Dormizione della Madre di Dio

Rallis Kopsidis

Esarcato Apostolico, Atene

La festa della Dormizione della Madre di Dio nella tradizione bizantina

Oggi la fonte della vita è deposta in un sepolcro

La tradizione bizantina celebra come una delle dodici grandi feste la Dormizione della Madre di Dio, il giorno 15 agosto, la celebrazione della sua morte e del suo transito glorioso dalla terra al cielo. I testi della festa hanno un senso mistagogico e catechetico molto forte; infatti, la liturgia è sempre un maestro nella fede dei fedeli, essa è impregnata di elementi che gli istruiscono nelle verità della fede. La presenza della Madre di Dio scandisce i diversi momenti dell’anno liturgico delle Chiese di tradizione bizantina: la prima grande festa nel ciclo liturgico è quella dell’8 settembre cioè la Nascita della Madre di Dio, e l’anno liturgico si chiude appunto con la festa odierna della sua Dormizione e la sua piena glorificazione in cielo. Vorrei mettere in risalto alcuni aspetti teologicamente rilevanti che troviamo in alcuni dei tropari della festa.

Nei testi liturgici troviamo sempre delle immagini contrastanti che assumono una forza speciale nel mettere in evidenza, nel sottolineare, per via di opposizione, la vera e propria comunione, unione tra le realtà terrestri e quelle celesti, e così presentano il sepolcro come luogo di vita, la tomba come scala per il cielo: il luogo di morte e di chiusura diventa luogo di vita e di salita verso l’alto. Troviamo volutamente anche un parallelo tra le immagini possiamo dire “pasquali” riferite a Cristo e quelle in riferimento alla Madre di Dio: “O straordinario prodigio! La fonte della vita è deposta in un sepolcro, e la tomba diviene scala per il cielo. Rallégrati, Getsemani, santo sacrario della Madre-di-Dio. Acclamiamo, o fedeli, con a capo Gabrie­le: Gioisci, piena di grazia, con te è il Signore che tramite te elargisce al mondo la grande miseri­cordia”. Un altro dei tropari del vespro paragona il grembo di Maria che ha partorito il Figlio, al cielo che accogliendola apre a sua volta il proprio grembo: “Oggi, infatti, il cielo apre il suo grembo per ricevere colei che ha partorito colui che l’universo non può contenere; e la terra, consegnando la fonte della vita, si abbiglia di benedizione e decoro. Gli angeli fanno coro insieme agli apostoli, fissando pieni di timo­re colei che ha partorito l’autore della nostra vita mentre passa da vita a vita”.

       La festa della Dormizione della Madre di Dio è presentata nei testi liturgici e nelle rappresentazioni iconografiche come una vera e propria Divina Liturgia celebrata da Cristo, concelebrata dagli angeli e dagli apostoli, che ha come altare il letto funebre di Maria che viene portata al sepolcro, ed accolta nella gloria da Cristo stesso. Uno dei tropari del vespro mostra questa celebrazione liturgica del transito di Maria alternando le immagini e i “concelebranti” terrestri a quelli celesti: “Gli apostoli teòfori, portati su nubi per l’aria da ogni parte del mondo, a un cenno del divino pote­re, giunti presso il tuo corpo immacolato origi­ne di vita, gli tributavano le più calde manifesta­zioni del loro amore”. I primi concelebranti ad iniziare la liturgia sono gli apostoli stessi che accorrono a venerare il corpo di Maria, che è fonte, origine di vita, di Colui che è la vita. “Le supreme potenze dei cieli, presentan­dosi insieme al loro Sovrano, scortano piene di timore il corpo puris­simo che ha accolto Dio; lo precedono in ascesa ul­tramon­dana e, invisibili, gridano alle schie­re che stanno più in alto: Ecco, è giunta la Madre di Dio, regina dell’u­ni­verso”. Le schiere celesti diventano anche concelebranti della liturgia, scortando, portando in alto, offrendo con le loro mani angeliche il corpo e l’anima di Maria a Colui che ne riceve l’offerta. Il tropario prosegue con la citazione del salmo 23: “sollevate le porte…”, un testo salmico che troviamo anche citato molto spesso nell’Ascensione di Cristo, e che è stato letto dalle tradizioni liturgiche e patristiche in chiave chiaramente cristologica e nella liturgia odierna anche mariologica. E, sempre il testo liturgico, prosegue con l’elenco dei doni ricevuti attraverso la Madre di Dio, colei che è Madre della luce, attuazione della salvezza: “Sollevate le porte, e accoglietela con onori degni del regno ultramondano, lei che è la Madre dell’eterna luce. Grazie a lei, infatti, si è attuata la salvezza di tutti i mortali. In lei non abbiamo la forza di fissare lo sguardo, ed è impossibile tribu­tarle degno onore. La sua sovreminenza eccede infatti ogni mente”. Il tropario si chiude con una preghiera a Maria affinché diventi sempre colei che intercede per il popolo, la Chiesa: “Tu dunque, o immacolata Madre-di-Dio, che sempre vivi insieme al tuo Re e Figlio apportatore di vita, incessantemente intercedi perché sia pre­ser­vato e salvato da ogni attacco avverso il tuo popolo nuovo: noi godiamo infatti della tua protezione, e per i secoli, con ogni splendore, ti proclamiamo beata”. Infine, a livello musicale nella celebrazione del vespro della festa, questo è un tropario che alterna gli otto toni musicali della tradizione bizantina che dividono a loro volta il testo liturgico in otto parti, cantando ognuna di queste parti in un tono diverso, dal primo al quinto, dal secondo al sesto, dal terzo al settimo e dal quarto all’ottavo, riprendendo il primo alla fine.

