκολη και είναι αυτή που έχει δώσει και συνεχίζει να δίνει η ιστορία: Είναι άνθρωποι της σιωπής, της προσευχής, της μοναξιάς και της κοινωνίας, άνθρωποι που τολμώ να πω «νυχτερινοί», που στο σκοτάδι της νύχτας ή την αυγή σηκώνονται και, τι κάνουν; Απλά και τίποτα λιγότερο παίρνουν στα χέρια τους το Ψαλτήρι, τον Δαβίδ όπως το αποκαλεί και η συριακή παράδοση, αυτό το βιβλίο των αρχαίων εβραϊκών προσευχών στην προέλευσή τους, που έγινε χριστιανικό από τον ίδιο τον Χριστό όταν προσευχήθηκε με τα χέρια του απλωμένα στο σταυρό, προσευχές που έγιναν χριστιανικές ακόμα και σήμερα ακόμη και από τους ίδιους τους μοναχούς, οι οποίοι βλέπουν και βρίσκουν σε αυτές τη φωνή του Χριστού,  η φωνή της Εκκλησίας, η κραυγή της ίδιας της ανθρωπότητας, και να γίνει η δική της προσευχή. Προσευχές που λαμβάνονται στο χέρι από αυτούς τους άνδρες της νύχτας που για αιώνες ξυπνούν και προσεύχονται κάθε βράδυ, κάθε πρωί, κάθε βράδυ και όλη την ημέρα. Και αυτοί οι άνθρωποι της σκοτεινής νύχτας, της προσδοκίας της αυγής, της σιωπής, της αδελφοσύνης, της αγάπης να κάνουν, να ζουν πραγματικά με συνοδικό τρόπο, γνωρίζοντας, από την πρώτη μέρα που χτύπησαν την πόρτα του μοναστηριού, με  ποιον περπατούν, γιατί περπατούν, προς εκεί που περπατούν  , μαζί / δίπλα σε ποιον  περπατούν.  

Τα μοναστήρια, οι μοναχοί, στην Ανατολή και στη Δύση, είναι για όλη την Εκκλησία, για όλους τους Χριστιανούς, ένα αληθινό και σωστό παράδειγμα ζωής στη Σύνοδο - προτιμώ να χρησιμοποιώ το ουσιαστικό από τα επίθετα -, και όχι μόνο επειδή ο ηγούμενος, ο πατέρας και ο ποιμένας της κοινότητας συγκεντρώνει τους μοναχούς, όλους τους αδελφούς αυτής της οικογένειας που είναι το μοναστήρι.  Τους ακούει, τους εμπλέκει σε μια αληθινή και σωστή συναδελφικότητα στην καθημερινή ζωή της μονής - ο ηγούμενος καλεί, ακούει τους πάντες ... -, αλλά κυρίως γιατί ξέρουν ακριβώς με, για ποιον και πού περπατούν. Το μοναστήρι δεν είναι μια κοινοβουλευτική δημοκρατία στην οποία ο καθένας αποφασίζει για όλους και για όλα, αλλά είναι, υπό την καθοδήγηση και το λόγο του ηγουμένου, όπως και η ίδια η Εκκλησία, το αληθινό και μοναδικό Σώμα του Χριστού, μοναστήρι / σώμα όπου κάθε μέλος έχει το δικό του ρόλο, καθοδηγούμενο από τον ηγούμενο, από αυτόν που είναι ο πατέρας του, ο επικεφαλής,  ο ποιμένας, ο οδηγός, και επομένως ο εφημέριος Εκείνου που είναι ο αληθινός Αρχηγός του, ο Ποιμένας, ο Καθοδηγητής, δηλαδή ο Χριστός ο Κύριος. 

«Ποιος, ή τι λείπει»; Στο προηγούμενο άρθρο μου προσπάθησα να διευκρινίσω την έννοια του ουσιαστικού «Σύνοδος», και να τονίσω ότι δεν πρόκειται για «όλοι μαζί...», αλλά για «περπάτημα όλων μαζί με τον Χριστό... ". Και για αυτό το αληθινό και σωστό «συνοδικό μονοπάτι» οι μοναχοί είναι -τουλάχιστον σε αυτό σίγουρα!- ειδικοί. Τα μοναστήρια και η ίδια η πορεία των χριστιανικών Εκκλησιών, όπως ανέφερα, δεν υποστηρίζονται και δεν υποστηρίζονται από ένα είδος κοινοβουλευτικής δημοκρατικής λήψης αποφάσεων. Στα μοναστήρια είναι ο ηγούμενος, ο βοσκός, με όλους τους μοναχούς, που προβληματίζονται και αποφασίζουν. Το μοναστήρι, η ζωή των μοναχών εξακολουθεί να είναι ένα αληθινό και σωστό παράδειγμα του τι είναι η Σύνοδος, τι πρέπει να είναι, το ταξίδι με τον Χριστό, υπό την καθοδήγηση του ποιμένα της κοινότητας, στην ακρόαση του Λόγου του Θεού, στη μυστηριακή ζωή, στον εορτασμό της πίστης και στην αδελφική κοινωνία. 

«Ποιος ή τι λείπει»; Ίσως η εμπειρία αυτής της αληθινής και σωστής συνόδου που είναι η ζωή κάθε χριστιανικού μοναστηριού θα μπορούσε να μας βοηθήσει αυτή τη στιγμή να βρούμε μια απάντηση. Ο λόγος των μοναχών, από τους Πατέρες της Ερήμου στα απόφθεγματά τους μέχρι σήμερα ήταν πάντα ένας σαφής λόγος, πάντα αιχμηρός σαν δίκοπο μαχαίρι και ταυτόχρονα πάντα ένας ταπεινός λόγος της κοινωνίας και του Ευαγγελίου. Το να ακούς, να εμπλέκεις τους μοναχούς, δεν τους απομακρύνει από τη σιωπή τους, από τη «νυκτερότητά» τους, αλλά μάλλον ακούει τον λόγο που πηγάζει από τη σιωπή τους και την προσευχή τους, που πηγάζει από εκείνον τον Δαβίδ που κάθε πρωί τον κάνει να επαναλαμβάνει επίμονα: «Άκουσε, Κύριε, την προσευχή μου, δάνεισε το αυτί σου στην ικεσία μου... ". 

+π. Μανουήλ Νιν

Αποστολικός Έξαρχος Ελληνορρύθμων Καθολικών Ελλάδος

Τιτουλάριος Επίσκοπος Καρκαβίας