         Un altro dei tropari del vespro, attribuito a san Giovanni Damasceno (+749), situa in modo bello e profondo il mistero della morte e glorificazione di Maria all’interno del mistero stesso di Cristo: “La sposa tutta immacolata e Madre del beneplacito del Padre, colei che da Dio è stata prescelta come luogo della sua unione senza confusione, consegna oggi l’anima immacolata a Dio Creatore: l’accolgono in modo divinamente degno le schiere degli incorporei, e viene trasferita alla vita colei che è veramente Madre della vita, lampada della luce inaccessibile, salvezza dei credenti e speranza delle nostre anime”.

Η ΓΙΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΗΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ

ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

 «Σήμερον η πηγή της ζωής εν μνημείω τίθεται»

Η βυζαντινή παράδοση πανηγυρίζει ως μία από τις δώδεκα μεγάλες γιορτές την Κοίμηση της Θεοτόκου, στην δεκάτη πέμπτη Αυγούστου: είναι η γιορτή του θανάτου της, της ένδοξης μετάστασης της από τη γη στον ουρανό. Τα κείμενα της γιορτής έχουν ένα πολύ δυνατό νόημα μυσταγωγικό και κατηχητικό: πραγματικά η θεία λατρεία είναι πάντοτε για τους πιστούς ένας διδάσκαλος στην πίστη, διδάσκαλος εμποτισμένος από στοιχεία τα οποία μας οδηγούν στις αλήθειες της πίστης μας. Η παρουσία της Θεοτόκου λαμπρύνει τις διάφορες στιγμές του λειτουργικού έτους στις Εκκλησίες της βυζαντινής παράδοσης: η πρώτη μεγάλη γιορτή στο λειτουργικό έτος είναι η όγδοη Σεπτεμβρίου, δηλαδή το Γενέθλιο της  Θεοτόκου, και το ίδιο αυτό λειτουργικό έτος καταλήγει ακριβώς με τη σημερινή εορτή της Κοίμησης και της ολοκληρωτικής δοξολογίας της στον ουρανό. Επιθυμώ να υπογραμμίσω ορισμένες θεολογικά αξιόλογες όψεις, τις οποίες βρίσκουμε σε μερικά τροπάρια της γιορτής αυτής.

Στα λειτουργικά κείμενα βρίσκουμε πάντοτε αντιθετικές εικόνες, οι οποίες λαβαίνουν μία ιδιαίτερη δύναμη, φανερώνοντας και υπογραμμίζοντας διαμέσου της αντίθεσης, την αληθινή εκκλησιαστική κοινωνία, την ενότητα μεταξύ της επίγειας και της αιώνιας πραγματικότητας. Με τον τρόπο αυτό παρουσιάζουν τον τάφο ως χώρο ζωής, το μνήμα ως σκάλα προς τον παράδεισο: ο χώρος του θανάτου και του κλεισίματος γίνεται χώρος ζωής και ανάβασης προς τα πάνω. Βρίσκουμε επίσης σκόπιμα ένα παραλληλισμό μεταξύ εικόνων που μπορούμε να τις ονομάσουμε «πασχαλινές» γιατί αναφέρονται στον ανστάντα Χριστό, και εικόνων που αναφέρονται στην Μητέρα του Θεού: «Ὢ τοῦ παραδόξου θαύματος! ἡ πηγὴ τῆς ζωῆς, ἐν μνημείῳ τίθεται, καὶ κλῖμαξ πρὸς οὐρανόν, ὁ τάφος γίνεται, Εὐφραίνου Γεθσημανῆ, τῆς Θεοτόκου τὸ ἅγιον τέμενος, βοήσωμεν οἱ πιστοί, τὸν Γαβριὴλ κεκτημένοι ταξίαρχον, Κεχαριτωμένη χαῖρε, μετὰ σοῦ ὁ Κύριος, ὁ παρέχων τῷ κόσμῳ διὰ σοῦ τὸ μέγα ἔλεος.» Ένα άλλο από τα τροπάρια του εσπερινού συγκρίνει το σπλάχνο της Μαρίας, το οποίο γέννησε τον Υιό, με τον ουρανό, ο οποίος υποδεχόμενος την Μαρία, ανοίγει και αυτός τα σπλάχνα του: «Σήμερον γὰρ οὐρανός ἐφαπλοῖ τοὺς κόλπους, δεχόμενος τὴν τετοκυῖαν τὸν ἐπὶ πᾶσι μὴ χωρουμενον, καὶ ἡ γῆ τὴν πηγὴν τῆς ζωῆς ἀποδιδοῦσα, τὴν εὐλογίαν στολίζεται καὶ εὐπρέπειαν. Ἄγγελοι χοροστατοῦσι σύν’ Ἀποστόλοις, περιδεῶς ἐνατενίζοντες, ἐκ ζωῆς εἰς ζωὴν μεθισταμένης, τῆς τεκούσης τὸν ἀρχηγὸν τῆς ζωῆς.»

Η γιορτή της Κοίμησης της Θεοτόκου στα λατρευτικά κείμενα και στις εικονογραφικές παραστάσεις παρουσιάζεται ως μία αληθινή Θεία Λειτουργία, τελούμενη από τον ίδιο τον Χριστό, με συλλειτουργούς τους Αγγέλους και τους Αποστόλους. Η Θεία αυτή Λειτουργία τελείται πάνω στη νεκρική κλίνη της Αειπάρθενου Μαρίας, η οποία οδηγείται στον τάφο, και την υποδέχεται μέσα στη δόξα από τον ίδιο τον Χριστό. Ένα από τα τροπάρια του εσπερινού της λατρευτικής αυτής τελετής της μετάστασης της Μαρίας, εναλλάσσοντας τις εικόνες και τους επίγειους «συλλειτουργούντες» με τους ουράνιους γράφει: «Θεαρχίω νεύματι, πάντοθεν οι θεοφόροι Απόστολοι, υπό νεφών μεταρσίως αιρόμενοι. Καταλαβόντες το πανάχραντον, και ζωαρχικόν σου σκήνος, εξόχως ησπάζοντο.»v Οι πρώτοι συλλειτουργοί που αρχίζουν αυτήν την ιεροτελεστία είναι οι ίδιοι οι Απόστολοι, οι οποίοι σπεύδουν να τιμήσουν το σώμα της Αειπάρθενου Μαρίας, το οποίο είναι η πηγή και το ξεκίνημα Εκείνου που είναι η ίδια η ζωή. «Αί δέ υπέρτεραι τών ουρανών Δυνάμεις, σύν τώ οικείω Δεσπότη παραγενόμεναι, τό θεοδόχον καί ακραιφνέστατον σώμα προπέμπουσι, τώ δέει κρατούμεναι· υπερκοσμίως δέ προώχοντο, καί αοράτως εβόων, ταίς ανωτέραις ταξιαρχίαις: ιδού ή παντάνασσα θεόπαις παραγέγονεν». Οι ουράνιες δυνάμεις γίνονται επίσης «συλλειτουργούντες» συνοδεύοντας, υψώνοντας, προσφέροντας με τα αγγελικά τους χέρια το σώμα και την ψυχή της Αειπάρθενου Μαρίας προς τον Θείον Υιόν της, ο οποίος την υποδέχεται. Το τροπάριο συνεχίζει με την παραπομπή στον εικοστό τρίτο ψαλμό: «Άρατε πύλας…», ένα ψαλμικό κείμενο, που το συναντάμε πολύ συχνά στην Ανάληψη του Χριστού, και που διαβάστηκε από όλες τις λατρευτικές; και πατριστικές παραδόσεις με καθαρά χριστολογικό χαρακτήρα. Στη σημερινή μας ιεροτελεστία το κείμενο αυτό λαβαίνει μαριολογικό χαρακτήρα, συνεχίζοντας τον κατάλογο των δώρων τα οποία λαβαίνουμε διαμέσου της Θεοτόκου, της Μητέρας του φωτός, της σωτηρίας μας: «Ἄρατε πύλας, καὶ ταύτην ὑπερκοσμίως ὑποδέξασθε, τὴν τοῦ ἀενάου φωτὸς Μητέρα» Διὰ ταύτης γὰρ ἡ παγγενὴς τῶν βροτῶν σωτηρία γέγονεν, ᾗ ἀτενίζειν οὐκ ἰσχύομεν, καὶ ταύτῃ ἄξιον γέρας ἀπονέμειν ἀδύνατον. Ταύτης γὰρ τὸ ὑπερβάλλον, ὑπερέχει πᾶσαν ἔννοιαν». Το τροπάριο καταλήγει με μία προσευχή προς την Αειπάρθενο Μαρία, ώστε αυτή να μεσιτεύει πάντοτε υπέρ του λαού και υπέρ της Εκκλησίας: «Διὸ ἄχραντε Θεοτόκε, ἀεὶ σὺν ζωηφόρῳ Βασιλεῖ, καὶ τόκῳ ζῶσα, πρέσβευε διηνεκῶς, περιφρουρῆσαι καὶ σῶσαι, ἀπὸ πάσης προσβολῆς ἐναντίας τὴν νεολαίαν σου· τὴν γὰρ σὴν προστασίαν κεκτήμεθα. Εἰς τοὺς αἰῶνας, ἀγλαοφανῶς μακαρίζοντες». Τελικά, στο μουσικό επίπεδο, κατά την τελετή του εσπερινού της γιορτής, το τροπάριο που μόλις προαναφέραμε ψάλλετε εναλλακτικά από τους δύο χορούς σύμφωνα με τους οκτώ μουσικούς τόνους της βυζαντινής μουσικής, κατανέμοντας το κείμενο σε οκτώ μέρη: 1) ήχος πρώτος και πλάγιος πρώτος 2) ήχος δεύτερος και πλάγιος δεύτερος 3) ήχος τρίτος και ήχος βαρύς 4) ήχος τέταρτος και πλάγιος  τέταρτος και τελικά πάλι ήχος πρώτος.

Ένα άλλο τροπάριο του εσπερινού, αποδιδόμενο στο Άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό (+749), με ωραίο και βαθύ τρόπο, τοποθετεί το μυστήριο του θανάτου και της δοξολόγησης της Αειπάρθενου Μαρίας μέσα στο ίδιο το μυστήριο του Ιησού Χριστού: «Ή πανάμωμος νύμφη καί Μήτηρ τής ευδοκίας τού Πατρός, ή Θεώ προρισθείσα είς εαυτού κατοίκησιν, τής ασυγχύτου ενώσεως, σήμερον τήν άχραντον ψυχήν τώ Ποιητή καί Θεώ παρατίεται· ήν Ασωμάτων δυνάμεις θεοπρεπώς υποδέχονται καί πρός ζωήν μετατίθεται ή όντως μήτηρ τής ζωής, ή λαμπάς τού απροσίτου φωτός, ή σωτηρία τών πιστών καί ελπίς τών ψυχών ημών».

 

+π. Εμμανουήλ Νιν

Αποστολικός ΄Εξαρχος